विकिपुस्तकानि

"व्याकरणमहाभाष्यम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः

उत्तरदायी रूप से इतिहास देखें
Content deleted Content added
यथादृश्यविकिटेक्स्ट
अहमत्र महाभाष्यमस्त्येतद्बुद्वा आगतोऽस्मि क... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती
 
No edit summary
 
पङ्क्तिः १:
अहमत्र महाभाष्यमस्त्येतद्बुद्वा आगतोऽस्मि किन्त्वत्र किमपि नास्ति
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 1 -
Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic
entry with following details:-
I. Discipline : VYAKARANA
Name of the text : VYAKARANA MAHABHASYAM
ii. Author : Sri RUDRADHARA JHA
MM. Pt. GIRIDHARA'S S'ARMA CHATURVEDA
File named “README_type_log.txt” containing the following details:-
i. Name of the institute : Jaipur Campus
ii. (a) Principal Investigator : Prof. Radhavallabh Tripathi
(b) Investigator : Prof. K.B. Subbarayudu
(c) Co-investigator : Dr. Shukla Mukherjee
(d) Editor : Prof. Keswan K.P.
iii. Name of the typist : Rajesh Kumar Sharma
iv. Completion date of data entry : 15.08.2011
Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P.
Dr. Ramakant Pandey
Dr. Ramkumar Sharma
Dr. Umakant Chaturvedi
v. Completion date of proof reading : 29.10.2012
vi. Name of the approval authority
from Rashtriya Sanskrit Sansthan : Prof. Arknath Choudhary
vii. Date of approval : 28.07.2011
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 2 -
􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧लमु􀇓न􀇓न􀍧म􀁛तं
􀃥याकरणमहाभा􀃧यम ्
(नवाि􀃩नकम)्
अ􀃧टा􀃚यायी􀄤थमा􀃚याय􀄤थमपाद􀃥या􀃉यानम ्
महामहोपा􀃚याय􀄮ी􀍬ग􀇐रधरशमा􀁛 चतुव􀈶दः
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 3 -
महाभा􀃧य 􀍪वषयानु􀄐म􀍨णका
अथ नवाि􀃩वकसू􀄟पाठः
प􀃨पशाि􀃩नके
अथ श􀃞दानुशासनम् (पा. भा.)
􀉮􀍪वतीयाि􀃩नके
(􀍧शवसू􀄟ा􀍨ण 1-14)
1. अइउण ्
2. ऋलृक ्
3. एओ􀉨
4. ऐऔच ्
5. हयवर􀉪
6. लण ्
7. ञमङणनम ्
8. झभञ ्
9. घढधष ्
10. जबगडदश ्
11. खफछठथचटतव ्
12. कपय ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 4 -
13. शषशर ्
14. हल ्
􀄤थमा􀃚याय􀄤थमपाद􀃨थपा􀍨ण􀇓नसू􀄟ा􀍨ण 1-15
तृतीयाि􀃩नके
1. वृ􀍪􀆨रादैच ्
2. अदे􀉨गुणः
3. इको गुणवृ􀆨ी
चतुथा􀁛ि􀃩नके
1. न धातुलोप आध􀁛धातुके
2. ि􀃈ङ􀇓त च
3. द􀈣धीवेवीटाम ्
4. हलोऽन􀃛तराः संयोगः
5. मुखना􀍧सकावचनोऽनुना􀍧सकः
6. तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नं सवण􀁛म ्
7. ना􀃏झलौ
प􀃑चमाि􀃩नके
8. ईदूदे􀊊􀍪ववचनं 􀄤गृ􀃩यम ्
9. अदसो मात ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 5 -
10. शे
11. 􀇓नपात एकाजना􀉨
12. ओत ्
13. स􀃠बु􀆨ौ शाक􀃣य􀃨येतावनाष 􀈶
14. उञः
15. ऊ◌ँ
16. ईदूतौ च स􀃜त􀃠यथ 􀈶
17. दा धा 􀃚वदाप ्
18. आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन ्
19. तर􀃜तमपौ घः
20. बहुगणवतुड􀇓त सं􀃉या
21. 􀃧णा􀃛ता ष􀉪
22. ड􀇓त च
23. 􀃈त􀃈तवतू 􀇓न􀃧ठा
ष􀃧ठाि􀃩नके
1. सवा􀁛द􀈣􀇓न सव􀁛नामा􀇓न
2. 􀍪वभाषा 􀇑द􀃈समासे बहु􀄭ीहौ
3. न बहु􀄭ीहौ
4. तृतीयासमास े
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 6 -
5. 􀉮व􀃛􀉮वे च
6. 􀍪वभाषा ज􀍧स
7. 􀄤थमचरमतया􀃣पाध􀁛क􀇓तपयनेमा􀃦च
8. पूव􀁛परावरद􀍯􀂢णो􀃗तरापराधरा􀍨ण 􀃥यव􀃨थायामसं􀂣ायाम ्
9. 􀃨वम􀂣ा􀇓तधना􀃉यायाम ्
10. अ􀃛तरं ब􀇑हय􀈾गोपसं􀃥यानयोः
11. 􀃨वरा􀇑द􀇓नपातम􀃥ययम ्
12. त􀍪􀆨त􀃦चासव􀁛􀍪वभि􀃈तः
13. कृ􀃛मेज􀃛तः
14. 􀃈􀃗वातोसु􀃛कसुनः
15. अ􀃥ययीभाव􀃦च
16. 􀍧श सव􀁛नाम􀃨थानम ्
17. सुडनपुंसक􀃨य
18. न वे􀇓त 􀍪वभाषा
स􀃜तमाि􀃩नके
1. इ􀃊यणः स􀃠􀄤सारणम ्
2. आ􀉮य􀃛तौ ट􀍩कतौ
3. 􀍧मदचोऽ􀃛􀃗या􀃗परः
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 7 -
4. एच इ􀃊􀄓􀃨वादेशे
5. ष􀃧ठ􀈤 􀃨थानेयोगा
6. 􀃨थानेऽ􀃛तरतमः
7. उरण् रपरः
8. अलो􀃛􀃗य􀃨य
9. 􀍫ङ􀃍च
10. आदेः पर􀃨य
11. अनेकाल􀍧श􀃗सव􀁛􀃨य
अ􀃧ठमाि􀃩नके
1. 􀃨था􀇓नवदादेशोऽनि􀃣वधौ
2. अचः परि􀃨मन् पूव􀁛􀍪वध ौ
3. न पदा􀃛त􀉮􀍪वव􀁛चनवरेयलोप􀃨वरसवणा􀁛नु􀃨वारद􀈣घ􀁛ज􀃦च􀍪व􀍬धष ु
4. 􀉮􀍪वव􀁛चनेऽ􀍬च
नवमाि􀃩नके
1. अदश􀁛नं लोपः
2. 􀄤􀃗यय􀃨य लु􀃈􀃦लुलुपः
3. 􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णम ्
4. न लुमताऽ􀉨ग􀃨य
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 8 -
5. अचोऽ􀃛􀃗या􀃗पूव􀁛 उपधा
6. ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य
7. त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य
8. 􀃨वं 􀇾पं श􀃞द􀃨याश􀃞दसं􀂣ा
9. अणु􀇑द􀃗सवण􀁛􀃨य चा􀄤􀃗ययः
10. तपर􀃨त􀃗काल􀃨य
11. आ􀇑दर􀃛􀃗येन सहेता
12. येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨य
13. वृ􀍪􀆨य􀁛􀃨याचामा􀇑द􀃨त􀉮वृ􀆨म ्
14. 􀃗यादाद􀈣􀇓न च
15. ए􀉨 􀄤ाचां देश े
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 9 -
􀄮ीम􀃗पत􀃑ज􀍧लमु􀇓न􀍪वर􀍬चत ं
महाभा􀃧यम ्
􀄤द􀈣पो􀉮योतत􀃗􀃗वालोकै 􀍪व􀁛भू􀍪षतम ्
􀄤थमा􀃚याये 􀄤थमपादे 􀄤थममाि􀃩नकम ्
(शा􀃨􀄟ार􀃠भ􀄤􀇓त􀂣ाभा􀃧यम) ्
॥ अथ श􀃞दानुशासनम ॥्
अथे􀃗ययं श􀃞दोऽ􀍬धकाराथ􀁛ः 􀄤यु􀃏यते।
श􀃞दानुशासन ं नाम शा􀃨􀄟म􀍬धकृ त ं वे􀇑दत􀃥यम॥्
(अनुशासनीयश􀃞द􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम ् ।)
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
के षां श􀃞दानाम ?् ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
लौ􀍩ककानां वै􀇑दकानां च। त􀄟 लौ􀍩कका􀃨ताव􀉮-गौर􀃦वः पु􀇽षो ह􀃨ती शकु􀇓नमृ􀁛गो 􀄦ा􀃩मण
इ􀇓त॥ वै􀇑दकाः ख􀃣व􀍪प-श ं नो देवीर􀍧भ􀃧टये। इषे 􀃗वोज 􀈶 􀃗वा। अि􀃊नमीले पुरो􀇑हतम।् अ􀃊न आ या􀇑ह
वीतय इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अथ गौ􀇐र􀃗य􀄟 कः श􀃞दः? ॥
(आ􀂢ेपोपपादकभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 10 -
􀍩कं य􀃗त􀃗सा􀃨नाला􀉨गूलककु दखुर􀍪वषा􀃖यथ􀁛􀇾प ं स श􀃞दः? ॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम) ्
ने􀃗याह। 􀄡􀃥यं नाम तत।्
(आ􀂢पे ोपपादकभा􀃧यम) ्
य􀃗त􀇑ह􀁛 त􀇑द􀉨􀍬गतं चेि􀃧टतं 􀇓न􀍧म􀍪षत􀍧म􀇓त स श􀃞दः? ॥
(􀇓नराकरणभा􀃧यम )्
ने􀃗याह। 􀍩􀄐या नाम सा ॥
(आ􀂢ेपोपपादकभा􀃧यम) ्
य􀃗त􀇑ह􀁛 त􀃍छु􀃈लो नीलः क􀍪पलः कपोत इ􀇓त, स श􀃞दः? ॥
(􀇓नराकरणभा􀃧यम )्
ने􀃗याह । गुणो नाम सः।
(आ􀂢ेपोपपादकभा􀃧यम) ्
य􀃗त􀇑ह􀁛 त􀇓􀆫􀃛ने􀃧व􀍧भ􀃛नं 􀇓छ􀃛ने􀃧वि􀃍छ􀃛नं सामा􀃛यभूतं स श􀃞दः?॥
(􀇓नराकरणभा􀃧यम )्
ने􀃗याह । आकृ􀇓तना􀁛म सा।
(आ􀂢ेपोपसंहारभा􀃧यम) ्
क􀃨त􀇑ह 􀁛 श􀃞दः?॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
येनो􀃍चा􀇐रतेन सा􀃨नाला􀉨गूलककु दखुर􀍪वषा􀍨णना ं सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त स श􀃞दः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 11 -
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवा-􀄤तीतपदाथ􀁛को लोके 􀃚व􀇓नः श􀃞द इ􀃗यु􀃍यत े । त􀉮यथा श􀃞दं कु 􀇽, मा श􀃞दं काष􀈸ः
श􀃞दकाय􀁛यं माणवकः, इ􀇓त 􀃚व􀇓न ं कु व􀁛􀃛नेवमु􀃍यते। त􀃨मा􀉮 􀃚व􀇓नः श􀃞दः॥
(श􀃞दानुशासनशा􀃨􀄟􀄤योजना􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
का􀇓न पुनः श􀃞दानुशासन􀃨य 􀄤योजना􀇓न? ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
र􀂢ोहागमल􀃚वसंदेहाः 􀄤योजनम।्
(र􀂢ापदाथ􀁛􀇓न􀇾पणभा􀃧यम) ्
र􀂢ाथ 􀉍 वेदानाम􀃚येयं 􀃥याकरणम ् । लोपागमवण􀁛􀍪वकार􀂣ो 􀇑ह स􀃠य􀃊वेदा􀃛प􀇐रपाल􀇓य-􀃧यती􀇓त॥
(ऊहपदाथ􀁛􀇓न􀇾पणभा􀃧यम) ्
ऊहः ख􀃣व􀍪प-न सवै􀍧ल􀁛􀉨गैन 􀁛 च सवा􀁛􀍧भ􀍪व􀁛भि􀃈त􀍧भव􀈶दे म􀃛􀄟ा 􀇓नग􀇑दताः। त े चाव􀃦यं य􀂣गतेन
पु􀇽षेण यथायथ ं 􀍪वप􀇐रणम􀇓यत􀃥याः। ता􀃛नावैयाकरणः श􀃈नो􀇓त यथायथ ं 􀍪वप􀇐रणम􀇓यतुम ् ।
त􀃨माद􀃚येयं 􀃥याकरणम॥्
(आगमपदाथ􀁛􀇓न􀇾पणभा􀃧यम) ्
आगमः ख􀃣व􀍪प-‘􀄦ा􀃩मणेन 􀇓न􀃧कारणो धम􀁛ः षड􀉨गो वेदोऽ􀃚येयो 􀂣ेय􀃦च’‘ इ􀇓त॥ 􀄤धानं च
ष􀉪􀃨व􀉨गेष ु 􀃥याकरणम।् 􀄤धान े च कृ तो य􀃗नः फलवा􀃛भव􀇓त॥
(लघुपदाथ􀁛􀇓न􀇾पणभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 12 -
ल􀃚वथ 􀉍 चा􀃚येय ं 􀃥याकरणम।् ‘‘􀄦ा􀃩मणेनाव􀃦यं श􀃞दा 􀂣ेयाः’’इ􀇓त। न चा􀃛तेरण 􀃥याकरणं
लघुनोपायेन श􀃞दा श􀃈या 􀂣ातुम॥्
(असंदेहपदाथ􀁛􀇓न􀇾पणभा􀃧यम) ्
असंदेहाथ 􀉍 चा􀃚येय ं 􀃥याकरणम।् या􀍯􀂣काः पठि􀃛त-‘‘􀃨थूलपृषतीमाि􀃊नवा􀇽ण-ी
मन􀉬वाह􀈣मालभेते’’􀇓त। त􀃨यां स􀃛देहः-􀃨थूला चासौ पृषती च 􀃨थूलपृषती, 􀃨थूला􀇓न पृषि􀃛त य􀃨याः
सेयं 􀃨थूलपषृ ती􀇓त । ता ं नावैयाकरणः 􀃨वरतोऽ􀃚यव􀃨य􀇓त-य􀇑द पूव􀁛पद􀄤कृ 􀇓त􀃨वर􀃗व ं ततो बहु 􀄭ी􀇑हः,
अथ समासा􀃛तोदा􀃗त􀃗􀃗वं तत􀃨त􀃗पु􀇽ष इ􀇓त॥
(􀃥याकरणा􀃚ययनसाधकागम􀄤तीकभा􀃧यम) ्
इमा􀇓न च भूयः श􀃞दानुशासन􀃨य 􀄤योजना􀇓न-तेऽसुराः। दु􀃧टः श􀃞दः। यदधीतम।् य􀃨त ु
􀄤यु􀉨􀃈ते। अ􀍪व􀉮वांसः। 􀍪वभि􀃈तं कु व􀁛ि􀃛त । यो वा इमाम।् च􀃗वा􀇐र। उत 􀃗वः। स􀃈तु􀍧मव।
सार􀃨वतीम। ् दश􀃠यां पु􀄟􀃨य। सदु ेवो अ􀍧स व􀇽ण इ􀇓त ॥
(भा􀃧यम) ्
तेऽसुराः-
‘‘तेऽसुरा हेलयो हेलय इ􀇓त कुव􀁛􀃛तः पराबभूवुः। त􀃨मा􀉮 􀄦ा􀃩मणेन न 􀃠लेि􀃍छतवै
नापभा􀍪षतव,ै 􀃠ले􀃍छो ह वा एष यदपश􀃞दः’‘॥ 􀃠ले􀃍छा मा भूमे􀃗य􀃚येय ं 􀃥याकरणम।् तेऽसुराः॥
(भा􀃧यम) ्
दु􀃧टः श􀃞दः
‘‘दु􀃧टः श􀃞द: 􀃨वरतो वण􀁛तो वा 􀍧म􀃘या􀄤यु􀃈तो न तमथ􀁛माह।
स-वा􀃊व􀄗ो यजमानं 􀇑हनि􀃨त यथे􀃛􀄡श􀄟ुः 􀃨वरतोपराधा􀉮॥’’ इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 13 -
दु􀃧टा􀃑छ􀃞दा􀃛मा 􀄤यु􀃪मह􀈣􀃗य􀃚येय ं 􀃥याकरणम॥् दु􀃧टः श􀃞दः॥
(भा􀃧यम) ्
यदधीतम ् -
‘‘यदधीतम􀍪व􀂣ातं 􀇓नगदेनैव श􀃞􀉮यते।
अन􀃊ना􀍪वव शु􀃧कै धो न त􀃏􀃏वल􀇓त क􀇑ह􀁛􀍬चत॥् ’‘
त􀃨मादनथ􀁛कं मा􀍬धगी􀃧मह􀈣􀃗य􀃚येयं 􀃥याकरणम॥्
यदधीतम॥्
(भा􀃧यम) ्
य􀃨तु 􀄤यु􀉨􀃈ते-
‘‘य􀃨त ु 􀄤यु􀉨􀃈त े कु शलो 􀍪वशेष े श􀃞दा􀃛यथाव􀉮 􀃥यवहारकाले।
सोऽन􀃛तमा􀃜नो􀇓त जयं पर􀄟 वा􀃊योग􀍪व􀉮 दु􀃧य􀇓त चापश􀃞दैः॥’’
कः?॥
वा􀃊योग􀍪वदेव॥
कु त एतत? ् ॥
यो 􀇑ह श􀃞दा􀃑जाना􀃗यपश􀃞दान􀃜यसौ जाना􀇓त। यथैव 􀇑ह श􀃞द􀂣ाने धम􀁛ः,
एवमपश􀃞द􀂣ानेऽ􀃜यधम􀁛ः। अथवा भूयानधम􀁛ः 􀄤􀃜नो􀇓त। भूयांसोऽपश􀃞दाः, अ􀃣पीयांसः श􀃞दा इ􀇓त।
एकैक􀃨य 􀇑ह श􀃞द􀃨य बहवोऽप􀄧ंशाः। त􀉮यथा गौ􀇐र􀃗य􀃨य श􀃞द􀃨य गावी गोणी गोता
गोपोत􀍧लके 􀃗यादयो बहवोऽप􀄧ंशाः। अथ योऽवा􀃊योग􀍪व􀉮, अ􀂣ानं त􀃨य शरणम॥्
(बाधकभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 14 -
􀍪वषम उप􀃛यासः। ना􀃗य􀃛ताया􀂣ानं शरणं भ􀍪वतुमह􀁛􀇓त ।
यो 􀃩यजानन ् व ै 􀄦ा􀃩मणं ह􀃛या􀃗सुरा ं वा 􀍪पबते ् सोऽ􀍪प म􀃛य े प􀇓ततः 􀃨यात॥्
(􀍧स􀆨ा􀃛त􀃥या􀃉याभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह-􀁛
‘‘सोऽन􀃛तमा􀃜नो􀇓त जयं पर􀄟
वा􀃊योग􀍪व􀉮 दु􀃧य􀇓त चापश􀃞दैः॥’’
कः?॥
अवा􀃊योग􀍪वदेव। अथ यो वा􀃊योग􀍪व􀉮, 􀍪व􀂣ानं त􀃨य शरणम॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀃈व पुन􀇐रद ं प􀇑ठतम ?् ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
􀄧ाजा नाम 􀃦लोकाः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं च भोः 􀃦लोका अ􀍪प 􀄤माणम? ् ॥
􀍩कं चातः?॥
य􀇑द 􀃦लोका अ􀍪प 􀄤माणम, ् अयम􀍪प 􀃦लोकः 􀄤माण ं भ􀍪वतुमह􀁛􀇓त -
‘‘यदुदु􀃠बरवणा􀁛न ां घट􀈣ना ं म􀃖डल ं महत ् ॥’’
पीत ं न गमये􀃗􀃨वग 􀉍 􀍩कं तत ् 􀄐तुगत ं नयेत ॥् ’‘ इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 15 -
􀄤म􀃗तगीत एष त􀄟भवतः। य􀃨􀃗व􀄤म􀃗तगीत􀃨त􀃗􀄤माणम॥् य􀃨त ु 􀄤यु􀉨ते॥
(भा􀃧यम) ्
अ􀍪व􀉮वांसः-
‘‘अ􀍪व􀉮वांसः 􀄤􀃗य􀍧भवादे ना􀃠नो य े न 􀃜लु􀇓त ं 􀍪वदुः।
काम ं तेष ु त ु 􀍪व􀄤ो􀃧य 􀃨􀄟ीि􀃧ववायमहं वदेत॥् ’’
अ􀍧भवादे 􀃨􀄟ीव􀃛मा भूमे􀃗य􀃚येय ं 􀃥याकरणम ् ॥
अ􀍪व􀉮वांसः॥
(भा􀃧यम) ्
􀍪वभि􀃈तं कुव􀁛ि􀃛त-
या􀍯􀂣काः पठि􀃛त-‘‘􀄤याजाः स􀍪वभि􀃈तकाः काया􀁛ः’’ इ􀇓त। नचा􀃛तरेण 􀃥याकरणं 􀄤याजाः
स􀍪वभि􀃈तकाः श􀃈याः कतु􀁛म ् ॥ 􀍪वभि􀃈तं कु व􀁛ि􀃛त॥
(भा􀃧यम) ्
यो वा इमाम- ्
‘‘यो वा इमां पदशः 􀃨वरशोऽ􀂢रश􀃦च वाचं 􀍪वदधा􀇓त स आि􀃗व􀁛जीनो भव􀇓त’’ आि􀃗व􀁛जीना
􀃨यामे􀃗य􀃚येयं 􀃥याकरणम॥् यो वा इमाम॥्
(भा􀃧यम) ्
च􀃗वा􀇐र-
‘‘च􀃗वा􀇐र 􀄮ृ􀉨गा 􀄟यो अ􀃨य पादा 􀉮वे शीष􀈶 स􀃜त ह􀃨तासो अ􀃨य।
􀇒􀄟धा ब􀆨ो वृषभो रोरवी􀇓त महो देवो म􀃗या􀉌 आ􀍪ववेश’‘॥ इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 16 -
च􀃗वा􀇐र 􀄮ृ􀉨गा􀍨ण। च􀃗वा􀇐र पदजाता􀇓न नामा􀃉यातोपसग􀁛􀇓नपाता􀃦च॥ 􀄟यो अ􀃨य पादाः॥ 􀄟यः
काला भूतभ􀍪व􀃧य􀉮वत􀁛मानाः॥ 􀉮वे शीष􀈶। 􀉮वौ श􀃞दा􀃗मानौ 􀇓न􀃗यः काय􀁛􀃦च॥ स􀃜त ह􀃨तासो अ􀃨य ।
स􀃜त 􀍪वभ􀃈तयः। 􀇒􀄟धा ब􀆨ः। 􀇒􀄟ष ु 􀃨थानेषु ब􀆨 उर􀍧स क􀃖ठे 􀍧शरसी􀇓त॥ वृषभो वष􀁛णात ् ॥ रोरवी􀇓त
श􀃞दं करो􀇓त॥ कुत एत􀉮?।
रौ􀇓तः श􀃞दकमा􀁛 ॥ महोदेवो म􀃗या􀉍 आ􀍪ववेशे􀇓त। महा􀃛देवः श􀃞दः॥ म􀃗या􀁛 मरणधमा􀁛णो
मनु􀃧या􀃨ताना􀍪ववेश । महता देवेन नः सा􀃠य ं यथा 􀃨या􀇑द􀃗य􀃚येयं 􀃥याकरणम॥्
(भा􀃧यम) ्
अपर आह-
‘‘च􀃗वा􀇐र वा􀃈प􀇐र􀍧मता पदा􀇓न ता􀇓न 􀍪वदु􀄦ा􀁛􀃩मणा ये मनी􀍪षणः।
गुहा 􀄟ी􀍨ण 􀇓न􀇑हता ने􀉨गयि􀃛त तुर􀈣य ं वाचो मनु􀃧या वदि􀃛त॥’’
‘च􀃗वा􀇐र वा􀃈प􀇐र􀍧मता पदा􀇓न।’ च􀃗वा􀇐र पदजाता􀇓न नामा􀃉यातोपसग􀁛- 􀇓नपाता􀃦च॥ ता􀇓न
􀍪वदु􀄦ा􀁛􀃩मणा य े मनी􀍪षणः।' मनस ई􀍪षणो मनी􀍪षणः। गुहा 􀄟ी􀍨ण 􀇓न􀇑हता ने􀉨गयि􀃛त।' गुहाया ं 􀄟ी􀍨ण
􀇓न􀇑हता􀇓न ने􀉨गयि􀃛त। न चे􀃧ट􀃛ते। न 􀇓न􀍧मष􀃛ती􀃗यथ􀁛ः॥ तुर􀈣य ं वाचो मनु􀃧या वदि􀃛त।’ तुर􀈣य ं वा
एत􀉮वाचो य􀃛मनु􀃧येष ु वत􀁛त े चतुथ􀁛􀍧म􀃗यथ􀁛ः॥ च􀃗वा􀇐र॥
(भा􀃧यम) ्
उत 􀃗वः-
‘‘उत 􀃗वः प􀃦य􀃛न ददश 􀁛 वाचमुत 􀃗वः 􀄮ृ􀃖व􀃛न 􀄮ृणो􀃗येनाम।्
उतो 􀃗व􀃨मै त􀃛वं 􀍪वस􀄰े जायेव प􀃗य उशती सुवासाः॥’‘
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 17 -
‘उत 􀃗वः’ अ􀍪प ख􀃣वेकः प􀃦य􀃛न􀍪प न प􀃦य􀇓त वाचम ् । अ􀍪प ख􀃣वेकः 􀄮􀃖ृ व􀃛न􀍪प न
􀄮ृणो􀃗येना􀍧म􀇓त। अ􀍪व􀉮वांसमाहाध􀁛म॥् उतो 􀃗व􀃨मै। त􀃛वं 􀍪वस􀄰े तन ुं 􀍪ववृणुते॥ जायेव प􀃗य उशती
सुवासाः। त􀉮यथा जाया प􀃗ये कामयमाना सुवासाः 􀃨वमा􀃗मानं 􀍪ववृणुत, े एवं वाग ् वाि􀃊वदे 􀃨वा􀃗मानं
􀍪ववृणुते॥ वा􀉨नो 􀍪ववृणुयादा􀃗मान􀍧म􀃗य􀃚येय ं 􀃥याकरणम॥्
(भा􀃧यम) ्
स􀃈तु􀍧मव-
‘‘स􀃈तु􀍧मव 􀇓ततउना पुन􀃛तो
य􀄟 धीरा मनसा वाचम􀄐त।
अ􀄟ा सखायः स􀃉या􀇓न जानते
भ􀄡ैषां ल􀃪मी􀇓न􀁛􀇑हता􀍬धवा􀍬च॥’‘
स􀃈तुः- सचतेदु􀁛धा􀁛वो भव􀇓त, कसतेवा􀁛 􀍪वपर􀈣ता􀉮􀍪वक􀍧सतो भव􀇓त । 􀇓ततउ-प􀇐रपवनं भव􀇓त-
ततव􀉮वा तु􀃛नव􀉮वा। धीरा 􀃚यानव􀃛तः । मनसा 􀄤􀂣ानेन। वाचम􀄐त वाचमकृषत।
अ􀄟ा सखायः स􀃉या􀇓न जानते। अ􀄟 सखायः स􀃛तः स􀃉या􀇓न जानते।
􀃈व?
य एष दुग􀈾 माग􀁛ः, एकग􀃠यो वाि􀃊वषयः॥
के पुन􀃨त?े ।
वैयाकरणाः॥
कु त एतत॥्
‘भ􀄡ैषां ल􀃪मी􀇓न􀁛􀇑हता􀍬धवा􀍬च।'
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 18 -
एषां वा􀍬च भ􀄡ा ल􀃪मी􀇓न􀇑ह􀁛ता भव􀇓त। ल􀃪मील􀁛􀂢णा􀆫ासना􀃗प􀇐रवृढा भव􀇓त। स􀃈तु􀍧मव॥
(भा􀃧यम) ्
सार􀃨वतीम -्
या􀍯􀂣काः पठि􀃛त-‘‘ आ􀇑हताि􀃊नरपश􀃞दं 􀄤यु􀃏य 􀄤ायि􀃦च􀃗तीयां सार􀃨वती􀍧मि􀃧टं 􀇓नव􀁛पेत’्’
इ􀇓त॥ 􀄤ायि􀃦च􀃗तीया मा भूमे􀃗य􀃚येय ं 􀃥याकरणम॥्
सार􀃨वतीम।्
(भा􀃧यम) ्
दश􀃠यां पु􀄟􀃨य-
या􀍯􀂣काः पठि􀃛त- ‘‘दश􀃠यु􀃗तरकाल ं पु􀄟􀃨य जात􀃨य नाम 􀍪वद􀃚या􀉮
घोषवदा􀉮य􀃛तर􀃛त􀃨थमवृ􀆨 ं 􀇒􀄟पु􀇽षानूकमन􀇐र􀄤􀇓ति􀃧ठतम।् त􀍪􀆨 􀄤􀇓ति􀃧ठततमं भव􀇓त। 􀉮􀃥य􀂢रं
चतुर􀂢र ं वा नाम कृ त ं कु या􀁛􀃛न त􀍪􀆨तम’ ्’ इ􀇓त॥
नचा􀃛तरेण 􀃥याकरण ं कृ त􀃨त􀍪􀆨ता वा श􀃈या 􀍪व􀂣ातुम॥् दश􀃠या ं पु􀄟􀃨य॥
(भा􀃧यम) ्
सुदेवो अ􀍧स-
सुदेवो अ􀍧स व􀇽ण य􀃨य ते स􀃜त 􀍧स􀃛धवः।
अनु􀂢रि􀃛त काकु दं सू􀃠य 􀉍 सु􀍪षरा􀍧मव॥’’
सुदेवो अ􀍧स व􀇽ण स􀃗यदेवोऽ􀍧स। य􀃨य ते स􀃜त 􀍧स􀃛धवः स􀃜त 􀍪वभ􀃈तयः। अनु􀂢रि􀃛त
काकु दम।् काकु दं ताल ु । काकु िज􀁛􀃩वा, साऽि􀃨म􀃛नु􀉮यत इ􀇓त काकु दम।् सू􀃠य 􀉍 सु􀍪षरा􀍧मव। त􀉮यथा-
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 19 -
शोभनामू􀍧म 􀉍 सु􀍪षरामि􀃊नर􀃛तः 􀄤􀍪व􀃦य दह􀇓त, एव ं त े स􀃜त 􀍧स􀃛धवः स􀃜त 􀍪वभ􀃈तय􀃨ता􀃣वनु􀂢रि􀃛त।
तेना􀍧स स􀃗यदेवः॥ स􀃗यदेवाः 􀃨यामे􀃗ययेयं 􀃥याकरणम॥् सुदेवो अ􀍧स॥
(उ􀃈त􀄤योजन􀄒􀃛थोपपि􀃗त􀄤करणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं पुन􀇐रदं 􀃥याकरणमेवा􀍬धिजगांसमाने􀃟यः 􀄤योजनम􀃛वा􀃉यायत,े न पुनर􀃛यद􀍪प 􀍩कि􀃑चत- ्
ऊँ इ􀃗यु􀃈􀃗वा वृ􀃗ता􀃛तशः श􀍧म􀃗येवमाद􀈣न ् श􀃞दा􀃛पठि􀃛त? ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
पुराक􀃣प एतदासीत ् - सं􀃨कारो􀃗तरकालं 􀄦ा􀃩मणा 􀃥याकरणं 􀃨माधीयते।
ते􀃟य􀃨त􀃗त􀃗􀃨थानकरणनादानु􀄤दान􀂣े􀃟यो वै􀇑दकाः श􀃞दा उप􀇑द􀃦य􀃛ते ॥ तद􀉮य􀃗वे न तथा।
वेदमधी􀃗य 􀃗व􀇐रता व􀃈तारो भवि􀃛त- वेदा􀃛नो वै􀇑दकाः श􀃞दाः 􀍧स􀆨ाः, लोका􀃍च लौ􀍩ककाः अनथ􀁛कं
􀃥याकरणम ् इ􀇓त। ते􀃟य एव ं 􀍪व􀄤􀇓तप􀃛नबु􀍪􀆨􀃟योऽ􀃚येतृ􀃟यः सु􀇿􀉮 भू􀃗वा आचाय 􀁛 इदं शा􀃨􀄟म􀃛वाच􀃧टे
- इमा􀇓न 􀄤योजना􀃛य􀃚येयं 􀃥याकरणम -् इ􀇓त॥’
(अनुब􀃛धचतु􀃧टयोपसंहारभा􀃧यम) ्
उ􀃈तः श􀃞दः। 􀃨व􀇾पम􀃜यु􀃈तम।् 􀄤योजना􀃛य􀃜यु􀃈ता􀇓न॥
(अथ शा􀃨􀄟􀇓नमा􀁛णर􀈣􀇓त􀇓न􀇾पणभा􀃧यम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
श􀃞दानुशासन􀍧मदानी ं क􀃗त􀁛􀃥यम।् त􀃗कथ ं कत􀁛􀃥यम ् । 􀍩कं श􀃞दोपदेशः कत􀁛􀃥यः,
आहोि􀃨वदपश􀃞दोपदेशः, आहोि􀃨वदुभयोपदेश इ􀇓त?॥
(समाधानम )्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 20 -
अ􀃛यतरोपदेशेन कृ त ं 􀃨यात।् त􀉮यथा भ􀃪य􀇓नयमेनाभ􀃪य􀄤􀇓तषेधो ग􀃠यते। पञच् पञच् नखा
भ􀃪या इ􀃗यु􀃈त े ग􀃠यत एत􀉮- अतोऽ􀃛येऽभ􀃪या इ􀇓त॥ अभ􀃪य􀄤􀇓तषेधेन वा भ􀃪य􀇓नयमः। त􀉮यथा
‘‘अभ􀃪यो 􀄒ा􀃠यकु 􀃈कु टः अभ􀃪यो 􀄒ा􀃠यसूकरः' इ􀃗यु􀃈त े ग􀃠यत एत􀉮- आर􀃖यो भ􀃪य-इ􀇓त।
एव􀍧महा􀍪प। य􀇑द ताव􀃍छ􀃞दोपदेशः 􀍩􀄐यते, गौ􀇐र􀃗येति􀃨म􀃛नुप􀇑द􀃧टे ग􀃠यत एत􀉮 गा􀃥यादयोऽपश􀃞दा
इ􀇓त। अथा􀃜यपश􀃞दोपदेशः 􀍩􀄐यत,े गा􀃥या􀇑दषूप􀇑द􀃧टेष ु ग􀃠यत एत􀉮-गौ􀇐र􀃗येष श􀃞द इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं पुरर􀄟 􀃏यायः?॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
लघु􀃗वा􀃍छ􀃞दोपदेशः।
लघीया􀃑छ􀃞दोपदेशः। गर􀈣यानपश􀃞दोपदेशः। एकैक􀃨य श􀃞द􀃨य बहवोऽप􀄧ंशाः। त􀉮यथा-
गौ􀇐र􀃗य􀃨य श􀃞द􀃨य गावीगोणीगोतागोपोत􀍧लके􀃗येवमादयोऽप􀄧ंशाः। इ􀃧टा􀃛वा􀃉यानं ख􀃣व􀍪प भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अथैति􀃨म􀃑श􀃞दोपदेशे स􀇓त 􀍩कं श􀃞दानां 􀄤􀇓तप􀃗तौ 􀄤􀇓तपदपाठः क􀃗त􀁛􀃥यः-गौर􀃦वः पु􀇽षो ह􀃨ती
शकु􀇓नमृ􀁛गो 􀄦ा􀃩मण इ􀃗येवमादयः श􀃞दाः प􀇑ठत􀃥याः?॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
ने􀃗याह। अन􀃟युपाय एष श􀃞दाना ं 􀄤􀇓तप􀃗तौ 􀄤􀇓तपदपाठः॥ एव ं 􀇑ह 􀄮ूयत-े ‘‘बृह􀃨प􀇓त-
􀇐र􀃛􀄡ाय 􀇑द􀃥यं वष􀁛सह􀄰 ं 􀄤􀇓तपदो􀃈ताना ं श􀃞दाना ं श􀃞दपारायणं 􀄤ोवाच ना􀃛त ं जगाम’’॥ बृह􀃨प􀇓त􀃦च
􀄤व􀃈ता, इ􀃛􀄡􀃦चा􀃚येता, 􀇑द􀃥यं वष􀁛सह􀃨􀄟म􀃚ययनकालो, न चा􀃛तं जगाम, 􀍩कं पुनर􀉮य􀃗वे। यः सव􀁛था
􀍬चरं जीव􀇓त वष􀁛शतं जीव􀇓त। चतु􀍧भ􀁛􀃦च 􀄤कारै􀍪व􀁛􀉮योपयु􀃈ता भव􀇓त-आगमकालेन,
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 21 -
􀃨वा􀃚यायकालेन,􀄤वचनकालेन, 􀃥यहारकालेने􀇓त। त􀄟 चा􀃨यागम- कालेनैवायुः कृ 􀃗􀃨न ं पयु􀁛पयु􀃈त ं
􀃨यात।् त􀃨मादन􀃟युपायः श􀃞दाना ं 􀄤􀇓तप􀃗तौ 􀄤􀇓तपदपाठः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कथं तह􀈹मे श􀃞दाः 􀄤􀇓तप􀃗त􀃥याः?॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
􀍩कं 􀍬च􀃗सामा􀃛य􀍪वशेषव􀃣ल􀂢णं 􀄤व􀃗य􀁛म।् येना􀃣पेन य􀃗नेन महतो महतः श􀃞दौघान ् 􀄤􀇓तप􀉮येरन॥्
􀍩कं पुन􀃨तत? ् ॥
उ􀃗सगा􀁛पवादौ। कि􀃦चदु􀃗सग􀁛ः कत􀁛􀃥यः, कि􀃦चदपवादः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कथं जातीयकः पुन􀇽􀃗सग􀁛ः कत􀁛􀃥यः, कथंजातीयकोऽपवादः॥
(समाधानम )्
सामा􀃛येनो􀃗सग􀁛ः कत􀃥􀁛 यः। त􀉮यथा ‘‘कम􀁛􀃖यण ् । त􀃨य 􀍪वशेषेणापवादः। त􀉮यथा-’‘आतोऽनुपसग 􀈶
कः॥’‘
(जा􀇓त􀃥यि􀃈तपदाथ􀁛􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं पुनराकृ 􀇓तः पदाथ􀁛ः आहोि􀃨व􀉮 􀄡􀃥यम? ् ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
उभय􀍧म􀃗याह॥
कथं 􀂣ायते?।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 22 -
उभयथा 􀃩याचाय􀈶ण सू􀄟ा􀍨ण प􀇑ठता􀇓न। आकृ 􀇓त ं पदाथ 􀉍 म􀃗वा- ‘‘जा􀃗या􀃉यायाम-े
कि􀃨म􀃛बहु वचनम􀃛यतर􀃨याम’ ्’ इ􀃗यु􀃍यते। 􀄡􀃥यं पदाथ 􀁛 म􀃗वा ‘‘स􀇾पाणाम ’् ’ इ􀃗येकशेष आर􀃟यते॥
(श􀃞द􀇓न􀃗य􀃗वा􀇓न􀃗य􀃗व􀍪वचारभा􀃧यम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं पुन􀇓न􀁛􀃗यः श􀃞दः, आहोि􀃨व􀃗काय􀁛ः?॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
सं􀄒ह एत􀃗􀄤ाधा􀃛येन पर􀈣􀍯􀂢तम- ् 􀇓न􀃗यो वा 􀃨या􀃗काय􀈾 वे􀇓त। त􀄟ो􀃈ता दोषाः,
􀄤योजना􀃛य􀃜यु􀃈ता􀇓न। त􀄟 􀃗वेष 􀇓नण􀁛यः-य􀉮येव 􀇓न􀃗यः, अथा􀍪प काय􀁛ः, उभयथा􀍪प ल􀂢णं
􀄤व􀃗य􀁛􀍧म􀇓त॥
(􀇓न􀃗यश􀃞दवादे􀍪प शा􀃨􀄟􀃨य धम􀁛जनकता􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कथ ं पुन􀇐रद ं भगवतः पा􀍨णनेराचाय􀁛􀃨य ल􀂢ण ं 􀄤वृ􀃗तम -्
(आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम) ्
॥*॥ 􀍧स􀆨े श􀃞दाथ􀁛स􀃠ब􀃛धे॥*॥
(􀃥या􀃉याभा􀃧यम) ्
􀍧स􀆨े श􀃞देऽथ􀈶 स􀃠ब􀃛धे चे􀇓त॥
(वा􀇓त􀁛कघटक􀍧स􀆨श􀃞दाथ􀁛􀇓न􀇾पणभा􀃧यम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अथ 􀍧स􀆨श􀃞द􀃨य कः पदाथ􀁛ः?॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 23 -
(समाधानम )्
􀇓न􀃗यपया􀁛यवाची 􀍧स􀆨श􀃞दः॥ कथं 􀂣ायते ? ॥ य􀃗कूट􀃨थे􀃧व􀍪वचा􀍧लषु भावेषु वत􀁛ते। त􀉮यथा-
􀍧स􀆨ा 􀉮यौः, 􀍧स􀆨ा पृ􀍬थवी, 􀍧स􀆨माकाश􀍧म􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
ननु च भोः काय􀈶􀃧व􀍪प वत􀁛ते। त􀉮यथा- 􀍧स􀆨 ओदनः, 􀍧स􀆨ः सूपः, 􀍧स􀆨ाः यवागू􀇐र􀇓त। यावता
काय􀈶􀃧व􀍪प वत􀁛त,े त􀄟 कु त एति􀃛न􀃗यपया􀁛यवा􀍬चनो 􀄒हणम, ् न पुनः काय 􀈶 यः 􀍧स􀆨श􀃞द इ􀇓त? ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
सं􀄒हे ताव􀃗काय􀁛􀄤􀇓त􀉮व􀃛􀉮􀍪वभावा􀃛म􀃛यामहे 􀇓न􀃗यपया􀁛यवा􀍬चनो 􀄒हण􀍧म􀇓त। इहा􀍪प तदेव॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवा स􀃛􀃗येकपदा􀃛य􀃜यवधारणा􀇓न। त􀉮यथा-अ􀃞भ􀂢ो वायुभ􀂢 इ􀇓त- अप एव भ􀂢य􀇓त,
वायुमेव भ􀂢यती􀇓त ग􀃠यते। एव􀍧महा􀍪प 􀍧स􀆨 एव, न सा􀃚य इ􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवा पूव􀁛पदलोपोऽ􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यः- अ􀃗य􀃛त􀍧स􀆨ः 􀍧स􀆨 इ􀇓त। त􀉮यथा - देवद􀃗तो द􀃗तः, स􀃗यभामा
भामे􀇓त।
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवा ‘‘􀃥या􀃉यानतो 􀍪वशेष􀄤􀇓तपि􀃗तन􀁛 􀇑ह संदेहादल􀂢णम ’् ’ इ􀇓त 􀇓न􀃗यपया􀁛य-वा􀍬चनो
􀄒हण􀍧म􀇓त 􀃥या􀃉या􀃨यामः॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 24 -
॥ म􀉨गलाथ􀁛म॥्
मा􀉨ग􀍧लक आचाय􀈾 महतः शा􀃨􀄟ौघ􀃨य म􀉨गलाथ􀉍 􀍧स􀆨श􀃞दमा􀇑दतः 􀄤यु􀉨􀃈ते। म􀉨गलाद􀈣􀇓न
􀇑ह शा􀃨􀄟ा􀍨ण 􀄤थ􀃛ते वीरपु􀇽षा􀍨ण च भवि􀃛त, आयु􀃧म􀃗पु􀇽षा􀍨ण चा􀃚येतार􀃦च 􀍧स􀆨ाथा􀁛 यथा 􀃨यु􀇐र􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यशेषभा􀃧यम) ्
अयं खलु 􀇓न􀃗यश􀃞दो नाव􀃦यं कूट􀃨थे􀃧व􀍪वचा􀍧लषु भावेषु वत􀁛ते॥
􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥
आभी􀃪􀃖ये􀍪प वत􀁛ते। त􀉮यथा 􀇓न􀃗य􀄤ह􀍧सतो 􀇓न􀃗य􀄤जि􀃣पत इ􀇓त। यावताभी􀃪􀃖येऽ􀍪प वत􀁛त े
त􀄟ा􀃜यनेनैवाथ􀁛ः 􀃨यात- ् ‘‘􀃥या􀃉यानतो 􀍪वशेष􀄤􀇓तपि􀃗तन 􀁛 􀇑ह स􀃛देहादल􀂢णम’ ्’ इ􀇓त। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀈾
म􀉨गलाथ􀁛􀃦चैव 􀍧स􀆨श􀃞द आ􀇑दतः 􀄤यु􀃈तो भ􀍪व􀃧य􀇓त, श􀃪या􀍧म चैनं 􀇓न􀃗यपया􀁛यवा􀍬चनं
वण􀁛􀇓यतु􀍧म􀇓त। अतः 􀍧स􀆨श􀃞द एवोपा􀃗तो न 􀇓न􀃗यश􀃞दः॥
(􀇓न􀃗यतासाधकप􀂢􀇓न􀇾पणम) ्
(आ􀂢पे भा􀃧यम) ्
अथ कं पुनः पदाथ􀉍 म􀃗वा एष 􀍪व􀄒हः 􀍩􀄐यते। 􀍧स􀆨े श􀃞देऽथ􀈶 स􀃠ब􀃛धे चे􀇓त?॥
(समाधानाभा􀃧यम) ्
आकृ􀇓त􀍧म􀃗याह॥
कु त एतत? ् ॥
आकृ 􀇓त􀇑ह 􀁛 􀇓न􀃗या 􀄡􀃥यम􀇓न􀃗यम॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अथ 􀄡􀃥ये पदाथ􀈶 कथं 􀍪व􀄒हः क􀃗त􀁛􀃥यः? ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 25 -
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
􀍧स􀆨े श􀃞दे अथ􀁛स􀃠ब􀃛धे चे􀇓त। 􀇓न􀃗यो 􀃩यथ􀁛वतामथ􀈷र􀍧भस􀃠ब􀃛धः॥
(􀄡􀃥यपदाथा􀁛􀃟युपगमभा􀃧यम) ्
अथवा 􀄡􀃥य एव पदाथ􀈶 एष 􀍪व􀄒हो 􀃛या􀃡यः-􀍧स􀆨े श􀃞दे अथ􀈶 स􀃠ब􀃛धे चे􀇓त। 􀄡􀃥यं 􀇑ह
􀇓न􀃗यमाकृ􀇓तर􀇓न􀃗या॥
कथं 􀂣ायते? ॥
एव ं 􀇑ह 􀇺􀃦यत े लोके म􀃗ृ कया􀍬चदाकृ 􀃗या यु􀃈ता 􀍪प􀃖डो भव􀇓त, 􀍪प􀃖डाकृ 􀇓तमुपमृ􀉮य घ􀇑टकाः
􀍩􀄐य􀃛त,े घ􀇑टकाकृ 􀇓तमुपमृ􀉮य कु ि􀃖डकाः 􀍩􀄐य􀃛ते। तथा सुवण 􀉍 कया􀍬चदाकृ 􀃗या यु􀃈त ं 􀍪प􀃖डो भव􀇓त,
􀍪प􀃖डाकृ􀇓तमुपमृ􀉮य 􀇽चकाः 􀍩􀄐य􀃛ते, 􀇽चकाकृ􀇓तमुपमृ􀉮य कटकाः 􀍩􀄐य􀃛ते, कटकाकृ􀇓तमुपमृ􀉮य
􀃨वि􀃨तकाः 􀍩􀄐य􀃛ते। पुनरावृ􀃗तः सुवण􀁛􀍪प􀃖डः पुनरपरयाकृ􀃗या यु􀃈तः ख􀇑दरा􀉨गारसवण􀈶 कु􀃖डले
भवतः। आकृ􀇓तर􀃛या चा􀃛या च भव􀇓त, 􀄡􀃥यं पुन􀃨तदेव। आकृ􀃗युपमद􀈶न 􀄡􀃥यमेवाव􀍧श􀃧यते॥
(आकृ 􀇓तपदाथा􀁛􀃟युपगमभा􀃧यम) ्
आकृताव􀍪प पदाथ􀁛 एष 􀍪व􀄒हो 􀃛या􀃡यः-􀍧स􀆨े श􀃞दे अथ􀈶 स􀃠ब􀃛धे चे􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम )्
नन ु चो􀃈तम- ् आकृ 􀇓तर􀇓न􀃗या-इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
नैतदि􀃨त। 􀇓न􀃗याऽऽकृ􀇓तः॥
कथम ् ?॥
न 􀃈व􀍬चदुपरते􀇓त कृ􀃗वा सव􀁛􀄟ोपरता भव􀇓त। 􀄡􀃥या􀃛तर􀃨था तूपल􀃟यते॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 26 -
(समाधानसाधक􀇓न􀃗यल􀂢णभा􀃧यम) ्
अथवा नेदमेव 􀇓न􀃗यल􀂢णम -् 􀄢व ं कू ट􀃨थम􀍪वचा􀃣यनपायोपजन􀍪वकाय􀁛नु􀃗प􀃗􀃗य-
वृ􀆨य􀃥यययो􀍬ग य􀃗ति􀃛न􀃗􀃗य􀍧म􀇓त। तद􀍪प 􀇓न􀃗यं यि􀃨मं􀃨त􀃗􀃗वं न 􀍪वह􀃛यते।
􀍩कं पुन􀃨त􀃗􀃗वम? ् ॥
त􀃨य भाव􀃨त􀃗􀃗वम॥् आकृ ताव􀍪प त􀃗􀃗वं न 􀍪वह􀃛यते।
(􀇓न􀃗या􀇓न􀃗य􀃗व􀍪वचार􀃨या􀄤कृ त􀃗वबोधकभा􀃧यम) ्
अथवा 􀍩कं न एतेन-इदं 􀇓न􀃗य􀍧मदम􀇓न􀃗य􀍧म􀇓त। यि􀃛न􀃗यं तं पदाथ􀉍 म􀃗वैष 􀍪व􀄒हः 􀍩􀄐यते-
􀍧स􀆨े श􀃞देऽथ􀈶 स􀃠ब􀃛धे चे􀇓त॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कथ ं पुन􀂣ा􀁛यत-े 􀍧स􀆨ः श􀃞दोऽथ􀁛ः स􀃠ब􀃛ध􀃦चे􀇓त ॥
(१ 􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम) ्
॥ ॥ लोकतः॥ ॥
(भा􀃧यम) ्
य􀃣लोके ऽथ􀁛मथ􀁛मपु ादाय श􀃞दा􀃛􀄤यु􀃑जत,े नैषा ं 􀇓नव􀃗ृ􀁛 तौ य􀃗नं कु व􀁛ि􀃛त। य े पुनः काया 􀁛 भावा
􀇓नवृ􀁛􀃗तौ तावतषे ा ं य􀃗नः 􀍩􀄐यते। त􀉮यथा-घटेन काय 􀉍 क􀇐र􀃧यन ् कु 􀃠भकारकु ल ं ग􀃗वाह-कु 􀇽 घटं
काय􀁛मनेन क􀇐र􀃧यामी􀇓त। न त􀉮व􀃍छ􀃞दा􀃛􀄤युयु􀂢माणो वैयाकरणकुलं ग􀃗वाह- कु􀇽 श􀃞दा􀃛􀄤यो􀃪य
इ􀇓त। ताव􀃗येवाथ􀁛मुपादाय श􀃞दा􀃛􀄤यु􀃑जते॥
(आ􀂢ेपोपसंहारभा􀃧यम) ्
य􀇑द त􀇑ह 􀁛 लोक एष ु 􀄤माणम, ् 􀍩कं शा􀃨􀄟ेण 􀍩􀄐यत?े
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 27 -
(१ समाधानभूत ं तृतीयख􀃖डम॥् ३॥)
॥ ॥ लोकतोऽथ􀁛􀄤यु􀃈त े श􀃞द􀄤योगे शा􀃨􀄟ेण धम􀁛􀇓नयमः ॥ ॥
(भा􀃧यम) ्
लोकतोऽथ􀁛􀄤यु􀃈त े श􀃞द􀄤योगे शा􀃨􀄟ेण धम􀁛􀇓नयमः 􀍩􀄐यते॥
􀍩क􀍧मदं धम􀁛􀇓नयम इ􀇓त॥
धमा􀁛य 􀇓नयमो धम􀁛􀇓नयमः,धमा􀁛थ􀈾 वा 􀇓नयमो धम􀁛􀇓नयमः, धम􀁛􀄤योजनो वा 􀇓नयमो धम􀁛􀇓नयमः॥
(१ वा􀇓त􀁛कचतुथ􀁛ख􀃖डम॥् ४॥)
॥*॥ यथा लौ􀍩ककवै􀇑दकेषु॥*॥
􀍪􀄤यत􀍪􀆨ता दा􀍯􀂢णा􀃗याः-‘‘यथा लोके वेदे चे’􀇓त 􀄤यो􀃈त􀃥ये ‘‘यथा लौ􀍩ककवै􀇑दके’ि􀃧व􀇓त
􀄤यु􀃑जते॥ अथवा यु􀃈त एवा􀄟 त􀍪􀆨ताथ􀁛ः। यथा लौ􀍩ककेषु वै􀇑दकेषु च कृता􀃛तेषु॥
लोके ताव􀉮 ‘अभ􀃪यो 􀄒ा􀃠यकु􀃈कुटः, अभ􀃪यो 􀄒ा􀃠यसूकर’ इ􀃗यु􀃍यते। भ􀃪यं च नाम
􀂢ु􀃗􀄤􀇓तघाताथ􀁛मुपाद􀈣यते। श􀃈यं चानेन 􀃦वमांसा􀇑द􀍧भर􀍪प 􀂢􀃗ु 􀄤􀇓तह􀃛तुम।् त􀄟 􀇓नयमः 􀍩􀄐यत े - इदं
भ􀃪य􀍧मदमभ􀃪य􀍧म􀇓त॥ तथा- खेदा􀃗􀃨􀄟ीषु 􀄤वृि􀃗तभव􀁛􀇓त। सामान􀃦च खेद􀍪वगमो ग􀃠यायां चाग􀃠यायां
च । त􀄟 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते-इयं ग􀃠येयमग􀃠ये􀇓त॥
(भा􀃧यम) ्
वेदे ख􀃣व􀍪प-‘‘पयो􀄭तो 􀄦ा􀃩मणो यवागू􀄭तो राज􀃛य आ􀍧म􀂢ा􀄭तो वै􀃦यः’’ इ􀃗यु􀃍यते। 􀄭तं च
नामा􀃟यवहाराथ􀁛मुपाद􀈣यते। श􀃈यं चानेन शा􀍧लमांसाद􀈣􀃛य􀍪प 􀄭त􀇓यतुम।् त􀄟 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते।
तथा- ‘‘बै􀃣वः खा􀇑दरो वा यूपः 􀃨या􀉮’’ इ􀃗यु􀃍यते। यूप􀃦च नाम प􀃦वनुब􀃛धाथ􀁛मुपाद􀈣यते।
श􀃈य ं चानेन यि􀃗कं 􀍬चदेव का􀃧ठमुि􀃍􀄖􀃗यानुि􀃍􀄖􀃗य वा पशुरनुब􀃛धुम।् त􀄟 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 28 -
तथा ‘‘अ􀃊नौ कपाला􀃛य􀍬ध􀍬􀄮􀃗या􀍧भम􀃛􀄟यत-े भृगूणाम􀉨􀍬गरस ां धम􀁛􀃨य तपसा त􀃜य􀃚वम’ ्’ इ􀇓त
। अ􀃛तरेणा􀍪प म􀃛􀄟मि􀃊नद􀁛हनकमा􀁛 कपाला􀇓न संतापय􀇓त। त􀄟 च 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते- एवं
􀍩􀄐यमाणम􀃟युदयका􀇐र भवती􀇓त॥
(दा􀃧टा􀁛ि􀃛तक उपसंहारभा􀃧यम) ्
एव􀍧महा􀍪प समानायामथा􀁛वगतौ श􀃞देन चापशबदेन च धम􀁛􀇓नयमः 􀍩􀄐यते-श􀃞देनैवाथ􀈾ऽ􀍧भधेयो
नापश􀃞देने􀇓त॥ एवं 􀍩􀄐यमाणम􀃟युदयका􀇐र भवती􀇓त॥
(अनुपल􀃞ध􀄤योगसाधुश􀃞दसाधकशा􀃨􀄟साथ􀁛􀃈या􀍬धकरणम) ्
(२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम॥् १॥)
॥॥ अ􀃨􀃗य􀄤यु􀃈तः॥॥
(भा􀃧यम) ्
सि􀃛त वै श􀃞दा अ􀄤यु􀃈ताः। त􀉮यथा-ऊष, तेर,च􀄐, पेचे􀇓त॥
􀍩कमतो य􀃗स􀃛􀃗य􀄤यु􀃈ताः?॥
􀄤योगा􀍪􀆨 भवा􀃑छ􀃞दानां साधु􀃗वम􀃚यव􀃨य􀇓त। य इदानीम􀄤यु􀃈ता नामी साधवः 􀃨युः॥
(आ􀂢ेपासंग􀇓तभा􀃧यम) ्
इदं ताव􀉮􀍪व􀄤􀇓त􀍪ष􀆨म- ् यदु􀃍यत-े ‘‘सि􀃛त व ै श􀃞दा अ􀄤यु􀃈ता’’ इ􀇓त । य􀇑द सि􀃛त ना􀄤यु􀃈ताः,
अथा􀄤यु􀃈ता न सि􀃛त, सि􀃛त चा􀄤यु􀃈ता􀃦चे􀇓त 􀍪व􀄤􀇓त􀍪ष􀆨म।् 􀄤यु􀃑जान एव खल ु भवानाह-सि􀃛त
श􀃞दा अ􀄤यु􀃈ता इ􀇓त। क􀃦चेदानीम􀃛यो भव􀃏जातीयकः पु􀇽षः श􀃞दाना ं 􀄤योग े साधुः 􀃨यात? ् ॥
(आ􀂢ेपासंग􀇓तबाधकभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 29 -
नैत􀉮􀍪व􀄤􀇓त􀍪ष􀆨म।् स􀃛ती􀇓त ताव􀉮􀄦मू ः। यदेता􀃑शा􀃨􀄟􀍪वदः शा􀃨􀄟ेणानु􀍪वदधते॥ अ􀄤यु􀃈ता
इ􀇓त 􀄦ूमः। य􀃣लोके ऽ􀄤यु􀃈ता इ􀇓त॥ यद􀃜यु􀃍यत-े क􀃦चेदानीम􀃛यो भव􀃏जातीयकः पु􀇽षः श􀃞दाना ं
􀄤योग􀉅 साधुः 􀃨या􀇑द􀇓त। न 􀄦ूमोऽ􀃨मा􀍧भर􀄤यु􀃈ता इ􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥
लोकेऽ􀄤यु􀃈ता इ􀇓त॥
(आ􀂢पे भा􀃧यम) ्
ननु च भवान􀃜य􀃟य􀃛तरो लोके॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
अ􀃟य􀃛तरोऽहं लोके, न 􀃗वहं लोकः॥
(३ आ􀂢ेपबाधकवा􀇓त􀁛कम॥् २॥)
॥*॥ अ􀃨􀃗य􀄤यु􀃈त इ􀇓त च􀃛े नाथ 􀈶 श􀃞द􀄤योगात ् ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अ􀃨􀃗य􀄤यु􀃈त इ􀇓त चेत।् त􀃛न ॥ 􀍩कं कारणम ?् ॥ अथ 􀈶 श􀃞दाः 􀄤यु􀃏य􀃛ते। सि􀃛त चैषा ं
श􀃞दानामथा􀁛 ये􀃧वथ􀈶षु 􀄤यु􀃏य􀃛ते॥
(५ आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ अ􀄤योगः 􀄤योगा􀃛य􀃗वात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 30 -
अ􀄤योगः ख􀃣व􀃜येषां श􀃞दानां 􀃛या􀃡यः॥ कुतः?॥ 􀄤योगा􀃛य􀃗वा􀉮। यदेषां
श􀃞दानामथ􀈶ऽ􀃛या􀃑छ􀃞दा􀃛􀄤यु􀃑जते। त􀉮यथा-ऊषे􀃗य􀃨य श􀃞द􀃨याथ􀈶-􀃈व यूयमू􀍪षताः, तेरे􀃗य􀃨याथ􀈶-􀃈व
यूय ं तीणा􀁛ः, च􀄐े 􀃗य􀃨याथ-􀈶 􀃈व यूय ं कृ तव􀃛तं। पेचे􀃗य􀃨याथ 􀈶 􀃈व यूय ं प􀃈वव􀃛त इ􀇓त॥
(१ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ अ􀄤यु􀃈त े द􀈣घ􀁛स􀄟वत॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
य􀉮य􀃜य􀄤यु􀃈ताः, अव􀃦यं द􀈣घ􀁛स􀄟व􀃣ल􀂢णेनानु􀍪वघेयाः। त􀉮यथा द􀈣घ􀁛स􀄟ा􀍨ण वाष􀁛श􀇓तका􀇓न
वाष􀁛सह􀍧􀄰का􀍨ण च। न चा􀉮य􀃗वे कि􀃦चद􀃜याहर􀇓त। केवलमृ􀍪षसं􀄤दायो धम􀁛 इ􀇓त कृ􀃗वा या􀍯􀂣काः
शा􀃨􀄟ेणानु􀍪वदधते॥
(६ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम॥् ५॥)
॥*॥ सव􀈶 देशा􀃛तरे॥*॥
(भा􀃧यम) ्
सव􀈶 ख􀃣व􀃜येते श􀃞दा देशा􀃛तरेषु 􀄤यु􀃑􀃏य􀃛ते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
न चैवोपल􀃟य􀃛ते॥
उपल􀃞धौ य􀃗नः 􀍩􀄐यताम॥् महान ् श􀃞द􀃨य 􀄤योग􀍪वषयः। स􀃜त􀉮वीपा वसुमती 􀄟यो लोकाः,
च􀃗वारो वेदाः सा􀉨गाः सरह􀃨या बहुधा 􀍧भ􀃛ना एकशत􀃚वयु􀁛शाखाः सह􀄰व􀃗मा􀁛 सामवेदः, एक􀍪वंश􀇓तधा
बाहवृ􀃍य ं नवधाथव􀁛णो वेदः वाकोवा􀃈य􀍧म􀇓तहासः पुराण ं वै􀉮यक􀍧म􀃗येतावा􀃑छ􀃞द􀃨य 􀄤योग􀍪वषयः।
एताव􀃛तं श􀃞द􀃨य 􀄤योग􀍪वषयमननु􀇓नश􀃠य ‘स􀃛􀃗य􀄤यु􀃈ता’ इ􀇓त वचनं केवलं साहसमा􀄟मेव॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 31 -
एति􀃨मं􀃦चा􀇓तमह􀇓त श􀃞द􀃨य 􀄤योग􀍪वषये ते ते श􀃞दा􀃨त􀄟 त􀄟 􀇓नयत􀍪वषया 􀇺􀃦य􀃛ते।
त􀉮यथा शव􀇓तग􀁛􀇓तकमा􀁛 क􀃠बोजे􀃧वेव भा􀍪षतो भव􀇓त, 􀍪वकार एवैनमाया􀁛 भाष􀃛ते शव इ􀇓त। ह􀃠म􀇓तः
सुरा􀃧􀄚ेष ु रंह􀇓तः 􀄤ा􀃍यम􀃚येष,ु ग􀍧ममेव 􀃗वाया􀁛ः 􀄤यु􀃑जते। दा􀇓तल􀁛वनाथ 􀈶 􀄤ा􀃍येष,ु दा􀄟मुद􀈣􀃍येषु॥ य े
चा􀃜येते भवतोऽ􀄤यु􀃈ता अ􀍧भमताः श􀃞दा एतेषाम􀍪प 􀄤योगो 􀇺􀃦यते॥ 􀃈व? ॥ वेदे। त􀉮यथा-
‘‘स􀃜ता􀃨ये रेवतीरेवदूष, य􀉮वो रेवतीरेव􀃗या ं तमषृ , य􀃛म े नरः 􀄮ु􀃗य ं 􀄦􀃩म च􀄐, य􀄟ा न􀃦च􀄐ा जरसं
तनूनाम’ ्’ इ􀇓त॥
(अथ श􀃞द􀂣ान􀃨य धम􀁛जनकता􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं पुनः श􀃞द􀃨य 􀂣ाने धम􀁛ः आहोि􀃨व􀃗􀄤योगे? ॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम) ्
क􀃦चा􀄟? 􀍪वशेषः?
(७ 􀂣ानप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ 􀂣ाने धम􀁛 इ􀇓त चे􀃗तथाऽधम􀁛ः॥ *॥
(भा􀃧यम) ्
􀂣ान े धम 􀁛 इ􀇓त चे􀃗तथाऽधम􀈾􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त। यो 􀇑ह श􀃞दान ् जाना􀃗यपश􀃞दान􀃜यसौ जाना􀇓त।
यथैव श􀃞द􀂣ाने धम􀁛 एवमपश􀃞द􀂣ानेऽ􀃜यधम􀁛ः॥
(अधमा􀁛􀍬ध􀃈यभा􀃧यम) ्
अथवा भूयानधम􀁛ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। भूयांसो 􀃩यपश􀃞दा अ􀃣पीयांसः श􀃞दाः। एकैक􀃨य श􀃞द􀃨य
बहवोऽप􀄧ंशाः। त􀉮यथा गौ􀇐र􀃗य􀃨य गावीगोणीगोतागोपोत􀍧लके􀃗येवमादयो-ऽप􀄧ंशाः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 32 -
॥*॥ आचारे 􀇓नयमः॥*॥
(८ 􀂣ानप􀂢 े दूषणा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम) ्
(भा􀃧यम) ्
आचारे पुनऋ􀍪ष􀇓न􀁛यम ं वेदयत-े ‘‘ तऽे सुरा हेलयो हेलय इ􀇓त कु व􀁛􀃛तः पराबभूवुः’’॥ इ􀇓त॥
(अथ 􀄤योगप􀂢ा􀉨गीकारभा􀃧यम )्
अ􀃨त ु त􀇑ह 􀁛 􀄤योगे॥
(९ 􀄤योगप􀂢 े दूषणवा􀇓त􀁛कम) ्
॥ ॥ 􀄤योगे सव􀁛लोक􀃨य। । ॥
(भा􀃧यम) ्
य􀇑द 􀄤योगे धम􀁛ः, सव􀈾 लोकोऽ􀃟युदयेन यु􀃏येत॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
क􀃦चेदानीं भवतो म􀃗सरो, य􀇑द सव􀈾 लोकोऽ􀃟युदयेन यु􀃏येत? ।
(समाधानभा􀃧यम) ्
न खल ु कि􀃦च􀃛म􀃗सरः। 􀄤य􀃗नानथ􀁛􀃈य ं त ु भव􀇓त। फलवता च नाम य􀃗नेन भ􀍪वत􀃥यम।् न
च 􀄤य􀃗नः फला􀉮व􀇓तरे􀃍यः॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
नन ु च य े कृ त􀄤य􀃗ना􀃨त े साधीयः श􀃞दा􀃛􀄤यो􀃪य􀃛त,े त एव साधीयोऽ􀃟युदयेन यो􀃪य􀃛ते॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 33 -
􀃥य􀇓तरेकोऽ􀍪प वै ल􀃪यते। 􀇺􀃦य􀃛ते 􀇑ह कृत􀄤य􀃗ना􀃦चा􀄤वीणाः। अकृत􀄤य􀃗ना􀃦च 􀄤वीणाः। त􀄟
फल􀃥य􀇓तरेकोऽ􀍪प 􀃨यात॥्
(प􀂢􀉮वय􀇓नराकरणोपसंहारभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह-􀁛 ना􀍪प 􀂣ान एव धम􀈾 ना􀍪प 􀄤योग एव॥
􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥
(१० 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम॥् )
॥*॥ शा􀃨􀄟पूव􀁛के 􀄤योगऽे 􀃟युदय􀃨त􀃗तु􀃣य ं वेदश􀃞देन॥*॥
(भा􀃧यम) ्
शा􀃨􀄟पूव􀁛कं यः श􀃞दा􀃛􀄤यु􀉨􀃈त े सोऽ􀃟युदयेन यु􀃏यते। त􀃗􀃗तु􀃣य ं वेदश􀃞देन। वेदश􀃞दा
अ􀃜येवम􀍧भवदि􀃛त ‘‘योऽि􀃊न􀃧टोमेन यजत े य उ चैनमेव ं वेद’’ ‘‘योऽि􀃊नं ना􀍬चके त ं 􀍬चनुत े य उ
चैनमेवं वेद’’॥
(􀃥या􀃉या􀃛तरभा􀃧यम) ्
अपर आह- त􀃗तु􀃣य ं वेदश􀃞देने􀇓त। यथा वेदश􀃞दा 􀇓नयमपूव􀁛मधीताः फलव􀃛तो भव􀃛􀃗येव ं यः
शा􀃨􀄟पूव􀁛कं श􀃞दा􀃛􀄤यु􀃈त े सोऽ􀃟युदयेन यु􀃏यत इ􀇓त।
(􀄤थमप􀂢ा􀃟यपु गमभा􀃧यम) ्
अथ वा पुनर􀃨तु- 􀂣ान एव धम􀁛 इ􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम )्
नन ु चो􀃈तम ् 􀂣ान े धम 􀁛 इ􀇓त चे􀃗तथाऽधम 􀁛 इ􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 34 -
नैष दोषः, श􀃞द􀄤माणका वयम, ् य􀃍छ􀃞द आह तद􀃨माकं 􀄤माणम।् श􀃞द􀃦च श􀃞द􀂣ाने
धम􀁛माह, नापश􀃞द􀂣ानऽे धम􀁛म॥् य􀃍च पुनर􀍧श􀃧टा􀄤􀇓त􀍪ष􀆨म, ् नैव त􀆧ोषाय भव􀇓त, ना􀃟युदयाय।
त􀉮यथा 􀇑हि􀃈कतह􀍧सतक􀃖डू􀇓यता􀇓न नैव दोषाय भवि􀃛त, ना􀃟युदयाय॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवा􀃟युपाय एवापश􀃞द􀂣ानं श􀃞द􀂣ाने । यो 􀃩यपश􀃞दा􀃑जाना􀇓त श􀃞दान􀃜यसौ जाना􀇓त।
तदेव ं ‘‘􀂣ान े धम􀁛ः’’ इ􀇓त 􀄦वु तोऽथा􀁛दाप􀃛नं भव􀇓त- ‘‘अपश􀃞द􀂣ानपूवक􀁛 े श􀃞द􀂣ाने धम􀁛ः’’ इ􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथ वा कूपखानकवदेत􀆫􀍪व􀃧य􀇓त। त􀉮यथा कूपखानकः कूपं खन􀃛य􀉮य􀍪प मृदा
पांसु􀍧भ􀃦चावक􀈧ण􀈾 भव􀇓त। सोऽ􀃜सु संजातासु तत एव तं गुणमासादय􀇓त। येन च स दोषो 􀇓नह􀁛􀃖यते,
भूयसा चा􀃟युदयेन योगो भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प य􀉮य􀃜यपश􀃞द􀂣ानेऽधम􀁛􀃨तथा􀍪प य􀃨􀃗वसौ श􀃞द􀂣ाने
धम􀁛􀃨तेन च स दोषो 􀇓नघा􀇓न􀁛􀃧यते भूयसा चा􀃟युदयेन योगो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीयदूषण􀇓नरासभा􀃧यम )्
यद􀃜यु􀃍यत-ेआचारे 􀇓नयम इ􀇓त॥
या􀂣 े कम􀁛􀍨ण स 􀇓नयमोऽ􀃛य􀄟ा􀇓नयमः। एव ं 􀇑ह 􀄮ूयत-े ‘‘यवा􀁛ण􀃨तवा􀁛णो नाम ऋषयो बभूवुः
􀄤􀃗य􀂢धमा􀁛णः परापर􀂣ा 􀍪व􀇑दतवे􀇑दत􀃥या अ􀍬धगतयाथात􀃘याः।' ते त􀄟भव􀃛तो य􀉮वा न􀃨ता􀉮वा न
इ􀇓त 􀄤यो􀃈त􀃥ये यवा􀁛ण􀃨तवा􀁛ण इ􀇓त 􀄤यु􀃏यत,े या􀂣 े पुनः कम􀁛􀍨ण नापभाष􀃛ते॥ तैः पुनरसुरैया􀁛􀂣 े
कम􀁛􀃖यपभा􀍪षतम, ् तत􀃨ते पराभूताः॥
(अथ 􀃥याकरणपदाथ􀁛􀇓न􀇾पण आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अथ 􀃥याकरण􀍧म􀃗य􀃨य श􀃞द􀃨य कः पदाथ􀁛ः॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 35 -
॥सू􀄟म॥्
(११ सू􀄟प􀂢 े आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ सू􀄟 े 􀃥याकरण े ष􀃧􀉫यथ􀈾ऽनुपप􀃛नः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
सू􀄟 े 􀃥याकरणे प􀃧􀉫यथ􀈾 नोपप􀉮यत-े ‘‘􀃥याकरण􀃨य सू􀄟म’ ्’ इ􀇓त ॥ 􀍩कं 􀇑ह तद􀃛य􀃗सू􀄟ा􀉮
􀃥याकरणम ,् य􀃨यादः सू􀄟 ं 􀃨यात॥्
(१२ आ􀂢ेपा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ श􀃞दा􀄤􀇓तपि􀃗तः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
श􀃞दानां चा􀄤􀇓तपि􀃗तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘‘􀃥याकरणा􀃍छ􀃞दा􀃛􀄤􀇓तप􀉮यामहे’’ इ􀇓त । न􀇑ह सू􀄟त एव
श􀃞दा􀃛􀄤􀇓तप􀉮य􀃛ते॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
􀃥या􀃉यानत􀃦च॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम) ्
नन ु च तदेव सू􀄟 ं 􀍪वगृह􀈣त ं 􀃥या􀃉यानं भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम) ्
न के वला􀇓न चचा􀁛पदा􀇓न 􀃥या􀃉यानम- ् ‘‘वृ􀍪􀆨ः,आत’ ्’ ऐज’ ्’ इ􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥
उदाहरण ं 􀄤􀃗युदाहरण ं वा􀃈या􀃚याहार इ􀃗येत􀃗समु􀇑दत ं 􀃥या􀃉यान ं भव􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 36 -
(प􀂢ा􀃛तरभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह 􀁛 श􀃞दः।
(१३ आ􀂢ेपवा􀇓तक􀁛 म) ्
॥*॥ श􀃞दे 􀃣युडथ􀁛ः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
य􀇑द श􀃞दो 􀃥याकरणं 􀃣युडथ􀈾 नोप􀉮यत-े 􀃥या􀍩􀄐य􀃛त े श􀃞दा अनेने􀇓त 􀃥याकरणम ् । न􀇑ह
श􀃞देन 􀍩कि􀃑च􀉮 􀃥या􀍩􀄐यते॥
के न त􀇑ह?􀁛 ॥
सू􀄟ेण॥
(१४ आ􀂢ेपा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ भवे च त􀍪􀆨तः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
भवे च त􀍪􀆨तो नोपप􀉮यते-‘‘􀃥याकरणे भवो योगो वैयाकरणः’’ इ􀇓त। न􀇑ह श􀃞दे भवो योगः॥
􀃈व त􀇑ह?􀁛 ॥
सू􀄟े॥
(१५ आ􀂢ेपा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ 􀄤ो􀃈तादय􀃦च त􀍪􀆨ताः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 37 -
􀄤यो􀃈तादय􀃦च त􀍪􀆨ता नोपप􀉮य􀃛ते। पा􀍨ण􀇓नना 􀄤ो􀃈त ं पा􀍨णनीयम।् आ􀍪पशलं
काशकृ􀃗􀃨न􀍧म􀇓त। न􀇑ह पा􀍨ण􀇓नना श􀃞दाः 􀄤ो􀃈ताः।
􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥
सू􀄟म॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कमथ􀉍􀍧मदमुभयमु􀃍यत े भव े 􀄤ो􀃈तादय􀃦च त􀍪􀆨ता इ􀇓त। न 􀄤ो􀃈तादय􀃦च त􀍪􀆨ता इ􀃗येव
भवऽे 􀍪प त􀍪􀆨त􀃦चो􀇑दतः 􀃨यात? ् ॥
(प􀇐रहारभा􀃧यम) ्
पुर􀃨ता􀇑ददमाचाय􀈶ण 􀇺􀃧टम ् भव े च त􀍪􀆨त इ􀇓त, त􀃗प􀇑ठतम।् तत उ􀃗तरकाल􀍧मदं 􀇺􀃧टम ्
􀄤ो􀃈तादय􀃦च त􀍪􀆨ताः इ􀇓त, तद􀍪प प􀇑ठतम।् न चेदानीमाचाया􀁛ः सू􀄟ा􀍨ण कृ 􀃗वा 􀇓नव􀁛तयि􀃛त॥
(􀄤थमा􀂢ेपकबाधकभा􀃧यम )्
अयं तावददोषः-यदु􀃍यत े श􀃞दे 􀃣युडथ􀁛ः इ􀇓त। नाव􀃦यं करणा􀍬धकरणयोरेव 􀃣यु􀉬􀍪वधीयते॥
􀍩कं त􀇑ह􀉍? ॥
अ􀃛ये􀃧व􀍪प कारके ष-ु ‘‘कृ 􀃗य􀃣युटो बहु लम’ ’् इ􀇓त। त􀉮यथा 􀄤􀃨क􀃛दन ं 􀄤पतन􀍧म􀇓त॥
(करण􀃣यु􀉪समथ􀁛नभा􀃧यम) ्
अथ वा श􀃞दैर􀍪प श􀃞दा 􀃥या􀍩􀄐य􀃛ते। त􀉮यथा गौ􀇐र􀃗यु􀃈त े सव 􀈶 स􀃛देहा 􀇓नवत􀁛􀃛त,े ना􀃦वो न गद􀁛भ
इ􀇓त॥
(अनु􀆨ृतदोष􀄤द􀁛शकभा􀃧यम) ्
अयं त􀇑ह 􀁛 दोषः-भव े 􀄤ो􀃈तादय􀃦च त􀍪􀆨ताः इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 38 -
(समाधानभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह-􀁛
(१९ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम॥् १६॥)
॥*॥ ल􀃪यल􀂢ण े 􀃥याकरणम॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
ल􀃪यं च ल􀂢ण ं चैत􀃗समु􀇑दत ं 􀃥याकरणं भव􀇓त॥ 􀍩कं पुन􀁛ल􀃪यम, ् 􀍩कं वा ल􀂢णम ?् ॥
श􀃞दो ल􀃪यः, सू􀄟 ं ल􀂢णम ?् ॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
एवम􀃜ययं दोषः-समुदाय े 􀃥याकरणश􀃞दः 􀄤वृ􀃗तोऽवयव े नोप􀉮यते। सू􀄟ा􀍨ण चा􀃜यधीयान
इ􀃧यते-वैयाकरण इ􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
नैषं दोषः। समुदायेष ु 􀇑ह श􀃞दाः 􀄤वृ􀃗वा अवयवे􀃧व􀍪प वत􀁛􀃛ते। त􀉮यथा पूव 􀈶 प􀃑चालाः, उ􀃗तरे
प􀃑चालाः,तैल ं भु􀃈तम ,् घृत ं भु􀃈तम ,् शु􀃈लो नीलः क􀍪पलः कृ 􀃧ण इ􀇓त॥ एवमय ं समुदाय े
􀃥याकरणश􀃞दः 􀄤वृतोऽवयवे􀃧व􀍪प वत􀁛ते॥
(􀄤थमप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम) ्
अथ वा पुनर􀃨त ु सू􀄟म॥्
(􀄤थमा􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम) ्
नन ु चो􀃈तम ् सू􀄟 े 􀃥याकरणे ष􀃧􀉫यथ􀈾ऽनुपप􀃛न इ􀇓त॥
(􀄤थमा􀂢ेप􀇓नरासभा􀃧यम )्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 39 -
नैष दोषः, 􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावेन भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीया􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम )्
यद􀃜यु􀃍यत े श􀃞दा􀄤􀇓तपि􀃗तः इ􀇓त। न􀇑ह सू􀄟त एव श􀃞दा􀃛􀄤􀇓तप􀉮य􀃛ते॥ 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥
􀃥या􀃉यानत􀃦चे􀇓त॥ प􀇐र􀇿तमेतत- ् तदेव सू􀄟 ं 􀍪वगृ ह􀈣त ं 􀃥या􀃉यानं भवती􀇓त॥
(प􀇐रहारबाधक􀃨मारणभा􀃧यम) ्
नन ु चो􀃈तम- ् न के वला􀇓न चचा􀁛पदा􀇓न 􀃥या􀃉यानम- ् वृ􀍪􀆨ःआत ् ऐिज􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥
‘‘उदाहरणं 􀄤􀃗युदाहरण ं वा􀃈या􀃚याहार इ􀃗येत􀃗समु􀇑दत ं 􀃥या􀃉यान ं भव􀇓त’’इ􀇓त॥
(प􀇐रहारसाधकभा􀃧यम) ्
अ􀍪वजानत एतदेवं भव􀇓त। सू􀄟त एव 􀇑ह श􀃞दान ् 􀄤􀍪पप􀉮य􀃛ते॥ आत􀃦च सू􀄟त एव। यो 􀃩यु􀃗सू􀄟 ं
कथये􀃛नादो गृ􀃩येत॥
(इ􀇓त 􀃥याकरणपदाथ􀁛􀇓न􀇾पणम) ्
(अथ वण􀈾पदेश􀄤योजना􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अथ 􀍩कमथ􀈾 वणा􀁛नामुपदेशः? ॥
(१७ समाधानवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ वृि􀃗तसमवायाथ 􀁛 उपदेशः॥*॥
वृि􀃗तसमवायाथ􀈾 वणा􀁛नामुपदेशः॥
􀍩क􀍧मदं वृि􀃗तसमवायाथ 􀁛 इ􀇓त? ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 40 -
वृ􀃗तय े समवायो विृ 􀃗तसमवायः। वृ􀃗􀃗यथ􀈾 वा समवायो वृि􀃗तसमवायः। वृि􀃗त􀄤योजनो वा
समवायो वृि􀃗तसमवायः॥
का पुनवृ􀁛ि􀃗तः? ॥
शा􀃨􀄟􀄤वृि􀃗तः॥
अथ कः समवायः? ॥
वण􀁛नामानुपू􀃥य􀈶ण सं􀇓नवेशः॥
अथ क उपदेशः? ॥
उ􀃍चारणम॥्
कु त एतत॥्
􀇑द􀍧श􀇽चारण􀍩􀄐यः। उ􀃍चाय􀁛 􀇑ह वणा􀁛नाह-उप􀇑द􀃧टा इमे वणा􀁛 इ􀇓त॥
(१८ वण􀈾पदेश􀄤योजना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ अनुब􀃛धकरणाथ􀁛􀃦च॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अनुब􀃛धकरणाथ􀁛􀃦च वणा􀁛नामुपदेशः कत􀁛􀃥यः। अनुब􀃛धानास􀉨􀃪यामी􀇓त। न􀃩यनुप􀇑द􀃦य
वणा􀁛ननुब􀃛धाः श􀃈या आस􀉨􀃈तुम।् स एष वणा􀁛नामुपदेशो वृि􀃗तसमवायाथ􀁛􀃦चानुब􀃛ध-करणाथ􀁛􀃦च।
वृि􀃗तसमवाय􀃦चानुब􀃛धकरण ं च 􀄤􀃗याहाराथ􀁛म।् 􀄤􀃗याहारो वृ􀃗􀃗यथ􀁛ः॥
(१९ वण􀈾पदेश􀄤योजना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम)
॥*॥ इ􀃧टबु􀆨थ􀁛􀃦च॥*॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 41 -
इ􀃧टबु􀆨थ􀁛􀃦च वणा􀁛नाममुपदेशः-‘इ􀃧टा􀃛वणा􀁛न ् भो􀃗􀃨यामहे’ इ􀇓त। न􀃩यनुप􀇑द􀃦य वणा􀁛􀇓न􀃧टा वणा􀁛ः श􀃈या
􀍪व􀂣ातुम॥्
(२० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ॥् ४॥)
॥*॥ इ􀃧टबु􀆨थ􀁛􀃦चे􀇓त चेदुदा􀃗तानुदा􀃗त􀃨व􀇐रतानुना􀍧सकद􀈣घ􀁛􀃜लुतानाम􀃜युपदेशः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
इ􀃧टबु􀉮􀃚यथ􀈶􀃦चे􀇓त चेदुदा􀃗तानुदा􀃗त􀃨व􀇐रतानुना􀍧सकद􀈣घ􀁛􀃜लुतानाम􀃜युपदेशः क􀃗त􀁛􀃥यः। एवंगुणा
अ􀍪प 􀇑ह वणा􀁛 इ􀃧य􀃛ते॥
(२१ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम ॥् ५॥)
॥*॥ आकृ 􀃗युपदेशाि􀃗स􀆨म॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
अवणा􀁛कृ 􀇓त􀇽प􀇑द􀃧टा सव􀁛मवण􀁛कु ल ं 􀄒ह􀈣􀃧य􀇓त। तथेवणा􀁛कृ 􀇓तः। तथोवणा􀁛कृ 􀇓तः॥
(२२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ् ॥६॥)
॥*॥ आकृ 􀃗युपदेशाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेत ् संवृताद􀈣ना ं 􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
आकृ 􀃗यपु देशाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेत ् संवृताद􀈣ना ं 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥
के पुनः संवृतादयः?॥
संवृतः, कलो 􀃚मात, एणीकृतोऽ􀃠बूकृतोऽध􀁛को, 􀄒􀃨तो, 􀇓नर􀃨तः, 􀄤गीत, उपगीतः, ि􀃪व􀃖णो, रोमश,
इ􀇓त॥ अपर आह-
‘‘􀄒􀃨त ं 􀇓नर􀃨तमवलि􀃠बतं 􀇓नह􀁛तम􀃠बूकृ त ं 􀃚मातमथो 􀍪वकि􀃠पतम।्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 42 -
संद􀃧टमेणीकृ तमध􀁛कं 􀄡ुत ं 􀍪वक􀈧ण􀁛मेताः 􀃨वरदोषभावनाः’’ इ􀇓त ॥
अतोऽ􀃛ये 􀃥य􀃑जनदोषाः॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम) ्
नैष दोषः॥
(२३ समाधानवा􀇓त􀁛कम॥् ७ ॥)
॥*॥ गगा􀁛􀇑द􀇒बदा􀇑दपाठा􀃗संवृताद􀈣ना ं 􀇓नवृि􀃗तः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
गगा􀁛􀇑द􀇒बदा􀇑दपाठा􀃗संवृताद􀈣ना ं 􀇓नवृि􀃗तभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अ􀃨􀃗य􀃛य􀉮 गगा􀁛􀇑द􀇒बदा􀇑दपाठे 􀄤योजनम॥् 􀍩कम? ् ॥
समुदायाना ं साधु􀃗व ं यथा 􀃨या􀇑द􀇓त॥
(समाधानैकदे􀍧शभा􀃧यम) ्
एवं त􀃩य􀁛􀃧टादशधा 􀍧भ􀃛नां 􀇓नवृ􀃗􀃗कला􀇑दकामवण􀁛􀃨य 􀄤􀃗यापि􀃗तं व􀃪या􀍧म॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
सा त􀇑ह 􀁛 व􀃈त􀃥या॥
(२४ एकदे􀍧शसमाधानवा􀇓तक􀁛 म )्
॥*॥ 􀍧ल􀉨गाथा􀁛 तु 􀄤􀃗यापि􀃗तः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
􀍧ल􀉨गाथा􀁛 सा त􀇑ह 􀁛 भव􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 43 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
त􀃗त􀇑ह 􀁛 व􀃈त􀃥यम॥्
(समाधानभा􀃧यम) ्
य􀉮य􀃜येतदु􀃍यते। अथवैत􀇑ह 􀁛 अनेकमनुब􀃛धशत ं नो􀃍चाय􀁛􀍧म􀃗सं􀂣ा च न व􀃈त􀃥या, लोप􀃦च न
व􀃈त􀃥यः। यदनुब􀃛धैः 􀍩􀄐यते त􀃗कला􀇑द􀍧भः क􀇐र􀃧यते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍧स􀆨􀃗येवम। ् अपा􀍨णनीयं त ु भव􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम) ्
यथा􀃛यासमेवा􀃨तु॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम )्
नन ु चो􀃈तम ् आकृ 􀃗􀃗युपदेशाि􀃗स􀍪􀆨􀍧म􀇓त चे􀃗संवृताद􀈣ना ं 􀄤􀇓तषेध इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
प􀇐र􀇿तमेतत ् - गगा􀁛􀇑द􀇒बदा􀇑दपाठात ् संवृताद􀈣ना ं 􀇓नवृ􀇓तभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त इ􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
नन ु चा􀃛य􀉮 गगा􀁛􀇑द􀇒बदा􀇑दपाठे 􀄤योजनमु􀃈तम।् 􀍩कम ?् । समुदायाना ं साध􀃗ु व ं यथा 􀃨या􀇑द􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
एव ं त􀃩यु􀁛भयमनेन 􀍩􀄐यत-े पाठ􀃦चैव 􀍪वशे􀃧यत,े कलादय􀃦च 􀇓नव􀁛􀃗य􀁛􀃛ते॥
कथ ं पुनरेके न य􀃗नेनोभयं ल􀃟यम? ् ॥
ल􀃟य􀍧म􀃗याह॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 44 -
कथम ?् ॥
􀉮􀍪वगता अ􀍪प हेतवो भवि􀃛त। त􀉮यथा-आ􀄨ा􀃦च 􀍧स􀃈ताः 􀍪पतर􀃦च 􀄤ी􀍨णता इ􀇓त॥ तथा
वा􀃈या􀃛य􀍪प 􀉮􀍪व􀃧ठा􀇓न भवि􀃛त-􀃦वेतो धाव􀇓त, अल􀃠बुसाना ं याते􀇓त॥
(भा􀃧यम) ्
अथ वा इदं तावदयं 􀄤􀃧ट􀃥यः-􀃈वेमे संवृतादयः 􀄮ूयेरि􀃛न􀇓त? ॥
आगमेषु॥
आगमाः शु􀆨ाः प􀉫य􀃛ते॥
􀍪वकारेषु त􀇑ह􀁛॥
􀍪वकारा अ􀍪प शु􀆨ा: प􀉫य􀃛ते॥
􀄤􀃗ययेषु त􀇑ह􀁛॥
􀄤􀃗यया अ􀍪प शु􀆨ाः प􀉫य􀃛ते॥
धातुष ु त􀇑ह􀁛॥
धातवोऽ􀍪प शु􀆨ाः प􀉫य􀃛ते॥
􀄤ा􀇓तप􀇑दकेषु त􀇑ह􀁛॥
􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛य􀍪प शु􀆨ा􀇓न प􀉫य􀃛ते॥
या􀇓न त􀃩य􀁛􀄒हणा􀇓न 􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀇓न॥
एतेषाम􀍪प 􀃨वरवणा􀁛नुपूव􀈸􀂣ानाथ 􀁛 उपदेशः कत􀁛􀃥यः। शशः षष इ􀇓त मा भूत।् पलाशः पलाष
इ􀇓त मा भूत।् म􀃑चको म􀃑जक इ􀇓त मा भूत॥्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 45 -
‘आगमा􀃦च 􀍪वकारा􀃦च 􀄤􀃗ययाः सह धातु􀍧भः।
उ􀃍चाय􀁛􀃛त े तत􀃨तेष ु नेम े 􀄤ा􀃜ताः कलादयः’॥१॥
॥इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चतं महाभा􀃧ये 􀄤थमं प􀃨पशाि􀃩नकम ्॥
------------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 46 -
अथ 􀉮􀍪वतीयं 􀄤􀃗याहाराि􀃩नकम।्
(􀍧शवसू􀄟म) ्
अइउण॥् १॥
(२५ 􀍪ववृतोपदेश􀄤􀇓त􀂣ावा􀇓त􀁛कम॥्१ ॥)
॥ *॥ अकार􀃨य 􀍪ववृतोपदेश आकार􀄒हणाथ􀁛ः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अकार􀃨य 􀍪ववृतोपदेशः क􀃗त􀁛􀃥यः।
􀍩कं 􀄤योजनम? ् ॥
आकार􀄒हणाथ􀁛ः। अकारः सवण􀁛􀄒हणेनाऽऽकारम􀍪प यथा गृ􀃩णीयात॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं च कारण ं न गृ􀃩णीयात? ् ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
􀍪ववारभेदात॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कमु􀃍यत-े 􀍪ववारभेदा􀇑द􀇓त, न पुनः कालभेदाद􀍪प। यथैव 􀃩ययं 􀍪ववार􀍧भ􀃛नः, एवं काल􀍧भ􀃛नोऽ􀍪प? ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
स􀃗यमेवमते त।् व􀃪य􀇓त ‘‘तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗न ं सवण􀁛म ् ’’ इ􀃗य􀄟ा􀃨य􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम- ्आ􀃨ये
येषां तु􀃣यो देशः 􀄤य􀃗न􀃦च ते सवण􀁛सं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त। बा􀃩य􀃦च पुनरा􀃨या􀃗कालः तेन 􀃨यादेव
काल􀍧भ􀃛न􀃨य 􀄒हणम, ् न पुन􀍪व􀁛वार􀍧भ􀃛न􀃨य॥?
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 47 -
(आ􀂢पे भा􀃧यम) ्
􀍩कं पुन􀇐रद ं 􀍪ववृत􀃨योप􀇑द􀃦यमान􀃨य 􀄤योजनम􀃛वा􀃉यायत,े आहोि􀃨वत ्
संवृत􀃨योप􀇑द􀃦यमान􀃨य 􀍪ववृतोपदेश􀃦चो􀉮यत े ?॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
􀍪ववृत􀃨योप􀇑द􀃦यमान􀃨य 􀄤योजनम􀃛वा􀃉यायते॥
कथं 􀂣ायते॥
यदयम- ् ‘‘अ अ’’-इ􀃗यकार􀃨य 􀍪ववृत􀃨य संवृतता􀄤􀃗यापि􀃗त ं शाि􀃨त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचन े 􀄤योजनम॥्
􀍩कम? ् ॥
अ􀇓तख􀉪वः अ􀇓तमालः इ􀃗य􀄟ा􀃛तय􀁛तो 􀍪ववृत􀃨य 􀍪ववृतः 􀄤ा􀃜नो􀇓त, संवृतः 􀃨या􀇑द􀃗येवमथा􀁛 􀄤􀃗यापि􀃗तः॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
नैतदि􀃨त। नैव लोके न च वेदेऽकारो 􀍪ववृतोऽि􀃨त॥
क􀃨त􀇑ह􀁛।
संवृतः, योऽि􀃨त स भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ तदेत􀃗􀄤􀃗यापि􀃗तवचनं 􀂣ापकमेव भ􀍪व􀃧य􀇓त
‘‘􀍪ववृत􀃨योप􀇑द􀃦यमान􀃨य 􀄤योजनम􀃛वा􀃉यायते’’ इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कः पुनर􀄟 􀍪वशेषः-􀍪ववृत􀃨योप􀇑द􀃦यमान􀃨य 􀄤योजनम􀃛वा􀃉यायेत,संवृत􀃨यो-प􀇑द􀃦यमान􀃨य वा
􀍪ववृतोपदेश􀃦चो􀉮येत􀇓ेत? ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 48 -
(समाधानभा􀃧यम) ्
न खल ु कि􀃦च􀉮􀍪वशेषः। आहोपु􀇽􀍪षकामा􀄟 ं त ु भवानाह-संवृत􀃨योप􀇑द􀃦यमान􀃨य
􀍪ववृतोपदेश􀃦चो􀉮यत इ􀇓त। वयं तु 􀄦ूमो 􀍪ववृत􀃨योप􀇑द􀃦यमान􀃨य 􀄤योजनम􀃛वा􀃉यायत इ􀇓त॥
(॥२६॥ धा􀃗वा􀇑दष ु 􀍪ववृत􀃗व􀄤􀇓त􀂣ावा􀇓त􀁛कम ॥् २॥)
॥*॥ त􀃨य 􀍪ववृतोपदेशाद􀃛य􀄟ा􀍪प 􀍪ववृतोपदेशः सवण􀁛􀄒हणाथ􀁛ः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
त􀃨यैत􀃨या􀂢रसमा􀃠ना􀇓यक􀃨य 􀍪ववृतोपदेशाद􀃛य􀄟ा􀍪प 􀍪ववृतोपदेशः कत􀁛􀃥यः॥ 􀃈वा􀃛य􀄟?
धातु􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄤􀃗यय􀇓नपात􀃨थ􀃨य॥
􀍩कं 􀄤योजनम, ्। सवण􀁛􀄒हणाथ􀁛ः। आ􀂢रसमा􀃠ना􀇓यके ना􀃨य 􀄒हणं यथा 􀃨यात।्
􀍩कं च कारण ं न 􀃨यात? ्
􀍪ववारभेदादेव॥
(धा􀃗वा􀇑दष ु 􀂣ापके न 􀍪ववृत􀃗वसाधक􀂣ापक􀍪वघटनभा􀃧यम) ्
आचाय􀁛􀄤वृ􀇓त􀂣ा􀁛पय􀇓त भव􀃗या􀂢रसमा􀃠ना􀇓यके न धा􀃗वा􀇑द􀃨थ􀃨य 􀄒हण􀍧म􀇓त। यदयम ् ‘‘अकः सवण􀈶
द􀈣घ􀁛’’ इ􀇓त 􀄤􀃗याहारेऽको 􀄒हणं करो􀇓त॥
कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम? ् ।
न 􀇑ह 􀉮वयोरा􀂢रसमा􀃠ना􀇓यकयोयु􀁛गप􀃗समव􀃨थानमि􀃨त॥
(धा􀃗वा􀇑दष ु 􀍪ववृत􀃗व􀄤􀇓त􀂣ासाधकभा􀃧यम) ्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचन े 􀄤योजनम॥्
􀍩कम? ् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 49 -
य􀃨या􀂢रसमा􀃠ना􀇓यके न 􀄒हणमि􀃨त, तदथ􀁛मेत􀃗􀃨यात ् ख􀉪वाढकं , मालाढक􀍧म􀇓त। स􀇓त
􀄤योजने न 􀂣ापकं भव􀇓त । त􀃨मा􀉮􀍪ववृतोपदेशः कत􀁛􀃥यः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
क एष य􀃗न􀃦चो􀉮यते, 􀍪ववृतोपदेशो नाम। 􀍪ववृतो वोप􀇑द􀃦येत, संवृतो वा। को􀃛व􀄟 􀍪वशेषः?॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
स एष सव􀁛 एवमथ􀈾 य􀃗नः 􀍩􀄐यते। या􀃛येता􀇓न 􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛य􀄒हणा􀇓न
तेषामेतेना􀃟युपायेनोपदेश􀃦चो􀉮यत,े त􀉮 गु􀇽 भव􀇓त। त􀃨मा􀉮व􀃈त􀃥यम -् ‘धा􀃗वा􀇑द􀃨थ􀃦च 􀍪ववृत’ इ􀇓त॥
(॥२७॥ 􀄤योजना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ द􀈣ध􀁛􀃜लुतवचन े च संवृत􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛ः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
द􀈣घ􀁛􀃜लुतवचन े च संवृत􀇓नव􀃗ृ 􀃗यथ􀈾 􀍪ववृतोपदेशः कत􀁛􀃥यः, द􀈣घ􀁛􀃜लुतौ संवृतौ मा भूता􀍧म􀇓त।
व􀂢ृ ा􀃟याम,् देवद􀃗ता इ􀇓त॥
(􀇓नराकरणभा􀃧यम )्
नैव लोके न च वेदे द􀈣ध􀁛􀃜लुतौ संवृतौ 􀃨तः। कौ त􀇑ह?􀁛 ॥ 􀍪ववृतौ ॥ यौ 􀃨त􀃨तौ भ􀍪व􀃧यतः।
(एकदे􀍧श􀄤योजनसाधकभा􀃧यम )्
‘􀃨थानी 􀄤क􀃣पयेदेतावनु􀃨वारो यथा यणम’ ्।
संवृतः 􀃨थानी संवृतौ द􀈣ध􀁛􀃜लुतौ 􀄤क􀃣पये􀉮। अनु􀃨वारो यथा यणम।् त􀉮यथा- सँ􀃡य􀃛ता, स􀃥ँ व􀃗सरः,
यँ􀃣लोकं, तँ􀃣लोक􀍧म􀇓त-अनु􀃨वारः 􀃨थानी यणमनुना􀍧सकं 􀄤क􀃣पय􀇓त॥
(􀇓नराकरणभा􀃧यम )्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 50 -
􀍪वषम उप􀃛यासः। यु􀃈त ं य􀃗सत􀃨त􀄟 􀄤􀃈लृि􀃜तभ􀁛व􀇓त। सि􀃛त 􀇑ह यणः सानुना􀍧सका
􀇓नरनुना􀍧सका􀃦च। द􀈣ध􀁛􀃜लुतौ पुनन􀈷व लोके नैव च वेदे संवृतौ 􀃨तः॥ कौ त􀇑ह􀁛? । 􀍪ववृतौ, यौ 􀃨त􀃨तौ
भ􀍪व􀃧यतः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
एवम􀍪प कु त एतत -् तु􀃣य􀃨थानौ 􀄤य􀃗न􀍧भ􀃛नौ भ􀍪व􀃧यतः न पुन􀃨तु􀃣य􀄤य􀃗नौ 􀃨थान􀍧भ􀃛नौ
􀃨याताम ् ईकार ऊकारो वे􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
व􀃪य􀇓त- ‘􀃨थानेऽ􀃛तरतमः’ इ􀃗य􀄟 ‘􀃨थान’े इ􀇓त वत􀁛मान े पुनः ‘􀃨थान’े 􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम।्
‘य􀄟ानेक􀍪वधमा􀃛तय􀉍 त􀄟 􀃨थानत आ􀃛तय􀉍 बल􀈣यो भव􀇓त' इ􀇓त॥
(इ􀇓त 􀍪ववृत􀃗व􀄤􀇓त􀂣ा􀇓न􀇾पणम) ्
------------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 51 -
(वण􀁛समा􀃠नाये जा􀇓तप􀂢ा􀍬धकरणम) ्
(२८ पूव􀁛प􀃪या􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ॥् १॥)
॥*॥ त􀄟ानुविृ 􀃗त􀇓नद􀈶श े सवणा􀁛􀄒हणमन􀃖􀃗वात ् ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
त􀄟ानुविृ 􀃗त􀇓नद􀈶श े सवणा􀁛ना ं 􀄒हणं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त – ‘‘अ􀃨य 􀃍वौ’’ ‘‘य􀃨ये􀇓त च’’॥ 􀍩कं कारणम? ्
।
अन􀃖􀃗वात।् न 􀃩येतऽे णः यऽे नुवृ􀃗तौ॥ के त􀇑ह?􀁛 । यऽे 􀂢रसमा􀃠नाये उप􀇑द􀃦य􀃛ते।
(२९ एकदे􀍧शसमाधानवा􀇓त􀁛कम ॥् २॥)
॥ *॥ एक􀃗वादकार􀃨य 􀍧स􀆨म॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
एकोऽयमकारो य􀃦चा􀂢रसमा􀃠नाये, य􀃦चानुव􀃗ृ तौ, य􀃦च धा􀃗वा􀇑द􀃨थः॥
(३० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ३॥)
॥*॥ अनुब􀃛धस􀉨कर􀃨तु॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अनुब􀃛धस􀉨कर􀃨त ु 􀄤ा􀃜नो􀇓त । ‘‘कम􀁛􀃖यण’्’ ‘‘आतोऽनुपसग 􀈶 कः’’ इ􀇓त के ऽ􀍪प 􀍨ण􀃗कृ त ं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(३१ 􀉮􀍪वतीया􀂢ेपवा􀇓तक􀁛 म॥् ४॥)
॥*॥ एकाजनेका􀃏􀄒हणेषु चानुपपि􀃗तः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 52 -
एकाजनेका􀃏􀄒हणेषु चानुपपि􀃗तभ􀁛व􀇓त। त􀄟 को दोषः?॥ 􀍩क􀇐रणा 􀍬ग􀇐रणे􀃗येका-
􀃏ल􀂢णम􀃛तोदा􀃗त􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इह च घटेन तर􀇓त घ􀇑टक इ􀇓त 􀉮व􀃏ल􀂢णः ठन ् न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(३२ तृतीया􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम् ॥५॥)
॥*॥ 􀄡􀃥यव􀃍चोपचाराः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
􀄡􀃥यव􀃍चोपचाराः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त। त􀉮यथा-􀄡􀃥येषु नैकेन घटेनानेको युगप􀃗काय􀉍 करो􀇓त।
एव􀍧मममकारं नानेको युगपदु􀃍चारयेत॥्
(३३ 􀄤थमा􀂢ेप􀇓नराकरणवा􀇓त􀁛कम॥् ६॥)
॥*॥ 􀍪वषयेण त ु नाना􀍧ल􀉨गकरणाि􀃗स􀆨म॥् *॥
यदयं 􀍪वषय े 􀍪वषय े नाना􀍧ल􀉨गमकारं करो􀇓त- ‘‘कम􀃧􀁛 यण’ ्’ ‘‘आतोऽनुपसग 􀈶 कः’’ इ􀇓त । तेन
􀂣ायत-े नानुब􀃛धस􀉨करोऽ􀃨ती􀇓त। य􀇑द 􀇑ह 􀃨यात ् नाना􀍧ल􀉨गकरणमनथ􀁛कं 􀃨यात,् एकमेवायं
सव􀁛गुणमु􀃍चारयेत॥्
(􀂣ापक􀇓नराकरणभा􀃧यम )्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् इ􀃗सं􀂣ा􀄤􀃈लृ􀃜􀃗यथ􀁛मेत􀃗􀃨यात।् न 􀃩ययमनुब􀃛धैः श􀃣यकव􀃍छ􀃈य
उपचेतुम।् इ􀃗सं􀂣ायां 􀇑ह दोषः 􀃨यात ् । आय􀃠य 􀇑ह 􀉮वयो􀇐र􀃗सं􀂣ा 􀃨यात॥्
कयोः?॥
आ􀉮य􀃛तयोः॥
(􀃛यासा􀃛तरेण 􀃥या􀃉याभा􀃧यम)्
एव ं त􀇑ह-􀁛
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 53 -
(􀍪वषयेण त ु पुन􀍧ल􀁛􀉨गकरणाि􀃗स􀆨म।् )
यदयं 􀍪वषये 􀍪वषये पुन􀍧ल􀁛􀉨गमकार ं करो􀇓त- ‘‘􀄤ा􀃊द􀈣􀃥यतोऽण’ ् ’ ‘‘􀍧शवा􀇑द􀃟योऽण’ ् ’ इ􀇓त तेन
􀂣ायत-े नानुब􀃛धस􀉨करोऽ􀃨ती􀇓त। य􀇑द 􀇑ह 􀃨या􀃗पुन􀍧ल􀁛􀉨गकरणमनथ􀁛कं 􀃨यात॥्
(􀄤थम􀃥या􀃉या􀃟युपगमभा􀃧यम )्
अथवा पुनर􀃨त-ु
􀍪वषयेण त ु नाना􀍧ल􀉨गकरणाि􀃗स􀆨म ् इ􀃗येव।
(􀂣ापक􀇓नराकरण􀃨मारणभा􀃧यम) ्
नन ु चो􀃈तम ् इ􀃗सं􀂣ा 􀄤􀃈लृ􀃜􀃗यथ􀁛मेतत ्􀃨या􀇑द􀇓त।
(साधकभा􀃧यम) ्
नैष दोषः लोकत एति􀃗स􀆨म।् त􀉮यथा लोके कि􀃦चदेवं देवद􀃗तमाह - इह मु􀃖डो भव, इह
ज􀇑टलो भव, इह 􀍧शखी भवे􀇓त यि􀃣ल􀉨गो य􀄟ो􀃍यते। ति􀃣ल􀉨ग􀃨त􀄟ोप􀇓त􀃧ठते। एवमयमकारो
यि􀃣ल􀉨गो य􀄟ो􀃍यते ति􀃣ल􀉨ग􀃨त􀄟ोप􀃨था􀃨यते॥
(􀉮􀍪वतीया􀂢ेपानुवादभा􀃧यम) ्
यद􀃜यु􀃍यत े एकाजनेका􀃏􀄒हणेष ु चानुपपि􀃗तः इ􀇓त॥
(३४ 􀉮􀍪वतीया􀂢ेप􀇓नराकरणवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ एकाजनेका􀃏􀄒हणेष ु चावृि􀃗तसं􀃉यानात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 54 -
एकाजनेका􀃏􀄒हणेषु चावृ􀃗तेः सं􀃉यानादनेका􀃍􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त। त􀉮यथा- ‘‘स􀃜तदश सा􀍧मधे􀃛यो
भवि􀃛त’’ इ􀇓त ‘‘􀇒􀄟ः 􀄤थमाम􀃛वाह 􀇒􀄟􀇾􀃗तमाम’ ्’ इ􀃗यावृि􀃗ततः स􀃜तदश􀃗वं भव􀇓त। एव􀍧महा􀃜या-
वृ􀇓त􀃗ततोऽनेका􀃍􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
भवेदावृि􀃗ततः काय 􀉍 प􀇐र􀇿तम।् इह त ु खलु􀍩क􀇐रणा 􀍬ग􀇐रणे􀃗येका􀃏ल􀂢णम􀃛तो-दा􀃗त􀃗वं
􀄤ा􀃜नो􀃗येव॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
एतद􀍪प 􀍧स􀆨म॥्
कथम ?् ॥
लोकतः। त􀉮यथा-ऋ􀍪षसह􀄰मेकां क􀍪पलामेकैकशः सह􀄰कृ􀃗वो द􀃗􀃗वा तया सव􀈶 ते सह􀄰द􀍯􀂢णाः
संप􀃛नाः॥
एव􀍧महा􀃜यनेका􀃍􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(तृतीया􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
यद􀃜यु􀃍यत-े 􀄡􀃥यव􀃍चोपचाराः 􀄤ा􀃜नुव􀃛ती􀇓त। भवे􀉮 यदसंभ􀍪व काय􀉍 त􀃛नानेको युगप􀃗कु या􀁛􀉮।
य􀃗तु खलु संभ􀍪व काय􀁛मनेकोऽ􀍪प त􀉮युगप􀃗करो􀇓त। त􀉮यथा घट􀃨य दश􀁛नं 􀃨पश􀁛नं च। संभ􀍪व चेदं
काय􀁛मकार􀃨यो􀃍चारणं नाम। अनेकोऽ􀍪प त􀉮युगप􀃗क􀇐र􀃧य􀇓त॥
(३५ पूव􀁛प􀍯􀂢संमतनाना􀃗वसाधकवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ आ􀃛यभा􀃥य ं त ु कालश􀃞द􀃥यवायात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 55 -
आ􀃛यभा􀃥य ं 􀃗वकार􀃨य॥ कु तः? कालश􀃞द􀃥यवायात।् काल􀃥यवाया􀃍छ􀃞द􀃥य-वाया􀃍च
काल􀃥यवायात् द􀃖ड अ􀄒म।् श􀃞द􀃥यवाया􀉮-द􀃖डः। नचैक􀃨या􀃗मनो 􀃥यवायेन भ􀍪वत􀃥यम।् भव􀇓त
चे􀆫व􀃗या􀃛यभा􀃥य-मकार􀃨य।
(३६ नाना􀃗वहेतुवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ युगप􀃍च देशपृथ􀃈􀃗वदश􀁛नात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
युगप􀃍च देशपृथ􀃈􀃗वदश􀁛ना􀃛म􀃛यामह-ेआ􀃛यभा􀃥यमकार􀃨ये􀇓त। यदयं युगप􀃍च
􀆧ेशपथृ 􀃈􀃗वेषूपल􀃟यत े अ􀃦वः, अक􀁛 ः, अथ 􀁛 इ􀇓त। न 􀃩येको देवद􀃗तो युगप􀃗􀄰􀃊ु 􀃚न े च भव􀇓त मथुराया ं च
॥
(एक􀃗ववा􀇑दभा􀃧यम) ्
य􀇑द पुन􀇐रम े वणा􀁛ः-
(३७ एक􀃗वसाधकवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ शकु􀇓नव􀃗􀃨युः ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
त􀉮यथा-शकुनय आशुगा􀍧म􀃗वा􀃗पुर􀃨तादु􀃗प􀇓तताः प􀃦चा􀆧ृ􀃦य􀃛ते। एवमयमकारो ‘‘द’’ इ􀃗य􀄟
􀇺􀃧टो ‘‘􀃖ड’’ इ􀃗य􀄟 􀇺􀃦यते॥
(नाना􀃗ववा􀇑दभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 56 -
नैवं श􀃈यम।् अ􀇓न􀃗य􀃗वमेवं 􀃨यात।् 􀇓न􀃗या􀃦च श􀃞दाः। 􀇓न􀃗येष ु च श􀃞देष ु कू ट􀃨थैर􀍪वचा􀍧ल-
􀍧भव􀁛णैभ􀁛􀍪वत􀃥यमनपायोपजन􀍪वका􀇐र􀍧भः। य􀇑द चायं द इ􀃗य􀄟 􀇺􀃧टः 􀃖ड इ􀃗य􀄟 􀇺􀃦येत, नायं कूट􀃨थः
􀃨यात॥्
य􀇑द पुन􀇐रम े वणा􀁛ः-
(एक􀃗वसाधकभा􀃧यम)्
(३७ एक􀃗वा􀇑दमतवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ आ􀇑द􀃗यव􀃗􀃨युः ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
त􀉮यथा एक आ􀇑द􀃗योऽनेका􀍬धकरण􀃨थो युगप􀆧ेशपृथ􀃈􀃗वेषूपल􀃟यते॥
(नाना􀃗ववा􀇑दभा􀃧यम) ्
􀍪वषम उप􀃛यासः-नैको 􀄡􀃧टा आ􀇑द􀃗यमनेका􀍬धकरण􀃨थं युगपदेशपृथ􀃈􀃗वेषूप-ल􀃟यते। अकारं
पुन􀇽पलभते॥
(एक􀃗वावा􀇑दभा􀃧यम) ्
अकारम􀍪प नोपलभत े । 􀍩कं कारणम।् ? 􀄮ो􀄟ोपलि􀃞धबु􀁛􀍪􀆨􀇓न􀄒ा􀃩􀁛 यः 􀄤योगेणा􀍧भ􀃏व􀍧लत आकाशदेशः
श􀃞दः। एकं च पुनराकाशम॥्
(नाना􀃗ववा􀇑दभा􀃧यम) ्
आकाशदेशा अ􀍪प बहवः। यावता बहवः, त􀃨मादा􀃛यभा􀃥यमकार􀃨य॥
(३८ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानभा􀃧यम )्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 57 -
॥*॥ आकृ 􀇓त􀄒हणाि􀃗स􀆨म॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
अवणा􀁛कृ 􀇓त􀇽प􀇑द􀃧टा सव􀁛मवण􀁛कु ल ं 􀄒ह􀈣􀃧य􀇓त। तथेवणा􀁛कृ 􀇓तः तथोवणा􀁛कृ 􀇓तः॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम) ्
॥*॥ त􀉮व􀃍च तपरकरणम॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
एवं च कृ􀃗वा तपराः 􀍩􀄐य􀃛ते-आकृ􀇓त􀄒हणेना􀇓त􀄤स􀃈त􀍧म􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तदषू कभा􀃧यम) ्
नन ु च सवण􀁛􀄒हणेना􀇓त􀄤स􀃈त􀍧म􀇓त कृ 􀃗वा तपराः 􀍩􀄐येरन॥्
(􀍧स􀆨ा􀃛तभषू कभा􀃧यम) ्
􀄤􀃗या􀃉यायत े तत ् सवण􀈶ऽण􀄒् हणमप􀇐रभा􀃧यमाकृ 􀇓त􀄒हणादन􀃛य􀃗वा􀃍च इ􀇓त॥
(४० 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ ह􀃣􀄒हणेषु च ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
􀍩कम? ् ॥
‘‘आकृ 􀇓त􀄒हणाि􀃗स􀆨म’ ्’इ􀃗येव। ‘‘झलो झ􀍧ल’’ अवा􀃗ताम ् अवा􀃗तम ् अवा􀃗त य􀄟ैत􀃛नाि􀃨त
अ􀃖सवणा􀁛􀃛ग􀃩ृ णा􀇓त इ􀇓त॥
(५१ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम॥् १८॥)
॥*॥ 􀇾पसामा􀃛या􀉮वा॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 58 -
(भा􀃧यम) ्
􀇾पसामा􀃛या􀉮वा 􀍧स􀆨मेतत।् त􀉮यथा-‘‘तानेव शाटकाना􀃍छादयामः, य े मथुरायाम’ ्’ ‘‘तानेव
शाल􀈣न ् भ􀃑ु 􀃏महे, ये मगधेष ु ‘तदेवेदं भवतः काषा􀁛पण ं य􀃛मथुराया ं गृह􀈣तम’ ् अ􀃛यि􀃨मं􀃦चा􀃛यि􀃨मन ्
􀇾पसामा􀃛यात ् तदेवेद􀍧म􀇓त भव􀇓त एव􀍧महा􀍪प 􀇾पसामा􀃛यात ् 􀍧स􀆨म॥् ?॥
(􀍧शवसू􀄟म) ्
॥*॥ ऋलृक॥् *॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अथ लृकारोपदेशः 􀍩कमथ􀁛ः?॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम) ्
􀍩कं 􀍪वशेषेण लृकारोपदेश􀃦चो􀉮यत,े न पुनर􀃛येषाम􀍪प वणा􀁛नामुपदेश􀃦चो􀉮यते , य􀇑द
􀍩कं 􀍬चद􀃛येषाम􀍪प वणा􀁛नामुपदेश े 􀄤योजनमि􀃨त लृकारोपदेश􀃨या􀍪प त􀉮 भ􀍪वतुमह􀁛􀇓त। को वा 􀍪वशेषः?।
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम) ्
अयमि􀃨त 􀍪वशेषः। अ􀃨य 􀇑ह लृकार􀃨या􀃣पीयां􀃦चैव 􀄤योग􀍪वषयः। य􀃦चा􀍪प 􀄤योग􀍪वषयः
सोऽ􀍪प 􀃈लृ􀍪प􀃨थ􀃨यैव । कृ पे􀃦च ल􀃗वम􀍧स􀆨म।् त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀉮कार􀃨यैवा-􀃍काया􀁛􀍨ण भ􀍪व􀃧यि􀃛त नाथ 􀁛
लृकारोपदेशेन।
(भा􀃧यम) ्
अत उ􀃗तरं पठ􀇓त-
(४२ समाधानवा􀇓त􀁛कम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 59 -
॥*॥ लृकारोपदेशो य􀇺􀃍छाऽशि􀃈तजानुकरण􀃜लु􀃗या􀉮यथ􀁛ः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
लृकारोपदेशः 􀍩􀄐यते- य􀇺􀃍छाश􀃞दाथ􀈾ऽशि􀃈तजानुकरणाथ􀁛ः 􀃜लु􀃗या􀉮यथ􀁛􀃦च।
य􀇺􀃍छाश􀃞दाथ􀁛􀃨तावत- ् य􀇺􀃍छया कि􀃦च􀉮 लृतको नाम। ति􀃨म􀃛न􀃍काया􀁛􀍨ण यथा 􀃨युः-
द􀃚􀃡लतृ काय दे􀇑ह म􀃚􀃥लतृ काय दे􀇑ह, उद􀉨􀉨लृतकोऽगमत ,् 􀄤􀃗य􀉨ङलतृ कोऽगमत।् चतु􀃧टयी श􀃞दानां
􀄤वृि􀃗तः- जा􀇓तश􀃞दाः, गुणश􀃞दाः, 􀍩􀄐याश􀃞दाः, य􀇺􀃍छाश􀃞दा􀃦चतुथा􀁛ः॥
(भा􀃧यम) ्
अशि􀃈तजानुकरणाथ􀁛ः-अश􀃈􀃗या कया􀍬च􀉮 􀄦ा􀃩म􀃖या ऋतक इ􀇓त 􀄤यो􀃈त􀃥ये लृतक इ􀇓त
􀄤यु􀃈तम।् त􀃨यानुकरण ं 􀄦ा􀃩म􀃖􀃡लतृ क इ􀃗याह कु माय ्􀁛 लृतक इ􀃗याहे􀇓त॥
(वा􀇓त􀁛क􀍪ववरणभा􀃧यम)्
􀃜लु􀃗या􀉮यथ􀁛􀃦च लृकारोपदेशः कत􀁛􀃥यः॥
के पुनः 􀃜लु􀃗यादयः?॥
􀃜लुत􀉮􀍪वव􀁛चन􀃨व􀇐रताः 􀃈ल३ृ 􀃜त􀍧शख। 􀃈लृ􀃜􀃜तः। 􀄤􀃈ल􀃜ृ तः। 􀃜लु􀃗या􀇑दष ु काय􀈶ष ु कृ पेल􀁛􀃗व ं
􀍧स􀆨म।् त􀃨य 􀍧स􀆨􀃗वाद􀃍काया􀁛􀍨ण न 􀍧स􀆨यि􀃛त। त􀃨मा􀉮 लृकारोपदेशः 􀍩􀄐यते॥
(अथ 􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम )्
नैता􀇓न सि􀃛त 􀄤योजना􀇓न।
(४३ 􀄤योजन􀄤􀃗या􀃉यानवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ 􀃛या􀃡यभावा􀃗क􀃣पनं सं􀂣ा􀇑दषु॥*॥
􀃛या􀃡य􀃨य ऋतकश􀃞द􀃨य भावात ् क􀃣पनं सं􀂣ा􀇑दष,ु साध ु म􀃛य􀃛त-े ऋतक एवासौ, न लृतक इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 60 -
(􀃥या􀃉या􀃛तरभा􀃧यम) ्
अपर आह-􀃛या􀃡य ऋतकश􀃞दः शा􀃨􀄟ाि􀃛वतोऽि􀃨त। स क􀃣प􀇓यत􀃥यः साधुः सं􀂣ा􀇑दषुऋतक
एवासौ, न लृतकः॥
(􀄤􀃗या􀃉यानबाधकभा􀃧यम) ्
अयं त􀇑ह 􀁛 य􀇺􀃍छाश􀃞दोऽप􀇐रहाय􀁛ः-लृ􀍩फडः, लृ􀍩फ􀉬ड􀃦चे􀇓त॥
(􀄤􀃗या􀃉यानसाधकभा􀃧यम) ्
एषो􀍪प ऋ􀍩फडः, ऋ􀍩फडु􀃦च । कथम? ् । अ􀇓त􀁛􀄤वृि􀃗त􀃦चैव 􀇑ह लोके ल􀃪यते। 􀍩फड􀍩फ􀉬डावौणा􀇑दकौ
􀄤􀃗ययौ॥ 􀄟यी च श􀃞दानां 􀄤वृि􀃗तः – जा􀇓तश􀃞दाः, गुणश􀃞दाः, 􀍩􀄐याश􀃞दा इ􀇓त। न सि􀃛त
य􀇺􀃍छाश􀃞दाः॥
(􀄤योजनवा􀇑दभा􀃧यम) ्
अ􀃛यथा कृ 􀃗वा 􀄤योजनमु􀃈तम, ् अ􀃛यथा कृ 􀃗वा प􀇐रहारः। सि􀃛त य􀇺􀃍छाश􀃞दा इ􀇓त कृ 􀃗वा
􀄤योजनमु􀃈तम ,् न स􀃛ती􀇓त प􀇐रहारः। समान े चाथ 􀈶 शा􀃨􀄟ाि􀃛वतोऽशा􀃨􀄟ाि􀃛वत􀃨य 􀇓नवतक􀁛 ो भव􀇓त।
त􀉮यथा देवद􀃗तश􀃞दो देव􀇑द􀃖णश􀃞दं 􀇓नवत􀁛य􀇓त, न गा􀃥याद􀈣न॥्
(􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम) ्
नैष दोषः। प􀂢ा􀃛तरैर􀍪प प􀇐रहारा भवि􀃛त॥
(॥४४॥ 􀉮􀍪वतीय􀄤योजन􀄤􀃗या􀃉यानवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ अनुकरण ं 􀍧श􀃧टा􀍧श􀃧टा􀄤􀇓त􀍪ष􀆨े्ष ु यथा लौ􀍩ककवै􀇑दके षु॥*॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 61 -
अनुकरण ं 􀇑ह 􀍧श􀃧ट􀃨य वा साध ु भव􀇓त, अ􀍧श􀃧टा􀄤􀇓त􀍪ष􀆨􀃨य वा नैव त􀆧ोषाय भव􀇓त,
ना􀃟युदयाय॥ यथा लौ􀍩ककवै􀇑दकेषु। यथा लौ􀍩ककेषु वै􀇑दकेषु च कृता􀃛तेषु। लोके ताव􀉮-य-एवमसौ
ददा􀇓त य एवमसौ यजत,े य एवमसावधीत,े इ􀇓त। त􀃨यानुकु व􀁛न ् द􀉮या􀃍च यजेत वाधीयीत च ।
सोऽ􀃜य􀃟युदयेन यु􀃏यते॥ वेदेऽ􀍪प – ‘‘य एव ं 􀍪व􀃦वसृजः स􀄟ा􀃖य􀃚यासत’े ’ इ􀇓त, तेषामनुकु व􀁛न ्
त􀉮व􀃗स􀄟ा􀃖य􀃚यासीत। सोऽ􀃜य􀃟युदयेन यु􀃏यते॥ अ􀍧श􀃧टा􀄤􀇓त􀍪ष􀆨म।् यथा- य एवमसौ 􀇑ह􀃈क􀇓त, य
एवमसौ हस􀇓त, य एवमसौ क􀃖डूयती􀇓त। त􀃨यानुकु व􀁛न ् 􀇑ह􀃈के 􀃍च हसे􀃍च क􀃖डूये􀃍च, नैव त􀆧ोषाय
􀃨या􀃛ना􀃟युदयाय॥ य􀃨त ु ख􀃣वेवमसौ 􀄦ा􀃩मण ं हि􀃛त एवमसौ सुरा ं 􀍪पबती􀇓त त􀃨यानुकु व􀁛न ् 􀄦ा􀃩मण ं
ह􀃛या􀃗सुरा ं वा 􀍪पबेत, ् सोऽ􀍪प म􀃛य े प􀇓ततः 􀃨यात॥्
(􀄤योजनसमथ􀁛नभा􀃧यम) ्
􀍪वषम उप􀃛यासः। य􀃦चैवं हि􀃛त, य􀃦चानुहि􀃛त, उभौ तौ हतः। य􀃦चा􀍪प 􀍪पब􀇓त, य􀃦चानु􀍪पब􀇓त,
उभौ तौ 􀍪पबतः। य􀃨त ु ख􀃣वेवमसौ 􀄦ा􀃩मणं हि􀃛त एवमसौ सुरा ं 􀍪पबती􀇓त
त􀃨यानुकु व􀁛􀃛􀃨नातानु􀍧ल􀃜तो मा􀃣यगुणक􀃖ठः कदल􀈣􀃨त􀃠भ ं 􀇓छ􀃛􀉮या􀃗पयो वा 􀍪पबेत, ् न स म􀃛ये
प􀇓ततः 􀃨यात॥्
(वा􀇓त􀁛काथ􀇓􀁛नगमनभा􀃧यम)्
एव􀍧महा􀍪प य एवमसावपश􀃞दं 􀄤यु􀉨􀃈ते इ􀇓त त􀃨यानुकुव􀁛􀃛नपश􀃞दं 􀄤यु􀃑जीत,
सोऽ􀃜यपश􀃞दभाक् 􀃨यात॥्
(समाधानभा􀃧यम) ्
अयं 􀃗व􀃛योऽपश􀃞दपदाथ􀁛कः श􀃞दो, यदथ􀁛 उपदेशः क􀃗त􀁛􀃥यः । न चापश􀃞दपदाथ􀁛कः
श􀃞दोऽपश􀃞दो भव􀇓त। अव􀃦यं चैतदेव ं 􀍪व􀂣ेयम।् यो 􀇑ह म􀃛यतऽे पश􀃞दपदाथ􀁛कः श􀃞दोऽपश􀃞दो
भवती􀇓त, अपश􀃞द इ􀃗येव त􀃨यापश􀃞द 􀃨यात ् । न चैषोऽपश􀃞दः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 62 -
(􀄤योजनभा􀃧यम) ्
अय ं ख􀃣व􀍪प भूयोऽनुकरणश􀃞दोऽप􀇐रहाय􀁛ः, यदथ 􀁛 उपदेशः क􀃗त􀁛􀃥यः-सा􀃚􀃥लृकारमधीत े म􀃚􀃥लृकारमधीत
इ􀇓त॥
(ख􀃖डनभा􀃧यम) ्
􀃈व􀃨थ􀃨य पुनरेतदनुकरणम? ् ॥
􀃈लृ􀍪प􀃨थ􀃨य॥
य􀇑द 􀃈लृ􀍪प􀃨थ􀃨य, 􀃈लृपे􀃦च ल􀃗वम􀍧स􀆨म॥् त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀇺कार एवा􀃍काया􀁛􀍨ण भ􀍪व􀃧यि􀃛त॥
(􀄤योजनभा􀃧यम) ्
भवे􀃗तदथ􀈶न नाथ􀁛ः 􀃨यात।् अयं 􀃗व􀃛यः 􀃈लृ􀍪प􀃨थपदाथ􀁛कः श􀃞दः, यदथ 􀁛 उपदेशः क􀃗त􀁛􀃥यः॥
(ख􀃖डनभा􀃧यम) ्
न क􀃗त􀁛􀃥यः। इदमव􀃦यं क􀃗त􀁛􀃥यम- ्‘‘ 􀄤कृ 􀇓तवदनुकरण ं भव􀇓त’’ इ􀇓त॥ 􀍩कं 􀄤योजनम? ् ॥ ‘‘􀉮􀍪वः
पचि􀃛􀃗व􀃗याह’’ ‘‘􀇓त􀉨ङ􀇓तङः’’ इ􀇓त 􀇓नघातो यथा 􀃨यात॥् ‘अ􀃊नी इ􀃗याह’ ‘‘ईदूदे􀊊􀍪ववचन ं 􀄤गृ 􀃩यम’ ’्
इ􀇓त 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा यथा 􀃨यात॥्
(ख􀃖डनोपसंहारभा􀃧यम) ्
य􀇑द-􀄤कृ 􀇓तवदनुकरण ं भवती􀃗यु􀃍यत,े अपश􀃞द एवासौ भव􀇓त कु मा􀃡लतृ􀁛 क इ􀃗याह
􀄦ा􀃩म􀃖यलृतक इ􀃗याह। अपश􀃞दो 􀃩य􀃨य 􀄤कृ􀇓तः॥
(􀄤योजनभा􀃧यम) ्
न चापश􀃞दः 􀄤कृ􀇓तः। न􀃩यपश􀃞दा उप􀇑द􀃦य􀃛ते। न चानुप􀇑द􀃧टा 􀄤कृ􀇓तरि􀃨त॥
(४५ तृतीय􀄤योजन􀄤􀃗या􀃉यानवा􀇓त􀁛कम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 63 -
॥*॥ एकदेश􀍪वकृत􀃨यान􀃛य􀃗वा􀃗􀃜लु􀃗यादयः॥*॥
‘‘एकदेश􀍪वकृतमन􀃛यव􀆫व􀇓त’’ इ􀇓त 􀃜लु􀃗यादयोऽ􀍪प भ􀍪व􀃧यि􀃛त॥
(􀄤योजनवा􀉮या􀂢ेपभा􀃧यम) ्
य􀇑द ‘एकदेश􀍪वकृ तमन􀃛यव􀆫व􀇓त’ इ􀃗यु􀃍यत,े ‘‘रा􀂣ः क च’’ ‘‘राजक􀈧यम ् ‘‘अ􀃣लोपोऽन’’ इ􀇓त
लोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀄤􀃗या􀃉यातृसमाधानभा􀃧यम) ्
एकदेश􀍪वकृ तमन􀃛यवत ् प􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨य॥
(􀄤योजनवा􀇑दभा􀃧यम) ्
य􀇑द-प􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨ये􀃗यु􀃍यत,े ‘‘􀃈ल३ृ 􀃜त􀍧शख’’ इ􀇓त 􀃜लुतो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। न􀃩य􀄟 ऋकारः ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टः।
क􀃨त􀇑ह?􀁛 ॥ रेफः॥
(􀄤􀃗या􀃉यातृभा􀃧यम) ्
ऋकारोऽ􀃜य􀄟 ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टः?॥ कथम? ् ॥ अ􀍪वभि􀃈तको 􀇓नद􀈶शः-कृ प उः रः लः ‘‘कृ पो रो ल’‘ इ􀇓त॥
(􀄤􀃗या􀃉यातुरेव भा􀃧यम) ्
अथवा पुनर􀃨त ु अ􀍪वशेषेण॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम )्
नन ु चो􀃈त-ं ‘‘रा􀂣ः क च ‘‘राजक􀈧यम ् ‘‘अ􀃣लोपोऽनः’’इ􀇓त 􀄤ा􀃜नोती􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 64 -
नैष दोषः। व􀃪य􀃗येतत- ् ‘‘􀃦वाद􀈣ना ं सं􀄤सारण े नकारा􀃛त􀄒हणमनकारा􀃛त􀄤􀇓त-षेधाथ􀁛म ’् ‘ इ􀇓त।
त􀃗􀄤कृ तमु􀃗तर􀄟ानुव􀇓त􀁛􀃧यत-‘े ‘अ􀃣लोपोऽनः’’ नकारा􀃛त􀃨ये􀇓त।
(􀄤योजनवा􀉮या􀂢ेपभा􀃧यम) ्
इह त􀇑ह 􀁛 􀃈लृ􀃜त􀍧शख ‘‘अनृत’’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४६ 􀄤􀃗या􀃉यातृसमाधानवा􀇓त􀁛कम ) ्
॥*॥ रव􀃗􀄤􀇓तषेधा􀃍च॥*॥
(भा􀃧यम) ्
रव􀃗􀄤􀇓तषेधा􀃍चैति􀃗स􀃚य􀇓त। ‘‘गुरोररवतः’‘ इ􀇓त व􀃪या􀍧म॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
य􀇑द अरवतः इ􀃗यु􀃍यत े होत-ृ ऋकारः ‘‘होतकॄ ारः’ अ􀄟 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
‘‘गुरोररवतो 􀇿􀃨व􀃨य’’ इ􀇓त व􀃪या􀍧म॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम) ्
स एष सू􀄟भेदेन लृकारोपदेशः 􀃜लु􀃗या􀉮यथ􀁛ः स􀃛􀄤􀃗या􀃉यायते, सैषा महतो
वंश􀃨त􀃠बा􀃣ल􀃜􀉪वाऽनुकृ􀃧यते॥२॥
---------------
(􀍧शवसू􀄟)े
एओ􀉨॥ ३॥ ऐऔच॥् ४॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 65 -
(सं􀃚य􀂢रेषु अतपर􀃗व􀃨थापनभा􀃧यम) ्
इदं 􀍪वचा􀁛यत-े ‘इमा􀇓न सं􀃚य􀂢रा􀍨ण तपरा􀍨ण वोप􀇑द􀃦येरन ् ‘एत ् ओत ् 􀉨’ ‘ऐत ् औत ् च’ ् इ􀇓त,
अतपरा􀍨ण वा यथा􀃛यासम’ ् इ􀇓त॥
(भा􀃧यम) ्
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(४७ तपरप􀂢दूषकवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ सं􀃚य􀂢रेषु तपरोपदेश􀃦चे􀃗तपरो􀃍चारणम॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
सं􀃚य􀂢रेषु तपरोपदेश􀃦चे􀃗तपरो􀃍चारण ं कत􀁛􀃥यम।्
(४८ तपर􀃗वप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम॥् २॥)
॥*॥ 􀃜लु􀃗या􀇑द􀃧वि􀃏व􀍬धः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃜लु􀃗या􀇑द􀃧वजा􀄮यो 􀍪व􀍬धन􀁛 􀍧स􀃚य􀇓त॥ गो३􀄟ात नौ४􀄟ात इ􀃗य􀄟 ‘‘अन􀍬च च’’ इ􀃗यच उ􀃗तर􀃨य
यरो 􀉮वे भवत इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चनं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इह च 􀄤􀃗यङै४􀇓तकायन ‘उदङौ४पगव’ इ􀇓त ‘‘अ􀍬च’’ इ􀇓त
ङमुडागमो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४९ तपर􀃗वप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम॥् ३॥)
॥*॥ 􀃜लुतसं􀂣ा च ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 66 -
􀃜लुतसं􀂣ा च न 􀍧स􀃚य􀇓त॥ ऐ३􀇓तकायन औ३पगव ‘‘ऊकालो􀃏􀄘􀃨वद􀈣घ􀁛􀃜लुतः’’ इ􀇓त 􀃜लुतसं􀂣ा न
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(अतपरप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम) ्
स􀃛तु त􀃩य􀁛तपरा􀍨ण॥
(५० अतपरप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ अतपर एच इ􀃊􀄓􀃨वादेशे॥*॥
(भा􀃧यम) ्
य􀉮यतपरा􀍨ण ‘‘एच इ􀃊􀄓􀃨वादेश’े ’ इ􀇓त व􀃈त􀃥यम॥् 􀍩कं 􀄤योजनम? ् ॥ एचो (ङो)
􀇿􀃨वादेशशासने􀃧वध􀁛 एकारोऽध􀁛 ओकारो वा मा भू􀇑द􀇓त॥
(अतपरवा􀇑दनः श􀉨काभा􀃧यम)्
नन ु च य􀃨या􀍪प तपरा􀍨ण, तेना􀃜येत􀉮व􀃈त􀃥यम।् इमावैचौ समाहारवण􀈿-मा􀄟ाऽवण􀃨􀁛 य
मा􀄟ेवण􀈿वण􀁛योः 􀃨तयो􀇿􀁛􀃨वादेशशासनेष ु कदा􀍬चदवण􀁛ः 􀃨यात ् कदा􀍬च􀇑दवण􀈾वण􀈿मा कदा􀍬चदवण􀈾
भू􀇑द􀇓त॥
(तपरवा􀇑दन उ􀃗तरभा􀃧यम)्
􀄤􀃗या􀃉यायत एतत, ् -‘‘*ऐचो􀃦चो􀃗तरभूय􀃨􀃗वात *् ’’ इ􀇓त॥
(समाधान􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम) ्
य􀇑द 􀄤􀃗या􀃉यानप􀂢ः, इदम􀍪प 􀄤􀃗या􀃉यायत-े ‘‘*􀍧स􀆨मेङः स􀃨थान􀃗वात *् ’’ इ􀇓त।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
ननु चैडः स􀃨थानतरावध􀁛 एकारोऽध􀁛 ओकारः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 67 -
(समाधानभा􀃧यम) ्
न तौ 􀃨तः। य􀇑द 􀇑ह तौ 􀃨याता ं तावेवायमुप􀇑दशेत॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
नन ु च भो􀃦छ􀃛दोगानां सा􀃗यमु􀍬􀄒राणायनीया अधम􀁛 के ारमध􀁛मोकारं चाधीयत-े सुजात े ए􀃦चसनृ ृत,े
अ􀃚वय􀈾 ओ􀇑􀄡􀍧भः सुतम, ् शु􀄐ं त े ए􀃛य􀉮 यजत ं त े ए􀃛यत- ् इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
पा􀇐रषदकृ 􀇓तरेषा त􀄟भवताम।् नैव 􀇑ह लोके ना􀃛यि􀃨म􀃛वेदेऽध 􀁛 एकारोध 􀁛 ओकारो वाि􀃨त॥
(५१ अतपरप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ एकादेश े द􀈣घ􀁛􀄒हणम॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
एकादेश े द􀈣घ􀁛􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम- ् ‘‘आ􀉮गुणो द􀈣घ􀁛ः’’ ‘‘वृ􀍪􀆨रे􀍬च द􀈣घ􀁛ः’’ इ􀇓त॥ 􀍩कं 􀄤योजनम? ् ॥
आ􀃛तय􀁛ति􀃨􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ाणां 􀃨था􀇓ननां 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ा आदेशा मा भूवि􀃛न􀇓त। ख􀉪वा इ􀃛􀄡ः
ख􀉪वे􀃛􀄡ः, ख􀉪वा उदकं ख􀉪वोदकं, ख􀉪वा ईषा ख􀉪वेषा, ख􀉪वा ऊढा ख􀉪वोढा , ख􀉪वा एलका
ख􀉪वैलका, ख􀉪वा ओदनः ख􀉪वौदनः, ख􀉪वा ए􀇓तकायनः ‘‘ख􀉪वै􀇓तकायनः, ख􀉪वा औपगवः
ख􀉪वौपगव इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
त􀃗त􀇑ह 􀁛 द􀈣घ􀁛􀄒हण ं क􀃗त􀁛􀃥यम॥्
(समाधानभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 68 -
न कत􀁛􀃥यम।् उप􀇐र􀃧टा􀉮योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत े - ‘‘अकः सवण􀈶’’ एको भव􀇓त॥ ततो ‘‘द􀈣घ􀁛’’
द􀈣घ􀁛􀃦च स भव􀇓त, यः स ‘‘एकः पूव􀁛परयोः’’ इ􀃗येवं 􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
इहा􀍪प त􀇑ह 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त-पश,ुं 􀍪व􀆨ं, पच􀃛ती􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
नैष दोषः। इह ताव􀃗पशु􀍧म􀇓त, ‘‘अ􀃠येक’‘ इतीयता 􀍧स􀆨म।् सोऽयमेव ं 􀍧स􀆨े स􀇓त य􀃗पवू 􀁛􀄒हणं करो􀇓त
त􀃨यैत􀃗􀄤योजनम ् - यथाजातीयकः पूव􀁛􀃨तथाजातीयक उभयोय􀁛था 􀃨या􀇑द􀇓त॥
􀍪व􀆨􀍧म􀇓त। पूव 􀁛 इ􀃗येवानुवत􀁛ते॥ अथवा आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त नानेन सं􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀈾
भवती􀇓त यदयं हल उ􀃗तर􀃨य स􀃠􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀁛􀃗वं शाि􀃨त॥
पच􀃛ती􀇓त। ‘‘अतो गुण े पर इतीयता 􀍧स􀆨म।् सोऽयमेव ं 􀍧स􀆨 े स􀇓त य􀄡ूप􀄒हण ं करो􀇓त,
त􀃨यैत􀃗􀄤योजनम- ् यथाजातीयकं पर􀃨य 􀇾प ं तथाजातीयकमुभयो यथा 􀃨या􀇑द􀇓त॥
(द􀈣घ􀁛􀄒हणा􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह त􀇑ह 􀁛 ख􀉪व􀃦य􀈾 माल􀃦य 􀁛 इ􀇓त द􀈣घ􀁛वचनादकारो न, अना􀃛तया􀁛देकारौकारौ न ॥ [त􀄟 को
दोषः?॥] 􀍪वगृह􀈣त􀃨य 􀄮वणं 􀄤स􀃏येत।
(समाधानभा􀃧यम) ्
न 􀄦ूमो-य􀄟 􀍩􀄐यमाणे दोष􀃨त􀄟 कत􀁛􀃥य􀍧म􀇓त॥ 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 य􀄟 􀍩􀄐यमाणेन दोष􀃨त􀄟 कत􀁛􀃥य􀍧म􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀃈व च 􀍩􀄐यमाणे न दोषः? ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 69 -
सं􀂣ा􀍪वधौ। वृ􀍪􀆨रादैज ् द􀈣घ,􀁛 अदे􀉨 गुणो द􀈣घ 􀁛 इ􀇓त॥
(आ􀂢पे भा􀃧यम) ्
त􀃗त􀇑ह 􀁛 द􀈣घ􀁛􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम? ् ॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम) ्
न कत􀁛􀃥यम॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
क􀃨मादेवा􀃛तय􀁛ति􀃨􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ाणां 􀃨था􀇓ननां 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ा आदेशा न भवि􀃛त? ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
तपरे गुणवृ􀆨ी॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
ननु च तः परो य􀃨मा􀃗सोऽयं तपरः॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
ने􀃗याह, ताद􀍪प पर􀃨तपर इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
य􀇑द ताद􀍪प पर􀃨तपरः ‘‘ऋदोरब’ ्’ इतीहैव 􀃨यात- ् यवः, 􀃨तवः, लवः, पव इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात॥्
(समाधानभा􀃧यम) ्
नैष तकारः॥ क􀃨त􀇑ह?􀁛 ॥ दकारः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं दकारे 􀄤योजनम? ् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 70 -
(􀄤􀇓तब􀃛धीसमाधानभा􀃧यम) ्
अथ 􀍩कं तकारे? ॥ य􀉮यसंदेहाथ􀁛􀃨तकारः, दकारोऽ􀍪प। अथ मुखसुखाथ􀁛􀃨तकारः, दकारोऽपी􀇓त॥
(इ􀇓त स􀃛􀃚य􀂢रे􀃧वतपरपाठ􀇓नण􀁛यः॥)
--------------------
(अथ वण􀈷कदेश􀄒हणा􀄒हण􀇓नण􀁛यः॥)
(भा􀃧यम) ्
इदं 􀍪वचा􀁛यते- य एते वण􀈶षु वण􀈷कदेशा वणा􀁛􀃛तरसमानाकृतय एतेषामवयव􀄒हणेन 􀄒हणं
􀃨या􀉮वा न वे􀇓त॥ कु तः पुन􀇐रय ं 􀍪वचारणा? ॥ इह 􀇑ह समुदाया अ􀃜युप􀇑द􀃦य􀃛त,े अवयवा अ􀍪प।
अ􀃟य􀃛तर􀃦च समुदायऽे वयवः, त􀉮यथा वृ􀂢ः 􀄤चलन ् सहायवयवैः 􀄤चल􀇓त। त􀄟
समुदाय􀃨थ􀃨यावयव􀃨यावयव􀄒हणेन 􀄒हणं 􀃨या􀉮वा न वे􀇓त जायते 􀍪वचारणा॥
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(५२ 􀄒हणप􀂢 आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ६॥)
॥*॥ वण􀈷कदेशा वण􀁛􀄒हणेन चे􀃗सं􀃚य􀂢रे समाना􀂢र􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेघः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
वण􀈷कदेशा वण􀁛􀄒हणेन चे􀃗सं􀃚य􀂢र े समाना􀂢र े 􀍪व􀍬धः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। स 􀄤􀇓तषे􀃚यः॥ अ􀃊न े इ􀃛􀄡म,्
वायो उदकम, ् ‘‘अकः सवण􀈶 द􀈣घ􀁛ः’‘ इ􀇓त द􀈣घ􀁛􀃗व ं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(५३ आ􀂢ेपा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम॥् ७॥)
॥*॥ द􀈣घ􀈶 􀇿􀃨व􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेघः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 71 -
द􀈣घ􀈶 􀇿􀃨वा􀄮यो 􀍪व􀍬धः 􀄤ा􀃜नो􀇓त, स 􀄤􀇓तषे􀃚यः।
आलूय, 􀄤लूय ‘‘􀇿􀃨व􀃨य 􀍪प􀇓त कृ􀇓त तु􀃊भव􀇓त’’ इ􀇓त तुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम) ्
नैष दोषः, आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘‘न द􀈣घ􀈶 􀇿􀃨वा􀄮यो 􀍪व􀍬धभ􀁛व􀇓त' इ􀇓त। यदयं द􀈣घा􀁛􀃍छे तुकं शाि􀃨त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम) ्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम, ् अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचन े 􀄤योजनम॥् 􀍩कम ् ?॥ ‘‘पदा􀃛ता􀉮वा’’ इ􀇓त 􀍪वभाषां
व􀃪यामी􀇓त॥
(आ􀂢पे बाधकभा􀃧यम) ्
य􀃗त􀇑ह 􀁛 योग􀍪वभागं करो􀇓त। इतरथा 􀇑ह ‘‘द􀈣धा􀁛􀃗पदा􀃛ता􀉮वा’’ इ􀃗येव 􀄦ूयात॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
इह त􀇑ह-􀁛 ख􀉪वा􀍧भः माला􀍧भः, ‘‘अतो 􀍧भस ऐस’ ्’ इ􀃗यै􀃨भाव: 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम) ्
तपरकरणसाम􀃘या􀁛􀃛न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
इह त􀇑ह-􀁛 याता वाता अतो लोप आध􀁛धातुके’‘ इ􀃗यकारलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम) ्
ननु चा􀄟􀍪प तपरकरणसाम􀃘या􀁛देव न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम) ्
अि􀃨त 􀃩य􀃛य􀃗तपरकरणे 􀄤योजनम॥् 􀍩कम ् ॥ सव􀁛􀃨य लोपो मा भू􀇑द􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 72 -
(􀄤योजनबाधकभा􀃧यम) ्
अथ 􀍩􀄐यमाणऽे 􀍪प तपरे पर􀃨य लोप े कृ त े पूव􀁛􀃨य क􀃨मा􀃛न भव􀇓त ? ॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम) ्
परलोप􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावाद􀍧स􀆨􀃗वा􀃍च॥ ? ?
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
एव ं त􀃩या􀁛चाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- ‘न आकार􀃨थ􀃨याकार􀃨य लोपो भव􀇓त' इ􀇓त। यदयम ्
‘आतोऽनुपसग 􀈶 कः’ इ􀇓त ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥ कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम ?् ॥ 􀍩क􀃗करणे एत􀃗􀄤योजनम- ्
􀍩कती􀃗याकारलोपो यथा 􀃨या􀇑द􀇓त। य􀉮याकार􀃨थ􀃨याकार􀃨य लोपः 􀃨यात, ् 􀍩क􀃗करणमनथ􀁛कं 􀃨यात।्
पर􀃨याकार􀃨य लोप े कृ त े 􀉮वयोरकारयोः पर􀇾प े 􀇑ह 􀍧स􀆨 ं 􀇾प ं 􀃨या􀉮-गोदः क􀃠बलद इ􀇓त। प􀃦य􀇓त
􀃗वाचाय􀈾-नाकार􀃨थ􀃨याकार􀃨य लोपः 􀃨या􀇑द􀇓त, अतः ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् उ􀃗तराथ􀁛मेत􀃗􀃨यात- ्‘‘तु􀃛दशोकयोः प􀇐रमृजापनुदोः’’ इ􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
य􀃗त􀇑ह 􀁛 ‘‘गापो􀃧टक्’’ इ􀃗यन􀃛याथ 􀉍 ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥
(५४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ७॥)
॥*॥ एकवण􀁛व􀃍च॥*॥
एकवणव􀁛 􀃍च द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम॥् 􀍩कं 􀄤योजनम ् ?॥ वाचा तरती􀇓त
􀉮वय􀃏ल􀂢ण􀃧ठ􀃛मा भू􀇑द􀇓त। इह च वाचो 􀇓न􀍧म􀃗तम ,् ‘‘त􀃨य 􀇓न􀍧म􀃗त ं संयोगो􀃗पातौ’’ 􀉮व􀃏ल􀂢णो
य􀃛मा भू􀇑द􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 73 -
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम) ्
अ􀄟ा􀍪प गोनौ􀄒हण ं 􀂣ापकम- ् ‘‘द􀈣घा􀁛􀉮 􀉮व􀃏ल􀂢णो 􀍪व􀍬धन 􀁛 भव􀇓त’ इ􀇓त॥
(सवा􀁛􀂢ेपप􀇐रहारभा􀃧यम) ्
अयं तु सव􀈶षामेव प􀇐रहारः-
(५५ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ९॥)
॥*॥ ना􀃥यपवृ􀃈त􀃨यावयव􀃨य त􀉮􀍪व􀍬धय􀁛था 􀄡􀃥येषु॥*॥
(भा􀃧यम) ्
ना􀃥यपवृ􀃈त􀃨यावयव􀃨यावयवा􀄮यो 􀍪व􀍬धभ􀁛व􀇓त यथा 􀄡􀃥येषु । त􀉮यथा ‘‘􀄡􀃥येषु स􀃜तदश सा􀍧मधे􀃛यो
भवि􀃛त’’ इ􀇓त न स􀃜तदशारि􀃗नमा􀄟ं का􀃧ठम􀃊नाव􀃟याधीयते॥
(􀇺􀃧टा􀃛तवैष􀃠यभा􀃧यम) ्
􀍪वषम उप􀃛यासः। 􀄤􀃗यृच ं चैव 􀇑ह त􀃗कम 􀁛 चो􀉮यते। असंभव􀃦चा􀃊नौ वे􀉮यां च ॥
(􀇺􀃧टा􀃛ता􀃛तरभा􀃧यम) ्
यथा त􀇑ह 􀁛 ‘‘स􀃜तदश 􀄤ादेशमा􀄟ीरा􀃦व􀃗थीः स􀍧मधोऽ􀃟यादधीत’’ इ􀇓त न स􀃜तदश􀄤ादेशमा􀄟ं
का􀃧ठम􀃊नाव􀃟याधीयते॥
(􀇺􀃧टा􀃛तवैष􀃠यभा􀃧यम) ्
अ􀄟ा􀍪प 􀄤􀇓त􀄤णवं चैत􀃗कम􀁛 चो􀉮यते। तु􀃣य􀃦चासंभवोऽ􀃊नौ वे􀉮यां च ॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛त􀇺􀃧टा􀃛तभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 74 -
यथा त􀇑ह 􀁛 ‘‘तैल ं न 􀍪व􀄐े त􀃥यम’ ् ◌‘‘मांस ं न 􀍪व􀄐े त􀃥यम’ ्’ इ􀇓त 􀃥यपवृ􀃈त ं च न 􀍪व􀄐􀈧यत,े
अ􀃥यपवृ􀃈त ं गावः सषप􀁛 ा􀃦च 􀍪व􀄐􀈧य􀃛ते। तथा ‘‘लोमनख ं 􀃨पृ􀃧􀉪वा शौच ं कत􀁛􀃥यम’ ्’ इ􀇓त 􀃥यपवृ􀃈त ं
􀃨पृ􀃧􀉪वा 􀇓नयोगतः कत􀁛􀃥यम, ् अ􀃥यपवृ􀃈त े कामचारः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
य􀄟 त􀇑ह 􀁛 􀃥यपवग􀈾ऽि􀃨त ॥ 􀃈व च 􀃥यपवग􀈾ऽि􀃨त ? ॥ स􀃛􀃚य􀂢रेषु॥
(५६ समाधानवा􀇓त􀁛कम ् ॥१०॥)
॥*॥ स􀃛􀃚य􀂢रेष ु 􀍪ववृत􀃗वात॥् *॥
यद􀄟ावण􀁛म ,् 􀍪ववृततरं तद􀃛य􀃨मादवणा􀁛􀉮। य े अपीवण􀈾वण,􀈶 􀍪ववृततर े त े
अ􀃛या􀃟या􀍧मवण􀈾वणा􀁛􀃟याम॥्
(अ􀄒हणप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम) ्
अथवा पुनन 􀁛 गृ􀃩य􀃛ते।
(५७ अ􀄒हणप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ अ􀄒हण ं चे􀃛नु􀉬􀍪व􀍬धलादेश􀍪वनामेष ु ऋकार􀄒हणम ् ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अ􀄒हण ं चे􀃛नु􀉬􀍪व􀍬धलादेश􀍪वनामेष ु ऋकार􀄒हणं कत􀁛􀃥यम।् ‘‘त􀃨मा􀃛नु􀉬 􀉮􀍪वहलः’’ ऋकारे चे􀇓त
व􀃈त􀃥यम॥् इहा􀍪प यथा 􀃨यात- ्आनृधतुः, आनधृ 􀇐ु र􀇓त। य􀃨य पुनगृ􀁛􀉯य 􀃛त े ‘􀉮􀍪वहलः’ इ􀃗येव त􀃨य
􀍧स􀆨म॥्
(अ􀄒हणप􀂢दूषणो􀆨ारभा􀃧यम) ्
य􀃨या􀍪प न गृ􀃩य􀃛त,े त􀃨या􀃜येष न दोषः। 􀉮􀍪वहल􀄒् हण ं न क􀇐र􀃧यते। त􀃨मा􀃛नु􀉬 भवती􀃗येव॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 75 -
य􀇑द न 􀍩􀄐यते, आटतुः, आटु􀇐र􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
अ􀃦नो􀇓त􀄒हणं 􀇓नयमाथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त-अ􀃦नोतेरेवावण􀈾पध􀃨य ना􀃛य􀃨यावण􀈾पध􀃨ये􀇓त॥ (नु􀉬􀍪व􀍬धः)
(वा􀇓त􀁛को􀃈त􀉮􀍪वतीयदषू णभा􀃧यम)्
लादेश े च ऋकार􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम।् ‘‘कृ पो रो लः’‘ ऋकार􀃨य चे􀇓त व􀃈त􀃥यम॥् इहा􀍪प यथा 􀃨यात- ्
􀃈लृ􀃜तः 􀃈लृ􀃜तवा􀇓न􀇓त। य􀃨य पुनग􀃩ृ􀁛 य􀃛त,े र इ􀃗येव त􀃨य 􀍧स􀆨म॥्
(􀉮􀍪वतीयदषू णो􀆨ारभा􀃧यम)्
य􀃨या􀍪प न गृ 􀃩य􀃛त े त􀃨या􀃜येष न दोषः। ऋकारो􀃜य􀄟 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते॥ कथम ् ?॥ अ􀍪वभि􀃈तको 􀇓नद􀈶शः-
कृप, उः, रः, लः –‘‘कृपो रो लः’’ इ􀇓त॥ अथवा उभयतः 􀃨फोटमा􀄟ं 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते-र􀄮ुतेल􀁛􀄮ु􀇓तभ􀁛वती􀇓त॥
(लादेशः)॥
(वा􀇓त􀁛को􀃈ततृतीदूषणभा􀃧यम) ्
􀍪वनामे ऋकार􀄒हणं कत􀁛􀃥यम।् ‘‘रषा􀃟या ं नो णः समानपदे’’ ऋकारा􀃍चे􀇓त व􀃈त􀃥यम।् इहा􀍪प
यथा 􀃨यात- ् मातणॄ ा ं 􀍪पतणॄ ा􀍧म􀇓त। य􀃨य पुनगृ􀁛􀃩य􀃛त े रषा􀃟या􀍧म􀃗येव त􀃨य 􀍧स􀆨म॥्
(अ􀄒हणवा􀇑दभा􀃧यम) ्
न 􀍧स􀃚य􀇓त। य􀃗त􀄡ेफा􀃗परं भ􀃈ते􀃨तेन 􀃥यव􀇑हत􀃗वा􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀄒हणवा􀇑दभा􀃧यम) ्
मा भूदेवम।् अ􀉬􀃥यवाय इ􀃗येव 􀍧स􀆨म॥्
(अ􀄒हणवा􀇑दभा􀃧यम) ्
न 􀍧स􀃚य􀇓त। वण􀈷कदेशाः के वण􀁛􀄒हणेन गृ 􀃩य􀃛त,े ये 􀃥यपवृ􀃈ता अ􀍪प वणा 􀁛 भवि􀃛त। य􀃦चा􀍪प
रेफा􀃗परं भ􀃈तेः, न त􀃗􀃈व􀍬चद􀍪प 􀃥यपवृ􀃈त ं 􀇺􀃦यते॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 76 -
(􀄒हणवा􀇑दभा􀃧यम) ्
एवं त􀇑ह􀁛 योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते, ‘‘रषा􀃟यां नो णः समानपदे’’ ततः-‘‘􀃥यवाये' 􀃥यवाये च रषा􀃟यां नो
णो भवती􀇓त। ततः -‘‘अ􀉪कु􀃜वा􀉨नुि􀃠भः’ इ􀇓त।
इद􀍧मदानी ं 􀍩कमथ􀁛म? ् ॥
􀇓नयमाथ􀁛म -् ‘एतैरेवा􀂢रसमा􀃠ना􀇓यकै 􀃥य􀁛वाये, ना􀃛यैः’ इ􀇓त॥
(अ􀄒हणवा􀇑दभा􀃧यम) ्
य􀃨या􀍪प न गृ􀃩य􀃛त े त􀃨या􀃜येष न दोषः। आचाय􀁛􀄤विृ 􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- भव􀃗यृकारा􀃛नो ण􀃗व􀍧म􀇓त। यदयं
􀂢􀃟ु ना􀇑दष ु नृनमनश􀃞द ं पठ􀇓त॥
(􀄒हणवा􀇑दभा􀃧यम) ्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् वृ􀉮􀃚यथ􀁛मेत􀃗􀃨यात- ्नान􀁛म􀇓नः॥
(अ􀄒हणवा􀇑दभा􀃧यम) ्
य􀃗त􀇑ह 􀁛 तृ􀃜नो􀇓तश􀃞द ं पठ􀇓त॥
(एकदे􀍧शभा􀃧यम) ्
य􀃦चा􀍪प नृनमनश􀃞द ं पठ􀇓त॥
(बाधक􀃨मारणभा􀃧यम) ्
नन ु चो􀃈तम- ् वृ􀉮􀃚यथ􀁛मेत􀃗􀃨यात॥्
(समाधानभा􀃧यम) ्
ब􀇑हर􀉨गा वृ􀍪􀆨र􀃛तर􀉨ग ं ण􀃗वम।् अ􀍧स􀆨 ं ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे॥ अथवा उप􀇐र􀃧टा􀉮योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े
‘‘ऋतः’’ नो णो भव􀇓त। ततः-‘‘छ􀃛द􀃨यव􀄒हात’ ्’ ऋत इ􀃗येव॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 77 -
(९७ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ 􀃜लुतावैच इदुतौ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
एत􀃍च व􀃈त􀃥यम।् य􀃨य पुनगृ􀁛􀃩य􀃛त ेगुरो􀃧टे􀇐र􀃗येव 􀃜लु􀃗या त􀃨य 􀍧स􀆨म॥्
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम) ्
य􀃨या􀍪प न गृ􀃩य􀃛त े त􀃨या􀃜येष न दोषः। 􀍩􀄐यत एत􀃛􀃛यास एव॥
(५९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ तु􀃣य􀇾प े संयोग े 􀉮􀍪व􀃥यञज् न􀍪व􀍬धः॥*॥
तु􀃣य􀇾प े संयोग े 􀉮􀍪व􀃥य􀃑जना􀄮यो 􀍪व􀍬धन 􀁛 􀍧स􀃚य􀇓त-कु ३􀃈कु टः 􀍪प३􀃜पल􀈣 􀍪प३􀃗त􀍧म􀇓त। य􀃨य
पुनगृ􀁛􀃩य􀃛त े त􀃨य 􀉮वौ ककारौ, 􀉮वौ पकारौ, 􀉮वौ तकारौ॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम) ्
य􀃨या􀍪प न गृ􀃩य􀃛त े त􀃨या􀍪प 􀉮वौ ककारौ, 􀉮वौ पकारौ, 􀉮वौ तकारौ॥ कथम ् ? ॥ मा􀄟ाकालोऽ􀄟
ग􀃠यते। न च मा􀇒􀄟कं 􀃥य􀃑जनमि􀃨त। अनुप􀇑द􀃧ट ं स􀃗कथ ं श􀃈यं 􀍪व􀂣ातुम।् अस􀃍च कथं श􀃈यं
􀄤􀇓तप􀃗तुम॥्
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम) ्
य􀉮य􀍪प तावद􀄟तै 􀃍छ􀃈यत े व􀃈त ुं य􀄟ैत􀃛नाि􀃨त-‘अण ् सवणा􀁛न ् गृ 􀃩णा􀇓त’ इ􀇓त॥ इह त ु कथम- ्
स􀃡य􀃛ँ ता, स􀃥व􀃗ँ सरः, यँ􀃣लोकम ,् त􀃣ँ लोक􀍧म􀇓त य􀄟ैतद􀃨􀃗यण ् सवणा􀁛न ् गृ􀃩णाती􀇓त?॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम) ्
अ􀄟ा􀍪प मा􀄟ाकालो गृ􀃩यत े । न च मा􀇒􀄟कं 􀃥य􀃑जनमि􀃨त। अनुप􀇑द􀃧ट ं स􀃗कथ ं श􀃈यं 􀍪व􀂣ातुम।्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 78 -
(􀍧शवसू􀄟म) ्
हयवर􀉪॥ ५॥
(अथ हकारा􀍬धकरणम)्
(वा􀇓त􀁛कावतरणभा􀃧यम)्
सव 􀈶 वणा􀁛ः सकृ दुप􀇑द􀃧टाः, अयं हकारो 􀉮􀍪व􀇽प􀇑द􀃦यत-े पूव􀁛􀃦चैव पर􀃦च। य􀇑द पुनः पूव 􀁛 एवोप􀇑द􀃦येत, पर
एव वा। क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(६० पूव􀄟􀁛 ानुपदेश े दूषणवा􀇓त􀁛कम॥् १॥)
॥*॥ हकार􀃨य परोपदेशऽे 􀉬􀄒हणेष ु ह􀄒हणम॥् * ॥
(भा􀃧यम) ्
हकार􀃨य परोपदेशऽे 􀉬􀄒हणेष ु ह􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम ् ‘‘आतोऽ􀇑ट 􀇓न􀃗यम’ ्’ ‘‘श􀃦छोऽ􀇑ट’’ ‘‘द􀈣घा􀁛द􀇑ट
समानपादे’’ हकारे चे􀇓त व􀃈त􀃥यम॥् इहा􀍪प यथा 􀃨यात ् महा ँ 􀇑ह सः॥
(६१ पूव􀄟􀁛 ानुपदेश े दूषणवा􀇓त􀁛कम॥् २॥)
॥*॥ उ􀃗􀃗वे च ॥ ॥
(भा􀃧यम) ्
उ􀃗􀃗वे च हकार􀄒हणं कत􀁛􀃥यम।् ‘‘अतो रोर􀃜लुताद􀃜लुत े ह􀍧श च’’ हकारे चे􀇓त व􀃈त􀃥यम।् इहा􀍪प यथा
􀃨यात- ् पु􀇽षो हस􀇓त, 􀄦ा􀃩मणो हसती􀇓त॥
(पूवा􀁛पदेशा􀉨गीकारभा􀃧यम) ्
अ􀃨त ु त􀇑ह 􀁛 पूव􀈾पदेशः।
(६३-६३ पर􀄟ानुपदेश े दूषणभा􀃧यवा􀇓त􀁛कम॥् ३-४॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 79 -
॥*॥ पूव􀈾पदेश े 􀍩क􀃗􀃗व􀃈से􀉬􀍪वधयो झ􀃣􀄒हणा􀇓न च ॥*॥
य􀇑द पूव􀈾पदेशः 􀍩क􀃗􀃗व ं 􀍪वधेयम- ् ि􀃨न􀇑ह􀃗वा 􀃨ने􀇑ह􀃗वा 􀍧सि􀃨न􀇑हष􀇓त ि􀃨न􀃨ने􀇑हष􀇓त
‘‘रलोऽ􀃥युपधा􀆨लादेः’’ इ􀇓त 􀍩क􀃗􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
􀃈स􀍪व􀍬धः-􀃈स􀃦च 􀍪वधेयः-अधु􀂢त ् अ􀍧ल􀂢त ् ‘‘शल इगुपधाद􀇓नटः 􀃈सः’’ इ􀇓त 􀃈सो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
इ􀉬 􀍪व􀍬धः। इ􀉪 च 􀍪वधेयः-􀇾􀇑द􀇑ह। वला􀇑दल􀂢ण इण ् न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
झ􀃣􀄒हणा􀇓न च॥
􀍩कम? ् ॥
अहकारा􀍨ण 􀃨युः॥
‘‘झलो झ􀍧ल’’ इतीह न 􀃨यात- ्अदा􀃊धाम ् अदा􀃊धम।् त􀃨मा􀃗पूव􀁛􀃦चैवोपदे􀃧ट􀃥यः पर􀃦च॥
(उपसंहारभा􀃧यम) ्
य􀇑द च 􀍩कं 􀍬चद􀃛य􀄟ा􀃜युपदेश े 􀄤योजनमि􀃨त, त􀄟ा􀃜युपदेशः कत􀁛􀃥यः॥
(अथ रेफोपदेश􀃨थाना􀍬धकरणम) ्
इदं 􀍪वचाय􀁛त-े अयं रेफो यकारवकारा􀃟या ं पूव 􀁛 एवोप􀇑द􀃦येत-हरयव􀍫ड􀇓त, पर एव वा यथा 􀃛यास􀍧म􀇓त।
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(६४ यथा􀃛यासोपदेशदूषणवा􀇓त􀁛कम॥् ५॥)
॥*॥ रेफ􀃨य परोपदेशेऽनुना􀍧सक􀉮􀍪वव􀁛चनपरसवण􀁛􀄤􀇓तषेधः ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
रेफ􀃨य परोपदेशऽे नुना􀍧सक􀉮􀍪वव􀁛चनपरसवणा􀁛ना ं 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 80 -
अनुना􀍧सक􀃨य-􀃨वन􀁛य􀇓त 􀄤ातन􀁛य􀇓त। ‘‘यरोऽनुना􀍧सकेऽनुना􀍧सको वा’’ इ􀃗यनुना􀍧सकः
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀉮􀍪वव􀁛चन􀃨य-म􀄡􀄱दः भ􀄡􀇿दः, ‘‘यरः’’ इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चनं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। परसवण􀁛􀃨य-कु􀃖डं रथेन; वनं
रथेन ‘‘अनु􀃨वार􀃨य य􀇓य-’’इ􀇓त परसवण􀁛ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(इ􀇓त यथा􀃛यासे दूषणा􀇓न॥)
------------------
(यकारा􀃗पूव􀁛􀄟पाठा􀃟युगमभा􀃧यम) ्
अ􀃨त ु त􀇑ह 􀁛 पूव􀈾पदेशः॥
(६५-६६ पूव􀈾पदेशदूषणभा􀃧यवा􀇓त􀁛कम ् ६-७)
॥*॥ पूव􀈾पदेश े 􀍩क􀃗􀃗व􀄤􀇓तषेधो 􀃥यलोपवचनं च ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
य􀇑द पूव􀈾पदेशः 􀍩क􀃗􀃗व ं 􀄤􀇓तषे􀃚यम।् दे􀍪व􀃗वा 􀇑ददे􀍪वष􀇓त। ‘‘रलोऽ􀃥युपधा􀇑द􀇓त 􀍩क􀃗􀃗व ं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषण􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
नैषः दोषः, नैवं 􀍪व􀂣ायते-‘‘रलो 􀃥युपधा􀉮’’ इ􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥
‘‘रलः अव ् 􀃥युपधा􀉮’’इ􀇓त॥
‘‘􀍩क􀍧मदम ् अव ् 􀃥युपधा􀉮’’इ􀇓त ?॥
अवकारा􀃛ता􀃗􀃥युपधात् अव􀃥युपध􀇑ाद􀇓त॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 81 -
􀃥यलोपवचनं च॥ 􀃥यो􀃦च लोपो व􀃈त􀃥यः। गौधेरः,पचेरन, ् यजेरन ,् ‘जीवे रदानुः’ जीरदानुः।
वल􀈣􀇓त लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषण􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
नैष दोषः, रेफोऽ􀃜य􀄟 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते-‘‘लोपो 􀃥योव􀁛􀍧ल इ􀇓त रेफे च व􀍧ल चे􀇓त’’॥
(यथा􀃛यासाऽ􀃟युपगमभा􀃧यम) ्
अथ वा पुनर􀃨त ु परोपदेशः॥
(दोष􀃨मारणभा􀃧यम) ्
नन ु चो􀃈तम ् रेफ􀃨य परोपदेशऽे नुना􀍧सक􀉮􀍪वव􀁛चनपरसवण􀁛􀄤􀇓तषेध इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
अनुना􀍧सकपरसवण􀁛यो􀃨ताव􀃗􀄤􀇓तषेधो न व􀃈त􀃥यः, रेफो􀃧मणां सवणा􀁛 न सि􀃛त॥
(भा􀃧यम) ्
􀉮􀍪वव􀁛चनेऽ􀍪प। नेमौ रहौ का􀇓य􀁛णौ 􀉮􀍪वव􀁛चन􀃨य॥
􀍩कं त􀇑ह 􀁛 ?॥ 􀇓न􀍧म􀃗त􀍧ममौ रहौ 􀉮􀍪वव􀁛चन􀃨य। त􀉮यथा ‘‘􀄦ा􀃩मणा भो􀃏य􀃛ता ं माठरकौ􀍨णड􀃛यौ
प􀇐रवे􀍪वषाताम’ ् इ􀇓त। नेदानी ं तौ भु􀃑जाते॥
(अथायोगवाहोपदेशा􀍬धकरणम) ्
इदं 􀍪वचायत􀁛 -े इमेऽयोगवाहा न 􀃈व􀍬चदुप􀇑द􀃦य􀃛त,े 􀄮ूय􀃛त े च। तेषा ं काया􀁛थ 􀁛 उपदेशः कत􀁛􀃥यः। के
पुनरयोगवाहाः?॥ 􀍪वसज􀁛नीयिज􀃩वामूल􀈣योप􀃚मानीयानु􀃨वारना􀍧स􀃈ययमाः॥ कथं पुनरयोगवाहाः?॥
यदयु􀃈ता वहि􀃛त, अनुप􀇑द􀃧टा􀃦च 􀄮ूय􀃛ते॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 82 -
􀃈व पुनरेषामुपदशे ः कत􀁛􀃥यः?॥
(६७ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ अयोगवाहानाम􀉪स ु ण􀃗वम ् ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अयोगवाहानाम􀉪सूपदेशः कत􀁛􀃥यः? ॥
􀍩कं 􀄤योजनम ् ? ॥ ण􀃗वम।् उरःके ण, उर के ण, उरःपेण, उर^पेण। ‘‘अ􀉬􀃥यवाये’‘ इ􀇓त ण􀃗व ं 􀍧स􀆨ं
भव􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ शष ु􀁛 ज􀃦भावष􀃗वे॥*॥
(भा􀃧यम) ्
शषू􀁛पदेश कत􀁛􀃥यः॥ 􀍩कं 􀄤योजनम ? ॥ ज􀃦भावष􀃗वे । अयमुि􀃞ज􀇽प􀃚मानीयोपधः प􀉫यते। त􀃨य
ज􀃦􀃗व े कृ त े उि􀃞जता उि􀃞जतु􀍧म􀃗येत􀄡ूप ं यथा 􀃨यात॥्
(उप􀃚मानीयोपधदूषणभा􀃧यम) ्
य􀉮युि􀃞ज􀇽प􀃚मानीयोपधः प􀉫यत,े उि􀃞जिजषती􀃗युप􀃚मानीयादेरेव 􀉮􀍪ववच􀁛 नं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। दकारोपधे पुनर ्
‘‘न 􀃛􀄡ाः संयोगादयः’‘ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀍧स􀆨ो भव􀇓त॥
(दकारोपधदूषणभा􀃧यम) ्
य􀇑द दकारोपधः प􀉫यते, का 􀇾प􀍧स􀍪􀆨 उि􀃞जता उि􀃞जतु􀍧म􀇓त ?॥
(दकारोपधदूषण􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
अ􀍧स􀆨े भ उ􀉮जेः।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 83 -
इदमि􀃨त-‘‘􀃨तोः 􀃦चुना 􀃦चुः’’ इ􀇓त, ततो व􀃪या􀍧म ‘‘भ उ􀉮जेः’’ उ􀉮जेः 􀃦चुना सि􀃛नपाते भो-भवती􀇓त।’’
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
त􀃗त􀇑ह 􀁛 व􀃈त􀃥यम॥्
(समाधानभा􀃧यम) ्
न व􀃈त􀃥यम, ् 􀇓नपातनादेव 􀍧स􀆨म।् 􀍩कं 􀇓नपातनम ् ? ॥ ‘‘भुज􀃛यु􀃞जौ पा􀃖युपतापयोः’’ इ􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
इहा􀍪प त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त-अ􀃟यु􀉮गः समु􀉮ग इ􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
अकु 􀃗व􀍪वषय े ति􀃛नपातनम॥् अथवा नैतदु􀃞ज े 􀇾पं, गमेरेत􀉮 􀉮वय् ुपसगा􀁛􀉬डो 􀍪वधीयते।
अ􀃟यु􀉮गतोऽ􀃟यु􀉮गः समु􀉮गतः समु􀉮ग इ􀇓त॥
(􀄤योजनभा􀃧यम) ्
ष􀃗व ं च 􀄤योजनम।् स􀍪प􀁛ःषु। धनुःषु। ‘‘श􀃥य􀁛वाय’े ’ इ􀇓त ष􀃗व ं 􀍧स􀆨 ं भवती􀇓त
‘‘नुम􀍪्व सजन􀁛 ीयश􀃥य􀁛वायेऽ􀍪प इ􀇓त 􀍪वसज􀁛नीय􀄒हणं न कत􀁛􀃥य ं भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
नुम􀃦चा􀍪प त􀇑ह 􀁛 􀄒हण ं श􀃈यमकतु􀁛म।्
कथं, सप􀉘􀍪ष धनूं􀍪ष ?।
अनु􀃨वार े कृ त े ‘श􀃥य􀁛वाय'े इ􀃗येव 􀍧स􀆨म॥्
(समाधानभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 84 -
अव􀃦यं नुमो 􀄒हणं कत􀁛􀃥यम।् अनु􀃨वार􀍪वशेषण ं नु􀃠􀄒हणम, ् नुमो योऽनु􀃨वार􀃨त􀄟 यथा 􀃨या􀉮, इह मा
भूत-पुंि􀃨व􀇓त॥
(भा􀃧यम) ्
अथवाऽ􀍪वशेषेणोपदेशः कत􀁛􀃥यः॥
(भा􀃧यम) ्
􀍩कं 􀄤योजनम ् ?॥
(६९ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ अ􀍪वशेषेण संयोगोपधासं􀂣ाऽलोऽ􀃛􀃗य􀉮􀍪वव􀁛चन􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀄤􀇓तषेघाः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अ􀍪वशेषेण संयोगसं􀂣ा 􀄤योजनम ् उ३􀃞जकः ‘‘हलोऽन􀃛तराः संयोगः’’ इ􀇓त संयोगसं􀂣ा, ‘‘संयोगे
गु􀍪व􀁛􀇓त’’ गु􀇽सं􀂣ा, ‘‘गुरो’’ 􀇐र􀇓त 􀃜लुतो भव􀇓त॥
(􀄤योजनभा􀃧यम) ्
उपधासं􀂣ा च 􀄤योजनम- ् दु􀃧कृ त,ं 􀇓न􀃧कृ त,ं दु􀃧पीत ं 􀇓न􀃧पीतम ् ‘‘इदुदुपध􀃨य चा􀄤􀃗यय􀃨ये’‘ 􀇓त ष􀃗वं
􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नरासभा􀃧यम) ्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम।् न इदुदुपध􀄒हणेन 􀍪वसज􀁛नीयो 􀍪वशे􀃧यते॥
􀍩क त􀇑ह?􀁛 ॥
सकारो 􀍪वशे􀃧यत-े इदुदुपध􀃨य सकार􀃨य यो 􀍪वसज􀁛नीय इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 85 -
अथवा उपधा􀄒हण ं न क􀇐र􀃧यत,े इदु􀉮􀃟या ं त ु परं 􀍪वसज􀁛नीयं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः-इद􀉮ु 􀃟यामु􀃗तर􀃨य
􀍪वसज􀁛नीय􀃨ये􀇓त॥
(􀄤योजनभा􀃧यम) ्
अलोऽ􀃛􀃗य􀍪व􀍬ध􀃦च 􀄤योजनम- ् वृ􀂢􀃨तर􀇓त 􀃜ल􀂢􀃨तर􀇓त ‘‘अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य’’ 􀍪वधयो भव􀃛ती􀃗यलो􀃛􀃗य􀃨य
स􀃗वं 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम- ् ‘‘􀇓न􀇑द􀁛􀃦यमान􀃨यादेशा भवि􀃛त’’ इ􀇓त 􀍪वसज􀁛नीय􀃨यैव भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀄤योजनभा􀃧यम) ्
􀉮􀍪वव􀁛चन ं 􀄤योजनम- ् उर^कः। उर^पः। ‘‘अन􀍬च च’’ एच उ􀃗तर􀃨य यरो 􀉮वे भवत इ􀇓त 􀉮􀍪ववच􀁛 नं 􀍧स􀆨ं
भव􀇓त॥
(􀄤योजनभा􀃧यम) ्
􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀄤􀇓तषेध􀃦च 􀄤योजनम- ् यथेह भव􀇓त-उरःके ण, उरःपेणे􀇓त ‘‘अ􀉬􀃥यवाय’’ इ􀇓त ण􀃗वम ्
एव􀍧महा􀍪प 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃗􀄤ा􀃜नो􀇓त-􀃥यूढोर􀃨केन महोर􀃨केने􀇓त। त􀄟 ‘‘अनि􀃣वधौ’’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀍧स􀆨ो
भव􀇓त॥
(इ􀃗ययोगवाहोपदेशा􀍬धकरणम) ्
(अथ वणा􀁛थ􀁛व􀃗ता􀍬धकरणम) ्
---------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 86 -
(भा􀃧यम) ्
􀍩कं पुन􀇐रम े वणा 􀁛 अथ􀁛व􀃛तः, आहोि􀃨वदनथ􀁛काः? ॥
(७० अथ􀁛व􀃗तासाधक􀄤थमवा􀇓त􀁛कम )्
॥*॥ अथ􀁛व􀃛तो वणा 􀁛 धातु􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄤􀃗यय􀇓नपातानामेकवणा􀁛नामथ􀁛दश􀁛नात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
अथ􀁛व􀃛तो वणा􀁛ः॥
कुतः ?॥
धातु􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄤􀃗यय􀇓नपातानामेकवणा􀁛नामथ􀁛दश􀁛नात॥्
धातव एकवणा􀁛 अथ􀁛व􀃛तो 􀇺􀃦य􀃛ते-ए􀇓त, अ􀃚ये􀇓त, अधीत इ􀇓त॥
􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛येकवणा􀃛􀁛 यथ􀁛वि􀃛त-आ􀃟याम, ् ए􀍧भः, एषु॥
􀄤􀃗यया एकवणा􀁛 अथ􀁛व􀃛तः, औपगवः, कापटवः॥
􀇓नपाता एकवणा􀁛 अथ􀁛व􀃛तः, अ अपे􀇑ह, इ इ􀃛􀄡ं प􀃦य, उ उि􀃗त􀃧ठ, ए अप􀄐ाम।
धातु􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄤􀃗यय􀇓नपातानामेकवणा􀁛नामथ􀁛दश􀁛ना􀃛म􀃛यामह-े अथ􀁛व􀃛तो वणा 􀁛 इ􀇓त।
(७१ अथ􀁛व􀃗तासाधक􀉮􀍪वतीयवा􀇓त􀁛कम॥् १२॥)
॥*॥ वण􀁛􀃥य􀃗यये चाथा􀁛􀃛तरगमनात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
वण􀁛􀃥य􀃗यये चाथा􀁛􀃛तरगमना􀃛म􀃛यामहेऽथ􀁛व􀃛तो वणा􀁛 इ􀇓त। कूपः सूपो यूप इ􀇓त। कूप इ􀇓त
सककारेण कि􀃦चदथ􀈾 ग􀃠यते। सूप इ􀇓त ककारापाये सकारोपजने चाथा􀁛􀃛तरं ग􀃠यते। यूप इ􀇓त
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 87 -
ककारसकारापाये यकारोपजने चाथा􀁛􀃛तरं ग􀃠यते। तेन म􀃛यामहे-यः कूपे कूपाथ􀁛ः स ककार􀃨य, यः
सूप े सूपाथ􀁛ः स सकार􀃨य, यो यूप े यूपाथ􀁛ः स यकार􀃨ये􀇓त॥
(७२ अथ􀁛व􀃗तासाधकतृतीयवा􀇓त􀁛कम॥् १३॥)
॥*॥ वणा􀁛नुपल􀃞धौ चानथ􀁛गतेः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
वणा􀁛नुपल􀃞धौ चानथ􀁛गतेम􀁛􀃛यामहऽे थ􀁛व􀃛तो वणा 􀁛 इ􀇓त। वृ􀂢ः, ऋ􀂢ः, का􀃖डीरः, आ􀃖डीरः। वृ􀂢 इ􀇓त
सवकारेण कि􀃦चदथ􀈾 ग􀃠यते, ऋ􀂢 इ􀇓त वकारापाये सोऽथ􀈾 न ग􀃠यते, का􀃖डीर इ􀇓त सककारेण
कि􀃦चदथ􀈾 ग􀃠यते, आ􀃖डीर इ􀇓त ककारापाये सोऽथ􀈾 न ग􀃠यते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं त􀃩यु􀁛􀃍यत-े ‘अनथ􀁛गतेः’ इ􀇓त। न साधीयो 􀃩य􀄟ाथ􀁛􀃨य ग􀇓तभ􀁛व􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
एवं तह􀈹दं प􀇑ठत􀃥यं 􀃨या􀉮-‘‘वणा􀁛नुपल􀃞धौ चातदथ􀁛गतेः’’ इ􀇓त ॥
􀍩क􀍧मदम- ्अतदथ􀁛गते􀇐र􀇓त॥
त􀃨याथ􀁛􀃨तदथ􀁛ः, तदथ􀁛􀃨य ग􀇓त􀃨तदथ􀁛ग􀇓तः, न तदथ􀁛ग􀇓तरतदथ􀁛ग􀇓तरतदथ􀁛गते􀇐र􀇓त॥ अथवा
सोथ􀁛􀃨तदथ􀁛􀃨तदथ􀁛􀃨य ग􀇓त􀃨तदथ􀁛ग􀇓तन􀁛 तदथ􀁛ग􀇓तरतदथ􀁛ग􀇓तरतदथ􀁛गते􀇐र􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
स त􀇑ह 􀁛 तथा 􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः? ॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 88 -
न कत􀁛􀃥यः। उ􀃗तरपदलोपोऽ􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यः। त􀉮यथा-उ􀃧􀄚मुख􀍧मव मुखम􀃨य उ􀃧􀄚मुखः खरमुखः।
एवमतदथ􀁛गतेरनथ􀁛गते􀇐र􀇓त॥
(७३ अथ􀁛व􀃗तासाधकचतुथ􀁛वा􀇓त􀁛कम ) ्
॥*॥ संघाताथ􀁛व􀃗􀃗चा􀃍च॥*॥
(भा􀃧यम) ्
संघाताथ􀁛व􀃗􀃗वा􀃍च म􀃛यामहेऽथ􀁛व􀃛तो वणा􀁛 इ􀇓त। येषां संघाता अथ􀁛व􀃛तोऽवयवा अ􀍪प
तेषामथ􀁛व􀃛तः॥ [येषां पुनरवयवा अनथ􀁛काः समुदाया अ􀍪प तेषामनथ􀁛काः।] त􀉮यथा
एक􀃦च􀂢ु􀃧मा􀃛दश􀁛न े समथ􀁛ः त􀃗समुदाय􀃦च शतम􀍪प समथ􀁛म ,् एक􀃦च 􀇓तल􀃨तैलदान े समथ􀁛ः
त􀃗समुदाय􀃦च खाय􀁛􀍪प तैलदाने समथा􀁛॥ येषां पुनरवयवा अनथ􀁛काः, समुदाया अ􀍪प तेषामनथ􀁛काः।
त􀉮यथा-एकोऽ􀃛धो दश􀁛नऽे समथ􀁛􀃨त􀃗समुदाय􀃦च शतम􀃜यसमथ􀁛म ,् एका च 􀍧सकता तैलदानेऽसमथा􀁛
त􀃗समुदाय􀃦च खार􀈣शतम􀃜यसमथ􀁛म॥्
(अथ􀁛व􀃗तादूषणभा􀃧यम) ्
य􀇑द तह􀈹मे वणा􀁛 अथ􀁛व􀃛तः। अथ􀁛व􀃗कृता􀇓न 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
का􀇓न? ॥
‘‘अथ􀁛व􀃗􀄤ा􀇓तप􀇑दकम’ ्’ इ􀇓त 􀄤􀇓तप􀇑दकसं􀂣ा, ‘‘􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀉮’’ इ􀇓त 􀃨वा􀉮यु􀃗पि􀃗तः, ‘‘सुब􀃛त ं पदम’ ्’ इ􀇓त
पदसं􀂣ा॥
त􀄟 को दोषः? ॥
‘‘पद􀃨य’’ इ􀇓त नलोपाद􀈣􀇓न 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त-धनं वन􀍧म􀇓त॥
(७४ अथ􀁛व􀃗ताया ं दोष􀇓नराकरणवा􀇓त􀁛कम॥् १५॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 89 -
॥*॥ संघात􀃨यैकाथा􀁛􀃗सबु भावो वणा􀁛त ् ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
संघात􀃨यैक􀃗वमथ􀁛ः। तेन वणा􀁛􀃗सुबु􀃗पि􀃗तन 􀁛 भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(७५ अनथ􀁛कतासाधक􀄤थमवा􀇓त􀁛कम॥् १६॥)
॥*॥ अनथ􀁛का􀃨तु 􀄤􀇓तवण􀁛मथा􀁛नुपल􀃞धेः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अनथ􀁛का􀃨तु वणा􀁛ः॥
कुतः? ॥
􀄤􀇓तवण􀁛मथा􀁛नुपल􀃞धेः। न􀇑ह 􀄤􀇓तवण􀁛मथा􀁛 उपल􀃟य􀃛ते॥
􀍩क􀍧मदं 􀄤􀇓तवण􀁛म ् ॥
वण 􀉍 वण 􀉍 􀄤􀇓त 􀄤􀇓तवण􀁛म॥्
(७६ अनथ􀁛क􀃗वसाधक􀉮􀍪वतीयवा􀇓त􀁛कम ् ॥१७॥)
॥*॥ वण􀁛􀃥य􀃗ययापायोपजन􀍪वकारे􀃧वथ􀁛दश􀁛नात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
वण􀁛􀃥य􀃗ययापायोपजन􀍪वकारे􀃧वथ􀁛दश􀁛ना􀃛मह-े अनथ􀁛का वणा 􀁛 इ􀇓त॥ वण􀁛􀃥य􀃗यये-कृ ते􀃨तक􀁛 ः, कसेः
􀍧सकताः, 􀇑हंसेः 􀍧संहः। वण􀁛􀃥य􀃗ययो नाथ􀁛􀃥य􀃗ययः॥ अपायो लोपः-हतः 􀃋नि􀃛त, 􀃋न􀃛त ु 􀃋नन।्
वणा􀁛पायो नाथाप􀁛 ायः॥ उपजन आगमः-ल􀍪वता, ल􀍪वतुम।् वण􀈾पजनो नाथ􀉟पजनः॥ 􀍪वकार आदेशः
घातय􀇓त घातकः। वण􀁛􀍪वकारो नाथ􀁛􀍪वकारः॥ यथैव वण􀁛􀃥य􀃗ययापायोपजन􀍪वकारा भवि􀃛त
त􀉮वदथ􀁛􀃥य􀃗ययापायोपजन􀍪वकारैभ􀁛􀍪व-त􀃥यम॥् न चेह त􀉮व􀉮॥ अतो म􀃛यामहे-अनथ􀁛का वणा 􀁛 इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 90 -
(तट􀃨था􀂢ेपभा􀃧यम) ्
उभय􀍧मदं वण􀈶षू􀃈तम- ्अथ􀁛व􀃛तोऽनथ􀁛का इ􀇓त च। 􀍩कम􀄟 􀃛या􀃡यः?॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
उभय􀍧म􀃗याह॥ कुतः? ॥
􀃨वभावतः। त􀉮यथा समानमीहमानानां चाधीयानानां च के􀍬चदथैयु􀁛􀃏य􀃛ते अपरे न। न चेदानीं
कि􀃦चदथ􀁛वा􀇓न􀇓त कृ 􀃗वा सव􀈷रथ􀁛व􀇓􀆫ः श􀃈यं भ􀍪वतुम, ् कि􀃦च􀉮वाऽनथ􀁛क इ􀇓त कृ 􀃗वा सव􀈷रनथ􀁛कै ः। त􀄟
􀍩क􀃨मा􀍧भः श􀃈यं कतु􀁛म- ्य􀆨ातु􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄤􀃗यय􀇓नपाता एकवणा􀁛 अथ􀁛व􀃛तोऽतो􀃛येऽनथ􀁛का इ􀇓त।
􀃨वाभा􀍪वकमेतत॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कथ ं य एष भवता वणान􀁛 ामथ􀁛व􀃗ताया ं हेतु􀇽प􀇑द􀃧टः-‘अथ􀁛व􀃛तो वणा 􀁛 धातु􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄤􀃗यय-
􀇓नपातानामेकवणान􀁛 ामथ􀁛दश􀁛ना􀉮वण􀁛􀃥य􀃗यय े चाथा􀁛􀃛तरगमना􀉮वणा􀁛नुपल􀃞धौ चानथ􀁛गतेः
संघाताथ􀁛व􀃗􀃗वा􀃍च’ इ􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
संघाता􀃛तरा􀃖येवैता􀃛येवंजातीयका􀇓न अथा􀁛􀃛तरेष ु वत􀁛􀃛त-े कू पः सूपो यूप इ􀇓त। य􀇑द 􀇑ह
वण􀁛􀃥य􀃗ययकृ तमथा􀁛􀃛तरगमन ं 􀃨यात, ् भू􀇓य􀃧ठः कू पाथ􀁛ः सूप े 􀃨यात, ् सूपाथ􀁛􀃦च कू प,े कू पाथ􀁛􀃦च यूप,े
यूपाथ􀁛􀃦च कू प,े सूपाथ􀁛􀃦च यूप,े यूपाथ􀁛􀃦च सूपे। यत􀃨त ु खल ु न 􀍩कं 􀍬च􀃗सूप􀃨य वा यूप,े यूप􀃨य वा कू प,े
कू प􀃨य वा यूप,े सूप􀃨य वा कू प,े कू प􀃨य वा सूप,े यूप􀃨य वा सूपे। अतो म􀃛यामहे-
संघाता􀃛तरा􀃖येता􀃛येवंजातीयका􀃛यथा􀁛􀃛तरेष ु वत􀁛􀃛त इ􀇓त। इदं ख􀃣व􀍪प-भवता वणा􀁛नामथ􀁛व􀃗ता ं 􀄦वु ता
साघीयोऽनथ􀁛क􀃗व ं 􀉮यो􀇓ततम।् यो 􀇑ह म􀃛यत-े यः कू प े कू पाथ􀁛ः स ककार􀃨य, यः सूप े सूपाथ􀁛ः स
सकार􀃨य, यो यूप े यूपाथ􀁛ः स यकार􀃨ये􀇓त। ऊपश􀃞द􀃨􀃗व􀃨यानथ􀁛कः 􀃨यात॥्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 91 -
तदु􀃈त:ं -
‘न कूपसूपयूपानाम􀃛वयोऽथ􀁛􀃨य 􀍪व􀉮यते।
अतोऽथा􀁛􀃛तरवा􀍬च􀃗वं संघात􀃨यैव ग􀃠यते॥'
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
त􀄟ेदमप􀇐र􀇿तम -् *संघाताथ􀁛व􀃗􀃗वा􀃍च* इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
एत􀃨या􀍪प 􀄤ा􀇓तप􀇑दकसं􀂣ायां प􀇐रहारं व􀃪य􀇓त॥
(इ􀇓त वणान􀁛 ामथ􀁛व􀃗ता􀍬धकरणम) ्
-------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 92 -
(अथ 􀄤􀃗याहारेि􀃧व􀃗सं􀂣क􀄒हणाभावा􀍬धकरणम) ्
(भा􀃧यम) ्
अउइण ् ऋलृक ् एओ􀉨 ऐऔच।्
(७७ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ् ॥ १८ ॥)
॥*॥‘􀄤􀃗याहारेऽनुब􀃛धाना ं कथम􀃏􀄒हणेष ु न’॥*॥
य एतेऽ􀂢ु 􀄤􀃗याहराथा􀁛 अनुब􀃛धाः 􀍩􀄐य􀃛ते, एतेषाम􀃏􀄒हणेन 􀄒हणं क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?।,
􀍩कं च 􀃨यात।्
द􀍬ध णकार􀈣य􀇓त , मधुणकार􀈣य􀇓त , ‘इको यण􀍬च’ इ􀇓त यणादेशः 􀄤स􀃏येत॥
(७८ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कख􀃖डनम॥् १९॥)
॥*॥ आचारात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
􀍩क􀍧मदमाचारा􀇑द􀇓त ? ॥
आचायाण􀁛 ामुपचारात।् नैत􀃧े वाचाया 􀁛 अ􀃍काया􀁛􀍨ण कृ तव􀃛तः॥
(७९ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कख􀃖डनम॥् २०॥)
॥*॥‘अ􀄤धान􀃗वात’ ्॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अ􀄤धान􀃗वा􀃍च। न ख􀃣व􀃜येतेषाम􀂢ु 􀄤ाधा􀃛येनोपदेशः 􀍩􀄐यते॥
􀃈व त􀇑ह?􀁛 ।
ह􀃣षु ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 93 -
कु त एतत? ् ॥
एषा 􀃩याचाय􀁛􀃨य शैल􀈣 ल􀃪यते-य􀃗तु􀃣यजातीयां􀃨तु􀃣यजातीयेषूप􀇑दश􀇓त-अचोऽ􀂢ु हलो ह􀃣षु॥
(८० 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कख􀃖डनम) ्
॥*॥‘लोप􀃦च बलव􀃗तरः’॥*॥
(भा􀃧यम) ्
लोपः ख􀃣व􀍪प ताव􀆫व􀇓त॥
(८१ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानर􀈣􀃗य􀃛तरवा􀇓त􀁛कम ् ॥२२॥)
॥*॥ ऊकालोऽिज􀇓त वा योग􀃨त􀃗कालानां यथा भवेत।्
अचां 􀄒हणम􀃍काय 􀉍 तेनैषा ं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अथवा योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते-‘‘ऊकालोऽच’ ्’ उ ऊ ऊ ३ इ􀃗येवं कालोऽ􀃏भव􀇓त। ततो ‘‘􀇿􀃨वद􀈣घ􀁛􀃜लुतः’’
􀇿􀃨वद􀈣घ􀁛􀃜लुतसं􀂣􀃦च भव􀇓त-ऊकालोच॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
एवम􀍪प कु􀃈कुट इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
त􀃨मा􀃗पूव􀈾􀃈त एव प􀇐रहारः॥
(भा􀃧यम) ्
एष एवाथ􀁛ः॥ अपर आह-
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 94 -
॥*॥ 􀇿􀃨वाद􀈣नां वचनात ् 􀄤ा􀃊याव􀃗तावदेव योगोऽ􀃨तु। अ􀃍काया􀁛􀍨ण यथा 􀃨यु􀃨त􀃗काले􀃧व􀂢 ु
काया􀁛􀍨ण॥*॥
(इ􀇓त 􀄤􀃗याहारेि􀃧वतां 􀄒हणाभावा􀍬धकरणम॥् )
----------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 95 -
(‘अणु􀇑दतस् ू􀄟ऽे णप् द􀄤योजना􀍬धकरणम’ ्)
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अथ 􀍩कमथ􀁛म􀃛तः􀃨थानामणस् ूपदेशः 􀍩􀄐यत?े ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
इह स􀃡यँ􀃛ता स􀃥वँ􀃗सरः य􀃣ल􀉈कं त􀃣ल􀉈क􀍧म􀇓त परसवण􀁛􀃨या􀍧स􀆨􀃗वादनु-􀃨वार􀃨यैव
􀉮􀍪वव􀁛चनम।् त􀄟 पर􀃨य परसवण 􀈶 कृ त े त􀃨य यय􀄒् हणेन 􀄒हणात ् पूव􀁛􀃨या􀍪प परसवण􀈾 यथा 􀃨यात॥्
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम।् व􀃪य􀃗येतत- ् 􀉮􀍪वव􀁛चन े परसवण􀁛􀃗व ं 􀍧स􀆨 ं व􀃈त􀃥यम ् इ􀇓त॥ यावता
􀍧स􀆨􀃗वमु􀃍यत े परसवण 􀁛 एव ताव􀆫व􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
परसवण 􀈶 त􀇑ह 􀁛 कृ त े त􀃨य य􀄒ह􀁛 णेन 􀄒हणा􀊊􀍪वव􀁛चन ं यथा 􀃨यात॥्
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
मा भतू ् 􀉮􀍪वव􀁛चनम॥्
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
नन ु च भेदो भव􀇓त-स􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चन े 􀇒􀄟यकारम ्, अस􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चन े 􀉮􀍪वयकारम॥्
(समाधानबाधकभा􀃧म )्
नाि􀃨त भेदः , स􀃗य􀍪प 􀉮􀍪वव􀁛चने 􀉮􀍪वयकारमेव॥
कथम ?् ॥
‘‘हलो यमा ं य􀍧म लोपः’’ इ􀃗येवमेक􀃨य लोपेन भ􀍪वत􀃥यम।्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 96 -
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
एवम􀍪प भेदः। स􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चन े कदा􀍬च􀊊􀍪वयकारम, ् कदा􀍬चत ् 􀇒􀄟यकारम।् अस􀇓त
􀉮􀍪वयकारमेव॥ स एष कथं भेदो न 􀃨या􀉮 ?॥ य􀇑द 􀇓न􀃗यो लोपः 􀃨या􀉮॥ 􀍪वभाषा च स लोपः॥
(समाधानबाधकै कदे􀍧शभा􀃧यम) ्
यथाऽभेद􀃨तथाऽ􀃨तु॥
(समाधानसाधक􀍧स􀆨ाि􀃛तवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ अनुवत􀁛त े 􀍪वभाषा, शरोऽ􀍬च य􀉮वारय􀃗ययं 􀉮􀍪व􀃗वम॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
यदयं ‘‘शरोऽ􀍬च इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चन􀄤􀇓तषेध ं शाि􀃨त, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः अनुवत􀁛त े 􀍪वभाषे􀇓त॥’’
(िज􀂣ासाभा􀃧यम) ्
कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम? ्
(त􀃨यैव हेतुसूचकमु􀃗तराध􀁛म) ्
॥*॥ 􀇓न􀃗ये 􀇑ह त􀃨य लोप े 􀄤􀇓तषेधाथ􀈾 न कि􀃦च􀃗􀃨यात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
य􀇑द 􀇓न􀃗यो लोपः 􀃨यात, ् 􀄤􀇓तषेधवचनमनथ􀁛कं 􀃨यात।् अ􀃨􀃗व􀄟 􀉮􀍪वव􀁛चनम, ् ‘‘झरो झ􀇐र सवण’􀈶 ’ इ􀇓त
लोपो भ􀍪व􀃧य􀇓त। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀁛ः-􀍪वभाषा सलोप इ􀇓त ततो 􀉮􀍪वव􀁛चन􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् 􀇓न􀃗येऽ􀍪प त􀃨य लोप े स 􀄤􀇓तषेधोऽव􀃦यं व􀃈त􀃥यः। यदेतत ् ‘‘अचो रहा􀃟याम’ ्’
इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चनम,् लोपापवादः स 􀍪व􀂣ायते॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 97 -
कथम ् ?॥
यर इ􀃗यु􀃍यते॥ एताव􀃛त􀃦च यरः- यदुत झरो वा यमो वा। य􀇑द चा􀄟 लोपः 􀃨या􀊊􀍪वव􀁛चनमनथ􀁛कं
􀃨यात॥्
􀍩कं त􀇑ह 􀁛 तयोय􀈾गयो􀇽दाहरणम ् ?॥
यदकृ त े 􀉮􀍪वव􀁛चन े 􀇒􀄟􀃥य􀃑जननः संयोगः-􀄤􀃗तम, ् अव􀃗तम, ् आ􀇑द􀃗यः॥ इहेदानी ं क􀃗ता 􀁛 ह􀃗त􀈶􀇓त
􀉮􀍪वव􀁛चनसाम􀃘या􀁛􀃣लोपो न भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प लोपो न 􀃨यात-् कष􀁛􀇓त- वष􀁛ती􀇓त। त􀃨माि􀃛न􀃗येऽ􀍪प
लोपेऽव􀃦यं स 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥
(उपसंहारभा􀃧यम) ्
तदेतद􀃗य􀃛तसं􀇑द􀃊धमाचाया􀁛णां वत􀁛त े 􀍪वभाषानुवत􀁛त े न वे􀇓त॥ ५॥
-------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 98 -
(􀍧शवसू􀄟म) ्
लण॥् ६॥
(􀃥या􀃉यानत इ􀇓त प􀇐रभाषा􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अयं णकारो 􀉮􀍪वरनुब􀃚यत े पूव􀁛􀃦चवै पर􀃦च। त􀄟ा􀃖􀄒हणेि􀃧व􀃖􀄒हणेष ु च संदेहो भव􀇓त-पूव􀈶ण वा 􀃨युः,
परेण वे􀇓त॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कतमि􀃨मं􀃨तावद􀃖􀄒हणे संदेहः? ॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम )्
‘‘􀄝लोपे पूव􀁛􀃨य द􀈣घ􀈾ऽणः’’ इ􀇓त॥
(७२ 􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम॥् १॥)
(॥*॥ असं􀇑द􀃊धम॥् *॥)
(भा􀃧यम) ्
असं􀇑द􀃊धम -् पूव􀈶ण, न परेण॥
(हे􀃗वा􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कु त एतत? ् ॥
(७३ 􀍧स􀆨ा􀃛􀃗येकदे􀍧शहेतुवा􀇓त􀁛कम ्॥ २॥)
॥*॥ पराभावात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 99 -
न 􀇑ह 􀄝लोपे परेऽणः सि􀃛त॥
(हेतु􀇓नरासभा􀃧यम) ्
ननु चायमि􀃨त -आतृढ; आवृढः इ􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह 􀁛 साम􀃘या􀃗􀁛 पूव􀈶ण, न परेण । य􀇑द 􀇑ह परेण 􀃨याद􀃖􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮 ‘‘􀄝लोपे पूव􀁛􀃨य
द􀈣घ􀈾ऽचः’’ इ􀃗येव 􀄦ूयात॥् अथवा एतद􀍪प न 􀄦ूया􀉮। अचो 􀃩येत􀆫व􀇓त-􀇿􀃨वः द􀈣घ􀁛ः 􀃜लुत इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अि􀃨मंत􀃩य􀁛􀃖􀄒हणे संदेहः-‘‘केऽणः’’ इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
असं􀇑द􀃊धं पूव􀈶ण, न परेण॥
कु त एतत ् ? ॥
पराभावात॥्
न 􀇑ह के परेऽणः सि􀃛त॥
(हेतु􀇓नरासभा􀃧यम) ्
ननु चायमि􀃨त-गोका, नौके􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह 􀁛 साम􀃘या􀁛􀃗पूव􀈶ण, न परेण। य􀇑द 􀇑ह परेण 􀃨याद􀃖􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨यात, ् ‘‘के ऽचः’’ इ􀃗येव
􀄦ूयात।् अथवा-एतद􀍪प न 􀄦ूयात।् अचो 􀃩येत􀆫व􀇓त-􀇿􀃨वो द􀈣घ􀁛ः 􀃜लुत इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 100 -
अि􀃨म􀃨त􀃩य􀁛􀃖􀄒हणे संदेहः-‘‘अणोऽ􀄤गृ􀃩य􀃨यानुना􀍧सकः’’ इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
असं􀇑द􀃊धं पूव􀈶ण, न परेण॥
कु त एतत ् ?॥
पराभावात।् न􀇑ह पदा􀃛ताः परेऽणः सि􀃛त॥
(हेतु􀇓नरासभा􀃧यम) ्
नन ु चायमि􀃨त-कत ृ􀁛 हत ृ􀁛 इ􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह 􀁛 साम􀃘या􀁛􀃗पूव􀈶ण, न परेण। य􀇑द 􀇑ह परेण 􀃨यात,् अ􀃖􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨यात ्
‘‘अचोऽ􀄤गृ􀃩य􀃨यानुना􀍧सकः’’ इ􀃗येव 􀄦ूयात।् अथवा- एतद􀍪प न 􀄦यू ात, ् अच एव 􀇑ह 􀄤गृ 􀃩या भवि􀃛त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अि􀃨म􀃨त􀃩य􀁛􀃖􀄒हणे संदेहः-‘‘उरण ् रपरः’’ इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
असं􀇑द􀃊धं पूव􀈶ण, न परेण॥
कु त एतत? ् ॥
पराभावात॥्
न 􀃩युः 􀃨थाने परेऽणः सि􀃛त॥
(हेतु􀇓नरासभा􀃧यम) ्
ननु चायमि􀃨त-क􀄟􀁛थ􀈶 ह􀄟􀁛थ􀁛􀍧म􀇓त।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 101 -
(आपि􀃗त􀄤􀃦नभा􀃧यम )्
􀍩कं च 􀃨यात ् य􀉮य􀄟 रपर􀃗वं 􀃨यात?् ॥
(आपि􀃗तदश􀁛नभा􀃧यम)्
􀉮वयो रेफयोः 􀄮वणं 􀄤स􀃏ये।
(आपि􀃗तबाधकभा􀃧यम )् .
‘‘हलो यमां य􀍧म लोपः’’इ􀃗येवमेक􀃨या􀄟 लोपो भ􀍪व􀃧यती􀇓त॥
(आपि􀃗तसाधकभा􀃧यम) ्
􀍪वभाषा स लोपः, 􀍪वभाषा􀄮वणं 􀄤स􀃏येत॥
(आपि􀃗तबाधकभा􀃧यम )्
अयं त􀇑ह 􀁛 􀇓न􀃗यो लोपः ‘‘रो 􀇐र’‘ इ􀇓त॥
(आपि􀃗तसाधकभा􀃧यम) ्
‘पदा􀃛त􀃨य’ इ􀃗येवं सः॥
(आपि􀃗तबाधकभा􀃧यम )्
न श􀃈यः स पदा􀃛त􀃨य इ􀃗येवं 􀍪व􀂣ातुम।् इह 􀇑ह लोपो न 􀃨यात, ् जगृ􀁛घेल􀁛􀉬.अजघा􀁛ः, -पा􀃨प􀆨􀈶ः
अपा􀃨पाः इ􀇓त॥
(आपि􀃗तसाधकभा􀃧यम) ्
इह त􀇑ह-􀁛 मात ॄ 􀍪पतणॄ ा􀍧म􀇓त रपर􀃗व ं 􀄤स􀃏येत॥
(आपि􀃗तबाधकभा􀃧यम )्
आचाय􀁛􀄤व􀇓ृ त􀂣ा􀁛पय􀇓त-ना􀄟 रप􀃗वं भवती􀇓त। यदयम ् ‘‘ऋत इ􀆨ातोः’‘ इ􀇓त धातु􀄒हण ं करो􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 102 -
कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?्
धातु􀄒हण􀃨यैत􀃗􀄤योजनम- ् इह मा भूत- मातॄणां 􀍪पतणॄ ा􀍧म􀇓त। य􀇑द चा􀄟 रपर􀃗व ं
􀃨या􀆨ातु􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮। रपर􀃗वे कृ तऽे न􀃛􀃗य􀃗वा􀇑द􀃗􀃗वं न भ􀍪व􀃧य􀇓त। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀁛ः- ना􀄟
रपर􀃗वं भवती􀇓त। ततो धातु􀄒हण ं करो􀇓त॥
(आपि􀃗तसाधकभा􀃧यम) ्
इहा􀍪प त􀇑ह􀁛 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त- 􀍬चक􀈧ष􀁛􀇓त िजह􀈣ष􀁛ती􀇓त॥
(आपि􀃗तबाधकभा􀃧यम )्
मा भूदेवम।् ‘‘उपधाया􀃦च’’ इ􀃗येव ं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आपि􀃗तसाधकभा􀃧यम) ्
इहा􀍪प त􀇑ह 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त- मातणॄ ा􀍧म􀇓त॥ त􀃨मा􀃗त􀄟 धातु􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम॥्
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह-􀁛 साम􀃘या􀁛􀃗पूव􀈶ण, न परेण। य􀇑द 􀇑ह परेण 􀃨यात,् अ􀃖􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮 ‘‘उर􀄗परः’’ इ􀃗येव
􀄦ूयात।्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अि􀃨मं􀃨त􀃩य􀁛􀃖􀄒हणे संदेहः-‘‘अणु􀇑द􀃗सवण􀁛􀃨य चा􀄤􀃗ययः’’ इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
असि􀃛द􀃊धं परेण, न पूव􀈶ण॥
(हे􀃗वा􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कु त एतत ् ?॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 103 -
(८४ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ सवण􀈶ऽण ् तपरं 􀃩यऋु त॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
यदयम ् ‘‘उऋ􀁛 त’् ‘ इ􀃗यृकार े तपरकरणं करो􀇓त, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-परेण, न पूव􀈶णे􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
इ􀃖􀄒हणेष ु त􀇑ह 􀁛 संदेहः॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
असि􀃛द􀃊धम ् परेण, न पूव􀈶णं॥
(हेतुिज􀂣ासाभा􀃧यम) ्
कु त एतत ् ?॥
(८५ 􀍧स􀆨ा􀃛तहेतुवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ 􀃡वोर􀃛य􀄟 परेणेण ् 􀃨यात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
य􀄟े􀃍छ􀇓त पूव􀈶ण, संमृ􀉮य 􀄒हणं त􀄟 करो􀇓त-􀃡वो􀇐र􀇓त। त􀃍च गु􀇽 भव􀇓त॥
कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम ् ?॥
त􀄟 􀍪वभि􀃈त􀇓नद􀈶श े समं 􀉮ृ य􀄒हण े चाध􀁛चत􀄰ो मा􀄟ाः, 􀄤􀃗याहार􀄒हणे पुनि􀃨त􀃨􀄟ो मा􀄟ाः। सोऽयमेव ं
लघीयसा 􀃛यासेन 􀍧स􀆨 े स􀇓त य􀉮गर􀈣यांस ं य􀃗नमारभत े त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-परेण, न पूव􀈶ण􀇓े त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं पुनव􀁛ण􀈾􀃗स􀃗ता􀍪ववायं णकारो 􀉮􀍪वरनुब􀃚यते? ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 104 -
(८६ समाधानवा􀇓तक􀁛 म) ्
॥*॥ 􀃥या􀃉याना􀃍च 􀉮􀍪व􀇽ि􀃈ततः॥*॥
एत􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-भव􀃗येषा प􀇐रभाषा-‘‘􀃥या􀃉यानतो 􀍪वशेष􀄤􀇓तपि􀃗तन 􀁛 􀇑ह संदेहाद-ल􀂢णम’ ्’ इ􀇓त।
‘‘अणु􀇑द􀃗सवण􀁛􀃨य-’’इ􀃗येत􀃗प􀇐रहाय पूव􀈶णा􀃖􀄒हणम, ् ‘‘परेणे􀃖􀄒हणम’ ्’ इ􀇓त 􀃥या􀃉या􀃨यामः॥ ६॥
(􀍧शवसू􀄟)े
ञमङणनम ् ॥ ७॥ झभञ ् ॥ ८।।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कमथ􀁛􀍧ममौ मुखना􀍧सकावचनो वणा􀁛नुभावनुब􀃚येत,े न ञकार एवानुब􀃚येत ?॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कथं-या􀇓न मकारेण 􀄒हणा􀇓न?॥ ‘हलो यमां य􀍧म लोपः’
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम) ्
स􀃛तु ञकारेण॥, ‘हलो यञां य􀍬ञ लोपः’ इ􀇓त
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
[कथम] ् ‘‘हलो यमा ं य􀍧म लोपः’’ इ􀇓त॥
(इ􀃧टापि􀃗तबाधकभा􀃧यम) ्
[अ􀃨तु ञकारेण] ‘‘हलो यञां य􀍬ञ लोपः’‘ इ􀇓त॥
(इ􀃧टापि􀃗तसाधकभा􀃧यम) ्
नैवं श􀃈यम।् झकारभकारयोर􀍪प झकारभकारयोल􀈾पः 􀄤स􀃏येत॥
(इ􀃧टापि􀃗तसाधकभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 105 -
न झकारभकारौ झकारभकारयोः 􀃨तः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कथं- ‘‘पुमः ख􀃡य􀃠परे’‘ इ􀇓त? ॥
(इ􀃧टापि􀃗तभा􀃧यम) ्
एतद􀃜य􀃨तु ञकारेण ‘‘पुमः ख􀃡य􀃑परे ’’इ􀇓त॥
(इ􀃧टापि􀃗तबाधकभा􀃧यम) ्
नैवं श􀃈यम।् झकारभकारपरेऽ􀍪प 􀇑ह ख􀇓य 􀇽ः 􀄤स􀃏येत॥
(इ􀃧टापि􀃗तसाधकभा􀃧यम) ्
न झकारभकारपरः खयि􀃨त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कथ-ं ‘‘ङमो 􀇿􀃨वाद􀍬च ङमुि􀃖न􀃗यम’’् इ􀇓त ?॥
(इ􀃧टापि􀃗तभा􀃧यम) ्
एतद􀃜य􀃨त ु ञकारेण ‘‘ङञो 􀇿􀃨वाद􀍬च ङञुि􀃖न􀃗यम’ ्’ इ􀇓त॥
(इ􀃧टापि􀃗तबाधकभा􀃧यम) ्
नैव श􀃈यम।् झकारभकारयोरऽ􀍪प 􀇑ह पदा􀃛तयोझ􀁛कारभकारावागमौ 􀃨याताम॥्
(इ􀃧टापि􀃗तसाधकभा􀃧यम) ्
न झकारभकारौ पदा􀃛तौ 􀃨तः॥
(इ􀃧टापि􀃗तबाधकै कदे􀍧शभा􀃧यम) ्
एवम􀍪प प􀃑चागमा􀃨􀄟य आग􀍧मनः वैष􀃠या􀃗सं􀃉यातानुदेशो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 106 -
(इ􀃧टापि􀃗तसाधकै कदे􀍧शभा􀃧यम) ्
स􀃛तु ताव􀉮येषामागमानामाग􀍧मनः सि􀃛त। झकारभकारौ पदा􀃛तौ न 􀃨त इ􀇓त कृ􀃗वा आगमाव􀍪प न
भ􀍪व􀃧यतः॥
--------------------
(अथा􀂢रश􀃞द􀇓नव􀁛चनम) ्
(आ􀂢पे भा􀃧यम) ्
अथ 􀍩क􀍧मदम􀂢र􀍧म􀇓त?
(८८ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानभा􀃧यम )्
॥*॥ ‘अ􀂢रं न 􀂢रं 􀍪व􀉮यात’ ् ॥’॥
(भा􀃧यम) ्
न 􀂢ीयत े न 􀂢रती􀇓त वाऽ􀂢रम॥्
(८८ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम ॥् २॥)
॥*॥ अ􀃦नोतेवा 􀁛 सरोऽ􀂢रम '्॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अ􀃦नोतेवा 􀁛 पुनरयमौणा􀇑दकः सरन􀄤् 􀃗ययः। अ􀃦नुत े इ􀃗य􀂢रम॥्
(􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम॥् ३॥)
॥*॥ ‘वण 􀁛 वाऽऽहु ः पूव􀁛सू􀄟’े॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अथवा पूव􀁛सू􀄟 े वण􀁛􀃨या􀂢र􀍧म􀇓त सं􀂣ा 􀍩􀄐यते॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 107 -
(इ􀃗य􀂢रश􀃞द􀇓नव􀁛चनम) ्
(अथा􀂢रसमा􀃠नायोपदेश􀄤योजनम) ्
(९० 􀄤􀃦नवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥‘􀍩कमथ􀁛मुप􀇑द􀃦यत’े॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अथ 􀍩कमथ􀁛मुपदेशः 􀍩􀄐यते।
(९१ समाधानवा􀇓त􀁛कम॥् ।२॥)
॥*॥ ‘वण􀁛􀂣ान ं वाि􀃊वषयो य􀄟 च 􀄦􀃩य वत􀁛त े ॥
तदथ􀁛􀍧म􀃧टबु􀆨यथ 􀉍 ल􀃚वथ 􀉍 चोप􀇑द􀃦यत’े ॥ २॥*॥
(भा􀃧यम)्
सोयम􀂢रसमा􀃠नायो वा􀃈समा􀃠नायः पुि􀃧पतः फ􀍧लत􀃦च􀃛􀄡तारकव􀃗􀄤􀇓तम􀍨णडतो वे􀇑दत􀃥यो
􀄦􀃩मरा􀍧शः, सव􀁛वेदपु􀃖यफलावाि􀃜त􀃦चा􀃨य 􀂣ाने भव􀇓त, माता􀍪पतरौ चा􀃨य 􀃨वग􀈶 लोके मह􀈣येते॥
॥ इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चते महाभा􀃧ये
􀄤थम􀃨या􀃚याय􀃨य 􀄤थम े पादे 􀉮􀍪वतीयमा􀇑􀉯 नकम॥्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 108 -
अथ 􀄤थमा􀃚याय े 􀄤थमपादे तृतीयाि􀃩नकम।्
अथ पा􀍨णनीयं 􀍪व􀍬धशषे 􀄤करणम।्
(१-वृ􀍪􀆨सं􀂣ासू􀄟म ्१।१।३।१॥)
वृ􀍪􀆨रादैच ् (१। १।१)॥
(असाधु􀃗व􀇓नराकरणा􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कु􀃗वं क􀃨मा􀃛न भव􀇓त ‘‘चोः कुः, पद􀃨य’‘ इ􀇓त? ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
भ􀃗वात।्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कथं भसं􀂣ा? ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
‘‘अय􀃨मयाद􀈣􀇓न 􀃍छ􀃛द􀍧स’’ इ􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
छ􀃛दसी􀃗यु􀃍यत,े न चेदं छ􀃛दः।
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
छ􀃛दोव􀃗सू􀄟ा􀍨ण भवि􀃛त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 109 -
य􀇑द भसं􀂣ा, ‘‘वृ􀍪􀆨रादैजदे􀉨गुणः’‘ इ􀇓त ज􀃦􀃗वम􀍪प न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
उभयसं􀂣ा􀃛य􀍪प छ􀃛दां􀍧स 􀇺􀃦य􀃛ते। त􀉮यथा ‘स सु􀃧ठुभास ऋ􀃈वता गणेन' पद􀃗वा􀃗कु 􀃗वम ,्
भ􀃗वा􀃏ज􀃦􀃗वं न भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प पद􀃗वा􀃏ज􀃦􀃗वम, ् भ􀃗वा􀃗कु 􀃗व ं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
--------------------
(अथ त􀆫ा􀍪वतप􀂢􀇓नराकरणा􀍬धकरणम।् )
(उभयप􀂢􀃨व􀇾प-त􀆫ा􀍪वतप􀂢दषू णभा􀃧यम )्
􀍩कं पुन􀇐रद ं त􀆫ा􀍪वत􀄒हणम- ् वृ􀍪􀆨􀇐र􀃗येव ं ये आकारैकारौकारा भा􀃥य􀃛ते, तेषा ं 􀄒हणम, ्
आहोि􀃨वदादै􀃏मा􀄟􀃨य?॥
􀍩कं चातः? ॥
य􀇑द त􀆫ा􀍪वत􀄒हणम,् शाल􀈣यो माल􀈣य इ􀇓त वृ􀆨ल􀂢ण􀃦छो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। आ􀄨मयम, ्
शालमयम ,् वृ􀍪􀆨ल􀂢णो मय􀃖न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। आ􀄨गु􀃜ताय􀇓नः, शालगु􀃜ताय􀇓नः, वृ􀆨ल􀂢णः 􀍩फञ ् न
􀄤ा􀃜नो􀇓त।
(आदै􀃏मा􀄟􀄒हणे दूषणभा􀃧यम) ्
अथादै􀃏मा􀄟􀃨य 􀄒हणम,् सव􀈾 भासः सव􀁛भास इ􀇓त ‘‘उ􀃗तरपदवृ􀆨ौ सव 􀉍 च’‘ इ􀃗येष 􀍪व􀍬धः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
इह च तावती भाया􀁛 य􀃨य ताव􀆫ाय􀁛ः ‘‘वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त􀃨य’‘ इ􀇓त पुवं􀆫ाव􀄤􀇓तषेधः॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम) ्
अ􀃨त ु त􀇑ह-􀁛 आदै􀃏मा􀄟􀃨य 􀄒हणम॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 110 -
नन ु चो􀃈तम- ् सव􀈾 भास : सव􀁛भास इ􀇓त ‘‘उ􀃗तरपदवृ􀆨ौ सव 􀉍 च’‘ इ􀃗येष 􀍪व􀍬धः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
नैष दोषः। नैवं 􀍪व􀂣ायते-उ􀃗तरपद􀃨य वृ􀍪􀆨􀇽􀃗तरपदवृ􀍪􀆨􀇽􀃗तरपदवृ􀆨ा􀍪व􀇓त॥
कथ ं त􀇑ह?􀁛 ॥
‘‘उ􀃗तरपद􀃨य’‘ इ􀃗येव ं 􀄤कृ 􀃗य या वृ􀍪􀆨􀃨त􀉮व􀃗यु􀃗तरपद,े इ􀃗येवमेत􀉮􀍪व􀂣ायते॥ अव􀃦यं चैतदेव ं
􀍪व􀂣ेयम।् त􀆫ा􀍪वत􀄒हण े स􀃗यपीह 􀄤स􀃏येत-सव􀁛ः कारकः सव􀁛कारक इ􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीयदूषण􀇓नराकरणभा􀃧यम )्
यद􀃜यु􀃍यत-े इह तावती भाया 􀁛 य􀃨य ताव􀆫ाय􀁛ः याव􀆫ाय 􀁛 इ􀇓त च ‘‘वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त􀃨य-’‘ इ􀇓त
पुवं􀆫ाव􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। नैव ं 􀍪व􀂣ायत-े व􀆨ृ 􀈶􀇓न􀍧म􀃗तं वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त ं वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त􀃨ये􀇓त॥
कथ ं त􀇑ह?􀁛 ॥
वृ􀆨े􀇓न􀁛􀍧म􀃗त ं यि􀃨म􀃛सोऽय ं वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त ं वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त􀃨ये􀇓त॥
􀍩कं च वृ􀆨े􀇓न􀁛􀍧म􀃗तम? ् ॥
योऽसौ ककारो ञकारो णकारो वा ॥
अथवा यः कृ 􀃗􀃨नाया वृ􀆨े􀇓न􀁛􀍧म􀃗तम॥्
क􀃦च कृ 􀃗􀃨नाया वृ􀆨े􀇓न􀁛􀍧म􀃗तम ?् ॥
य􀃨􀄟याणामाकारैकारौकाराणाम॥्
(इ􀇓त त􀆫ा􀍪वतप􀂢􀇓नराकरणम) ्
------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 111 -
(अथ सं􀂣ासू􀄟􀃗वसाधका􀍬धकरणम )्
(९१ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम ् ॥ १ ॥)
॥ '॥ सं􀂣ा􀍬धकारः सं􀂣ासं􀄤􀃗ययाथ􀁛ः॥ '॥
‘‘अथ सं􀂣ा’‘ इ􀃗येवं 􀄤कृ􀃗य वृ􀉮􀃚यादयः श􀃞दाः प􀇑ठत􀃥याः॥
􀍩कं 􀄤योजनम? ् ॥
सं􀂣ासं􀄤􀃗ययाथ􀁛ः। वृ􀉮􀃚याद􀈣ना ं श􀃞दाना ं ÷सं􀂣ा' इ􀃗येष सं􀄤􀃗ययो यथा 􀃨यात॥्
(९२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम ् ॥ १॥)
॥ '॥ इतरथा 􀃩यसं􀄤􀃗ययो यथा लोके॥ '॥
अ􀍩􀄐यमाणे 􀇑ह सं􀂣ा􀍬धकारे वृ􀉮􀃚याद􀈣ना ं सं􀂣े􀃗येष सं􀄤􀃗ययो न 􀃨यात॥्
इद􀍧मदानी ं बहु सू􀄟मनथ􀁛कं 􀃨यात॥्
अनथ􀁛क􀍧म􀃗याह॥
कथम ?् ॥
‘‘यथा लोके '’। लोके 􀃩यथ􀁛वि􀃛त चानथ􀁛का􀇓न च वा􀃈या􀇓न 􀇺􀃦य􀃛ते। अथ􀁛वि􀃛त तावत- ् देवद􀃗त
गाम􀃟याज शु􀃣का ं द􀃖डेन' देवद􀃗त गाम􀃟याज कृ 􀃧णाम ' ् इ􀇓त। अनथ􀁛का􀇓न-‘‘दश दा􀍫डमा􀇓न षडपूपाः
कु􀃖डमजािजनं पलल􀍪प􀃖डः अधरो􀇽कमेत􀃗कुमाया􀁛ः 􀃨फैयकृत􀃨य 􀍪पता 􀄤􀇓तशीनः' इ􀇓त॥
(९३ आ􀂢ेपा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम॥् २॥)
॥ '॥ सं􀂣ासं􀂣् यसंदेह􀃦च ॥ '॥
􀍩􀄐यमाणऽे 􀍪प सं􀂣ा􀍬धकारे सं􀂣ास􀍯ं 􀂣नोरसंदेहो व􀃈त􀃥यः॥ कु तो 􀃩येतत, ्-वृ􀍪􀆨श􀃞दः सं􀂣ा, आदैचः
सं􀍯􀂣न इ􀇓त। न पुरादैचः सं􀂣ा, वृ􀍪􀆨श􀃞दः सं􀂣ी􀇓त? ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 112 -
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
य􀃗तावदु􀃍यत-े ‘‘सं􀂣ा􀍬धकारः क􀃗त􀁛􀃥यः सं􀂣ासं􀄤􀃗ययाथ􀁛ः' इ􀇓त॥ न क􀃗त􀁛􀃥यः।
(९४ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम ् ॥ ३॥)
॥*॥ आचाया􀁛चारा􀃗सं􀂣ा􀍧स􀍪􀆨ः॥* ॥
आचाया􀁛चारा􀃗सं􀂣ा􀍧स􀍪􀆨भ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त॥
􀍩क􀍧मदम- ्आचाया􀁛रा􀇑द􀇓त? ॥
आचाया􀁛णामुपचारात॥्
(􀍧स􀆨ाि􀃛तवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम ्॥ ३॥)
॥*॥ यथा लौ􀍩ककवै􀇑दकेषु॥*॥
त􀉮यथा लौ􀍩कके ष ु वै􀇑दके ष ु च कृ ता􀃛तेष॥ु लोके ताव􀃛माता􀍪पतरौ पु􀄟􀃨य जात􀃨य संवृतऽे वकाश े नाम
कुवा􀁛ते-देवद􀃗तो य􀂣द􀃗त इ􀇓त। तयो􀇽पचाराद􀃛येऽ􀍪प जानि􀃛त इयम􀃨य सं􀂣े􀇓त॥ वेदे या􀍯􀂣काः सं􀂣ां
कु व􀁛ि􀃛त-􀃨फ्य ो यूप􀃦चषाल इ􀇓त। त􀄟भवतामुपचाराद􀃛यऽे 􀍪प जानि􀃛त-इयम􀃨य सं􀂣े􀇓त॥
(दा􀃧टा􀁛ि􀃛तकभा􀃧यम) ्
एव􀍧महा􀍪प-इहैव ताव􀃗के􀍬च􀉮वयाच􀂢ाणा आहुः-वृ􀍪􀆨श􀃞दः सं􀂣ा, आदैचः सं􀍯􀂣न इ􀇓त॥ अपरे पुनः
‘‘􀍧स􀍬च वृ􀍪􀆨ः’‘ इ􀃗यु􀃈􀃗वाऽऽकारैकारौकारानुदाहरि􀃛त। तेन म􀃛यामहे-यया 􀄤􀃗या􀃡य􀃛ते सा सं􀂣ा, ये
􀄤तीय􀃛ते ते सं􀍯􀂣न इ􀇓त।
(आ􀂢ेपा􀃛तरानुवादभा􀃧यम) ्
यद􀃜यु􀃍यते-􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प सं􀂣ा􀍬धकारे सं􀂣ासं􀍯􀂣नोरसंदेहो व􀃈त􀃥य इ􀇓त॥
(१५ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 113 -
॥ '॥ सं􀂣ासं􀂣् यसंदेह􀃦च॥ '॥
सं􀂣ासं􀍯􀂣नो􀃦चासंदेहः 􀍧स􀆨ः॥
कुतः? ॥
आचाया􀁛चारादेव। उ􀃈त आचाया􀁛चारः॥
(१९ 􀍧स􀆨ा􀃛तहेतुवा􀇓त􀁛क􀄤यमख􀃖डम ् ॥ ५॥)
॥*॥ अनाकृ􀇓तः॥*॥
अथवाऽनाकृ􀇓तः सं􀂣ा, आकृ􀇓तम􀃛तः सं􀍯􀂣नः। लोकेऽ􀍪प 􀃩याकृ􀇓तमतो मांस􀍪प􀃖ड􀃨य देवद􀃗त इ􀇓त
सं􀂣ा 􀍩􀄐यते॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तहेतुवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम ्॥ ५॥)
॥*॥ 􀍧ल􀉨गेन वा ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अथ वा-􀍩कं 􀍬चि􀃣ल􀉨गमास􀃏य व􀃪या􀍧म-इ􀃗यं􀍧ल􀉨गा सं􀂣े􀇓त। वृ􀍪􀆨श􀃞द े च तत ् 􀍧ल􀉨गं क􀇐र􀃧यत,े
नादै􀃍छ􀃞दे॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
इदं तावदयु􀃈तम।् यदु􀃍यत-ेआचायाच􀁛 ारा􀇑द􀇓त॥
􀍩कम􀄟ायु􀃈तम? ् ॥
तमेवोपाल􀃟य अगमकं त े सू􀄟म ् इ􀇓त, त􀃨यैव पुनः 􀄤माणीकरण􀍧म􀃗येतदयु􀃈तम।् अप􀇐रतु􀃧यन ्
ख􀃣व􀍪प भवाननेन ‘‘अनाकृ􀇓त􀍧ल􀁛􀉨गेन वा’‘ इ􀃗याह॥
(तृतीयहेतौ गौरवा􀂢ेपभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 114 -
त􀃍चा􀍪प व􀃈त􀃥यम॥्
(तृतीयहेतु􀃨वीकार े लाघव􀄤द􀁛शकभा􀃧यम) ्
य􀉮य􀃜येतदु􀃍यते। अथवैत􀇑ह 􀁛 इ􀃗सं􀂣ा न व􀃈त􀃥या। लोप􀃦च न व􀃈त􀃥यः। सं􀂣ा􀍧ल􀉨गमनुब􀃛धेष ु
क􀇐र􀃧यते। न च सं􀂣ायाः 􀇓नविृ 􀃗त􀇽􀁛 􀃍यते। 􀃨वभावतः सं􀂣ा सं􀍯􀂣नं 􀄤􀃗या􀃡य 􀃨वयं 􀇓नवत􀁛त े
तेनानुब􀃛धानाम􀍪प 􀇓नविृ 􀃗तभ􀍪􀁛 व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍧स􀃚य􀃗येवम।् अपा􀍨णनीय ं त ु भव􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम) ्
यथा􀃛यासमेवा􀃨तु॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम )्
नन ु चो􀃈तम- ् ’‘सं􀂣ा􀍬धकारः सं􀂣ासं􀄤􀃗ययाथ 􀁛 इतरथा 􀃩यसं􀄤􀃗ययो यथा लोके ’‘ इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
न च यथा लोके , तथा 􀃥याकरणे। 􀄤माणभूत आचाय􀈾 दभ􀁛प􀍪व􀄟पा􀍨णः शुचाववकाश े 􀄤ा􀉨मुख उप􀍪व􀃦य
महता 􀄤य􀃗नेन सू􀄟ा􀍨ण 􀄤णय􀇓त 􀃨म। त􀄟ाश􀃈यं वण􀈶ना􀃜यनथ􀁛के न भ􀍪वतुम, ् 􀍩कं पुन􀇐रयता सू􀄟ेण॥
􀍩कमतो यदश􀃈यम? ् ॥
अतः सं􀂣ासं􀍯􀂣नावेव॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कु तो न ु ख􀃣वेतत- ् सं􀂣ासं􀍯􀂣नावेवे􀇓त। न पुनः सा􀃚वनुशासनऽे ि􀃨ञ श् ा􀃨􀄟 े साधु􀃗वमनेन 􀍩􀄐यत?े ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 115 -
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
कृ तमनयोः साधु􀃗वम ् ॥
कथम ?्
वृ􀍪􀆨र􀃨माय􀍪वशणे प􀇑द􀃧टः 􀄤कृ 􀇓तपाठे, त􀃨मात ् ि􀃈त􀃛􀄤􀃗ययः आदैचोऽ􀃜य􀂢रसमा􀃠नाये उप􀇑द􀃧टाः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀄤योग􀇓नयमाथ 􀉍 तह􀈹दं 􀃨यात- ् वृ􀍪􀆨श􀃞दा􀃗पर े आदैचः 􀄤यो􀃈त􀃥या इ􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
नेह 􀄤योग􀇓नयम आर􀃟यते॥ 􀍩कं त􀇑ह 􀁛 ?॥ सं􀃨कृ 􀃗य सं􀃨कृ 􀃗य पदा􀃛यु􀃗सृ􀃏य􀃛त े तेषा ं
यथे􀃧ट􀍧भस􀃠ब􀃛धो भव􀇓त त􀉮यथा-आहर पा􀄟म, ् पा􀄟माहरे􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
आदेशा􀃨तह􀈹मे 􀃨युः। वृ􀍪􀆨श􀃞द􀃨यादैच आदेशाः॥
(आ􀂢पे 􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨यादेशा उ􀃍य􀃛ते। न चा􀄟 ष􀃧ठ􀈤ं प􀃦यामः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
आगमा􀃨त􀇑ह􀁛म े 􀃨युवृ􀁛􀍪􀆨श􀃞दा􀃨यादैच आगमाः॥
(आ􀂢ेप􀇓नरासभा􀃧यम) ्
आगमा अ􀍪प ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨यैवो􀃍य􀃛ते। 􀍧ल􀉨गेन च । न चा􀄟 ष􀃧ठ􀈤, न ख􀃣व􀃜यागम􀍧ल􀉨गं
प􀃦यामः॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 116 -
इदं ख􀃣व􀍪प भूयः सामाना􀍬धकर􀃖यमेक􀍪वभि􀃈त􀃗वं च। 􀉮वयो􀃦चैत􀆫व􀇓त॥
कयोः? ॥
􀍪वशेषण􀍪वशे􀃧ययोवा 􀁛 सं􀂣ासं􀍯􀂣नोवा􀁛॥
त􀄟ैत􀃗􀃨या􀉮􀍪वशेषण􀍪वशे􀃧य े इ􀇓त॥
त􀃍च न, 􀉮वयो􀇑ह 􀁛 􀄤तीतपदाथ􀁛कय􀈾लोके 􀍪वशेषण􀍪वशे􀃧यभावो भव􀇓त। न चादै􀃍छ􀃞दः 􀄤तीतपदाथ􀁛कः।
त􀃨मा􀃗सं􀂣ासं􀍯􀂣नावेव॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम) ्
त􀄟 􀃗वेतावा􀃛संदेहः-कः सं􀂣ी का सं􀂣े􀇓त॥ स चा􀍪प 􀃈व संदेहः ?॥ य􀄟ोभे समाना􀂢रे?॥ य􀄟
􀃗व􀃛यतर􀃣लघु सा सं􀂣ा, य􀉮गु􀇽 स सं􀂣ी ॥
कु त एतत? ् ॥
ल􀃚वथ 􀉍 􀇑ह सं􀂣ाकरणम॥् त􀄟ा􀃜ययं नाव􀃦य ं गु􀇽लघुतामेवोपल􀂢􀇓यतुमह􀁛􀇓त॥ 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥
अनाकृ􀇓तताम􀍪प। अनाकृ􀇓तः सं􀂣ा, आकृ􀇓तम􀃛तः सं􀍯􀂣नः। लोकेऽ􀍪प 􀃩याकृ􀇓तमतो मांस􀍪प􀃖ड􀃨य
देवद􀃗त इ􀇓त सं􀂣ा 􀍩􀄐यते॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवाऽऽव􀇓त􀁛􀃛यः सं􀂣ा भवि􀃛त। वृ􀍪􀆨श􀃞द􀃦चावत􀁛त, े नादै􀃍छ􀃞दः। त􀉮यथा-इतर􀄟ा􀍪प देवद􀃗तश􀃞द
आवत􀁛ते, न मांस􀍪प􀃖डः॥
(समाधान􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवा पूव􀈾􀃍चा􀇐रतः सं􀂣ी, परो􀃍चा􀇐रता सं􀂣ा॥ कु त एतत? ् सतो 􀇑ह का􀇓य􀉍णः काय􀈶ण भ􀍪वत􀃥यम।्
त􀉮यथा-इतर􀄟ा􀍪प सतो मांस􀍪प􀃖ड􀃨य देवद􀃗त इ􀇓त सं􀂣ा 􀍩􀄐यते॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 117 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कथ ं ‘‘वृ􀍪􀆨रादैज’ ्‘ इ􀇓त? ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
एतदेकमाचाय􀁛􀃨य मंगलाथ 􀉍 मृ􀃧यताम।् मा􀉨ग􀍧लक आचाय􀈾 महतः शा􀃨􀄟ौघ􀃨य म􀉨गलाथ 􀉍
वृ􀍪􀆨श􀃞दमा􀇑दतः 􀄤यु􀉨􀃈ते। म􀉨गलाद􀈣􀇓न 􀇑ह शा􀃨􀄟ा􀍨ण 􀄤थ􀃛ते वीरपु􀇽षका􀍨ण
भव􀃛􀃗यायु􀃧म􀃗पु􀇽षका􀍨ण चा􀃚येतार􀃦च वृ􀍪􀆨यु􀃈ता यथा 􀃨यु􀇐र􀇓त॥ सव􀁛􀄟ैव 􀇑ह 􀃥याकरणे पूव􀈾􀃍चा􀇐रतः
सं􀂣ी, परो􀃍चा􀇐रता सं􀂣ा ‘‘अदे􀉨 गुणः’‘ इ􀇓त यथा॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम) ्
दोषवा􀃛ख􀃣व􀍪प सं􀂣ा􀍬धकारः। अ􀃧टमऽे 􀍪प 􀇑ह सं􀂣ा 􀍩􀄐यत-े ’‘त􀃨य परमा􀄨􀍫े डतम’ ् ‘ इ􀇓त॥
त􀄟ापीदमनु􀃗य 􀉍 􀃨यात॥्
(समाधानभा􀃧यम) ्
अथवाऽ􀃨थानऽे यं य􀃗नः 􀍩􀄐यते। न ह􀈣दं लोका􀇓􀆫􀉮यत।े यद􀈣दं लोका􀇓􀆫􀉮यत ततो य􀃗नाह􀉍 􀃨यात।्
त􀉮यथा -अगो􀂣ाय कि􀃦च􀉮गां स􀃈थ􀇓न कण􀈶 वा गृह􀈣􀃗वोप􀇑दश􀇓त-अयं गौ􀇐र􀇓त। न चा􀃨मयाच􀃧टे
÷इयम􀃨य सं􀂣ा' इ􀇓त। भव􀇓त चा􀃨य सं􀄤􀃗ययः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
त􀄟ैत􀃗􀃨यात- ् ÷कृ त􀃨त􀄟 पूव􀈷र􀍧भसंब􀃛धः' इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
इहा􀍪प कृतः पूव􀈷र􀍧भसंब􀃛धः॥
कैः? ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 118 -
आचाय􀈷ः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
त􀄟ैत􀃗􀃨यात- ् य􀃨मै त􀇑ह 􀁛 सं􀄤􀃗युप􀇑दश􀇓त त􀃨याकृ त इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
लोकेऽ􀍪प 􀇑ह य􀃨मै सं􀄤􀃗युप􀇑दश􀇓त त􀃨याकृतः। अथ त􀄟 कृतः, इहा􀍪प कृतो 􀄡􀃧ट􀃥यः॥
(इ􀇓त सं􀂣ा􀍬धकारसं􀂣ासं􀍯􀂣संदेहापाकरणा􀍬धकरणम) ्
----------------
(अ􀃛यो􀃛या􀄮यप􀇐रहारा􀍬धकरणम) ्
(९८ अथा􀃛यो􀃛या􀄮या􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ् ॥ १॥)
॥*॥ सतो वृ􀉮􀃚या􀇑दषु सं􀂣ाभावा􀃗तदा􀄮य इतरेतरा􀄮य􀃗वाद􀄤􀍧स􀍪􀆨ः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
सतः सं􀍯􀂣नः सं􀂣ाभावात।् तदा􀄮ये सं􀂣ा􀄮य े सं􀍯􀂣􀇓न वृ􀆨ा􀇑दि􀃧वतरेतरा􀄮य􀃗वाद􀄤􀍧स􀍪􀆨ः॥
का इतरेतरा􀄮यता?॥ सतामादैचा ं सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यम ,् सं􀂣या चादैचो भा􀃥य􀃛ते। तदेत􀇑दतरेतरा􀄮यं
भव􀇓त। इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣प􀃛ते। त􀉮यथा- नौना􀁛􀍪व- ब􀆨ा नेतर􀄟ाणाय भव􀇓त॥
(इतरेतरा􀄮􀇓य􀇺􀃧टा􀃛तभा􀃧यम) ्
ननु च भो इतरेतरा􀄮या􀃖य􀍪प काया􀁛􀍨ण 􀇺􀃦य􀃛ते। त􀉮यथा - नौः शकटं वह􀇓त, शकटं च नावं वह􀇓त॥
(􀇺􀃧टा􀃛त􀇓नरासभा􀃧यम) ्
अ􀃛यद􀍪प त􀄟 􀍩कं􀍬च􀆫व􀇓त जलं 􀃨थलं वा। 􀃨थले शकटं नावं वह􀇓त। जले नौः शकटं वह􀇓त॥
(इतरेतरा􀄮􀇓य􀇺􀃧टा􀃛तरभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 119 -
यथा त􀇑ह 􀁛 􀇒􀄟􀍪व􀃧ट􀃞धकम॥्
(􀇺􀃧टा􀃛तर􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
त􀄟ा􀃜य􀃛ततः सू􀄟कं भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपोपंसहारभा􀃧यम) ्
इदं पुन􀇐रतरेतरा􀄮यमेव॥
(९८ अ􀃛यो􀃛या􀄮यवारक􀍧स􀆨ाि􀃛तवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ 􀍧स􀆨ं त ु 􀇓न􀃗यश􀃞द􀃗वात॥् *॥
􀍧स􀆨मेतत ?् ॥
कथम ?् ॥
􀇓न􀃗यश􀃞द􀃗वात।् 􀇓न􀃗याः श􀃞दाः, 􀇓न􀃗येष ु श􀃞देषु सतामादैचा ं सं􀂣ा 􀍩􀄐यत,े न च सं􀂣या आदैचो
भा􀃥य􀃛ते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
य􀇑द त􀇑ह 􀁛 􀇓न􀃗याः श􀃞दाः, 􀍩कमथ 􀉍 शा􀃨􀄟म? ् ॥
(९१ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ३॥)
॥*॥ 􀍩कमथ 􀉍 शा􀃨􀄟􀍧म􀇓त चेि􀃛नवत􀁛क􀃗वाि􀃗स􀆨म॥् *॥
􀇓नवतक􀁛 ं शा􀃨􀄟म ् ॥
कथम ?् ॥
मृिजर􀃨माय􀍪वशेषेणोप􀇑द􀃧टः त􀃨य सव􀁛􀄟 मृिजबु􀍪􀆨ः 􀄤स􀃈ताः। त􀄟ानेन 􀇓नवृ􀇓तः 􀍩􀄐यत े मृजेर􀉨􀍩क􀃗स ु
􀄤􀃗ययेष ु मृिज􀄤संग े मािज􀁛ः साधुभ􀁛व􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 120 -
(इ􀃗य􀃛यो􀃛य􀄮य􀇓नराकरणा􀍬धकरणम) ्
-------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 121 -
(अथ समु􀇑दतसं􀂣ा􀇓नराकरण􀍬धकरणम) ्
(१०० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ४॥)
॥*॥ वृ􀍪􀆨गुणसं􀂣योः 􀄤􀃗येकं वचनम ् ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
वृ􀍪􀆨गुणसं􀂣योः 􀄤􀃗येकं 􀄒हणं कत􀁛􀃥यम॥् 􀄤􀃗येकं वृ􀍪􀆨गुणसं􀂣 े भवत इ􀇓त व􀃈त􀃥यम॥्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
समुदाये मा भूता􀍧म􀇓त॥
(१०१ आ􀂢ेपवारक􀍧स􀆨ाि􀃛तवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ४॥)
॥*॥ अ􀃛य􀄟 सहचवना􀃗समुदाय े स􀉨􀂣ा􀄤स􀉨गः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
अ􀃛य􀄟 सहचवना􀃗समुदाय े वृ􀍪􀆨गुणसं􀂣योर􀄤स􀉨गः। य􀄟े􀃍छ􀇓त सहभूताना ं काय,􀉍 करो􀇓त त􀄟
सह􀄒हणम।् त􀉮यथा ‘‘सह सुपा’‘ ‘‘उभे अ􀃟य􀃨त ं सह’‘ इ􀇓त॥
(१०२ आ􀂢ेपवारक􀍧स􀆨ाि􀃛तवा􀇓त􀁛कम) ्
॥ *॥ 􀄤􀃗यवयवं च वा􀃈यप􀇐रसमा􀃜तेः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
􀄤􀃗यवयवं च वा􀃈यप􀇐रसमाि􀃜त􀇺􀁛􀃦यते। त􀉮यथा देवद􀃗तय􀂣द􀃗त􀍪व􀃧णु􀍧म􀄟ा भो􀃏य􀃛ता􀍧म􀇓त। न
चो􀃍यते 􀄤􀃗येक􀍧म􀇓त। 􀄤􀃗येकं च भुिजः प􀇐रसमा􀃜यते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 122 -
नन ु चायम􀃜यि􀃨त 􀇺􀃧टा􀃛तः-’‘समुदाय े वा􀃈यप􀇐रसमाि􀃜तः’‘ इ􀇓त। त􀉮यथा- ÷गगा􀁛ः शत ं द􀃖􀉬य􀃛ताम' ्
इ􀇓त। अ􀍬थ􀁛न􀃦च राजानो 􀇑हर􀃖येन भवि􀃛त। न च 􀄤􀃗येकं द􀃖डयि􀃛त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
स􀃗येति􀃨म􀃛􀇺􀃧टा􀃛त े य􀇑द त􀄟 सह 􀄒हण ं 􀍩􀄐यत,े इहा􀍪प 􀄤􀃗येक􀍧म􀇓त व􀃈त􀃥यम ् ! अथ त􀄟ा􀃛तरेण
सह􀄒हणं सहभूताना ं काय 􀉍 भव􀇓त, इहा􀍪प नाथ􀁛ः 􀄤􀃗येक􀍧म􀇓त वचनेन॥
(इ􀇓त समुदायसं􀂣ा􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
--------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 123 -
(अथ तपर􀄒ा􀃩य􀇓नराकरणीया􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अथ 􀍩कमथ􀁛माकार􀃨तपरः 􀍩􀄐यते? ॥
(१०३ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓तक􀁛 म) ्
॥ ॥ आकार􀃨य तपरकरणं सवणा􀁛थ􀁛म॥् ॥
(भा􀃧यम) ्
आकार􀃨य तपरकरणं 􀍩􀄐यते।
􀍩कं 􀄤योजनम? ् ॥
सवणा􀁛थ􀁛म॥् ‘‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’‘ इ􀇓त त􀃗कालाना ं सवणा􀁛ना ं 􀄒हण ं यथा 􀃨यात॥्
के षाम ?् ॥
उदा􀃗तानुदा􀃗त􀃨व􀇐रतानाम॥्
(कारणिज􀂣ासाभा􀃧यम) ्
􀍩कं च कारणं न 􀃨या􀉮? ॥
(१०४ कारण􀄤दश􀁛कै कदे􀍧शवा􀇓त􀁛कम ्॥ २॥)
॥ ॥ भेदक􀃗वा􀃗􀃨वर􀃨य॥ ॥
(भा􀃧यम) ्
भेदका उदा􀃗तादयः॥
कथ ं पुन􀂣ा􀁛यत-े भेदका उदा􀃗तादय इ􀇓त? ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 124 -
एव ं 􀇑ह 􀇺􀃦यत े लोके , य उदा􀃗त े कत􀁛􀃥यऽे नुदा􀃗त ं करो􀇓त खि􀃖डकोपा􀃚याय􀃨त􀃨म ै चपेटा ं ददा􀇓त
अ􀃛य􀃗􀃗वं करोषी􀇓त॥
(भा􀃧यम) ्
अि􀃨त 􀄤योजनमेतत॥् 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥ इ􀇓त-
(१०५ कारण􀄤दश􀁛कवा􀇓त􀁛क􀃛यासा􀃛तरम॥् २॥)
॥ ॥ भेदक􀃗वा􀃗गुण􀃨य ॥ ॥
(भा􀃧यम) ्
भेदक􀃗वा􀉮गुण􀃨ये􀇓त व􀃈त􀃥यम॥्
􀍩कं 􀄤योजनम॥्
आनुना􀍧स􀃈य ं नाम गुणः, त􀇓􀆫􀃛न􀃨या􀍪प 􀄒हण ं यथा 􀃨यात॥्
􀍩कं च कारण ं न 􀃨यात? ् ॥
भेदक􀃗वा􀉮गुण􀃨य। भेदका गुणाः॥
कथ ं पुन􀂣ा􀁛यत-े भेदका गुणा इ􀇓त? ॥
एव ं 􀇑ह 􀇺􀃦यत े लोके , एकोऽयमा􀃗मा उदकं नाम, त􀃨य गुणभेदाद􀃛य􀃗व ं भव􀇓त-अ􀃛य􀇑ददं शीतम, ्
अ􀃛य􀇑ददमु􀃧ण􀍧म􀇓त।
(अभेदक􀃗वा􀂢ेप􀍧स􀆨ि􀃛तभा􀃧यम) ्
ननु च भो अभेदका अ􀍪प गुणा 􀇺􀃦य􀃛ते। त􀉮यथा देवद􀃗तो मु􀃖􀉬य􀍪प ज􀉪य􀍪प 􀍧श􀃉य􀍪प 􀃨वामा􀃉यां
न जहा􀇓त, तथा बालो युवा वृ􀆨ो व􀃗सो द􀃠यो बल􀈣बद􀁛 इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 125 -
उभय􀍧मदं गुणेषू􀃈तम -्भेदकाः, अभेदका इ􀇓त। 􀍩कं पुनर􀄟 􀃛या􀃡यम? ् ॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानभा􀃧यम) ्
अभेदका गुणा इ􀃗येव 􀃛या􀃡यम॥्
कु त एतत? ् ॥
यदयम- ् ‘‘अि􀃨थद􀍬धस􀃈􀃘य􀃪णानमनङुदा􀃗तः’’ इ􀃗युदा􀃗त􀄒हण ं करो􀇓त त􀃏􀂣ापय􀃗या- चाय􀈾ऽभेदका
गुणा इ􀇓त। य􀇑द 􀇑ह भेदका गुणा 􀃨युः, उदा􀃗तमेवो􀃍चारयेत॥्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
य􀇑द त􀃩य􀁛भेदका गुणा अनुदा􀃗तादेर􀃛तोदा􀃗ता􀃍च यदु􀃍यत े त􀃗􀃨व􀇐रतादेः 􀃨व􀇐रता􀃛ता􀃍च 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
नैष दोषः। आ􀄮ीयमाणो गुणो भेदको भव􀇓त। त􀉮यथा- शु􀃈लमालभेत' ÷कृ􀃧णमालभेत'। त􀄟 यः
शु􀃈ल आल􀃞ध􀃥ये कृ 􀃧णमालभत,े न 􀇑ह तेन यथो􀃈त ं कृ त ं भव􀇓त॥
(एकदे􀍧शसमाधानभा􀃧यम) ्
असंदेहाथ􀁛􀃨त􀇑ह 􀁛 तकारः। ऐिज􀃗यु􀃍चमान े संदेहः 􀃨यात ् 􀍩क􀍧ममावैचावेव, आहो􀃨वदाकारोऽ􀃜य􀄟
􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत इ􀇓त? ॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
संदेहमा􀄟मेत􀆫व􀇓त। सव􀁛संदेहेष ु चेदमुप􀇓त􀃧ठत े ÷􀃥या􀃉यानतो 􀍪वशेष􀄤􀇓तपि􀃗तन􀁛 􀇑ह संदेहादल􀂢णम' ्
इ􀇓त। 􀄟याणां 􀄒हण􀍧म􀇓त 􀃥या􀃉या􀃨यामः। अ􀃛य􀄟ा􀍪प 􀃩ययमेवंजातीयकेषु संदेहेषु न कि􀃦च􀉮य􀃗नं
करो􀇓त। त􀉮यथा-’‘औतो􀃠शसोः’‘ इ􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 126 -
इदं त􀇑ह 􀁛 􀄤योजनम- ्आ􀃛तय􀁛ति􀃨􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ाणा ं 􀃨था􀇓ननां 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ा आदेशा मा भूवि􀃛न􀇓त।
ख􀉪वा इ􀃛􀄡ः ख􀉪वे􀃛􀄡ः, ख􀉪वा उदकं ख􀉪वोदकम, ् ख􀉪वा ईषा ख􀉪वेषा, ख􀉪वा ऊढा ख􀉪वोढा, ख􀉪वा
एलका ख􀉪वैलका, ख􀉪वा ओदनः ख􀉪वौदनः, ख􀉪वा ऐ􀇓तकायनः ख􀉪वै􀇓तकायनः, ख􀉪वा औपगवः
ख􀉪वौपगव इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अथ 􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प तकारे क􀃨मादेव 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀄟􀁛 ाणा ं 􀃨था􀇓नना ं 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ा आदेशा न
भवि􀃛त?॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
‘‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’‘ इ􀇓त 􀇓नयमात ॥्
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
ननु तः परो य􀃨मा􀃗सोऽयं तपरः॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
ने􀃗याह, ताद􀍪प पर􀃨तपरः॥
(इ􀃧टानुपि􀃗तसाधकभा􀃧यम) ्
य􀇑द ताद􀍪प पर􀃨तपरः ‘‘ऋदोरप’ ् ‘ इतीहैव 􀃨यात- ् यवः 􀃨तवः, लवः पव इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात॥्
(अनुपपि􀃗तबाधकभा􀃧यम) ्
नैषः तकारः ॥
क􀃨त􀇑ह?􀁛 ॥
दकारः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 127 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं दकारे 􀄤योजनम? ् ॥
(􀄤􀇓तब􀃛􀉮या समाधानभा􀃧यम) ्
अथ 􀍩कं तकारे?॥ य􀉮यसंदेहाथ􀁛􀃨तकारः, दकारोऽ􀍪प। अथ मुखसुखाथ􀃨􀁛 तकारः, दकारोऽ􀍪प। वृ􀍪􀆨रादैच? ्॥
-------------
(२ प􀇐रभाषासू􀄟म ् ॥ १।१।३। आ.२॥)
इको गुणवृ􀆨ी ॥ १।१।३॥
(योग􀍪वभाग􀄤योजना􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
इ􀃊􀄒हण ं 􀍩कमथ􀁛म? ् ॥
(१०५ समाधानवा􀇓त􀁛कम) ्
॥ ॥ इ􀃊􀄒हणमा􀃗स􀃛􀃚य􀂢र􀃥य􀃑जन􀇓नव􀃗ृ 􀃗यथ􀁛म॥्
(भा􀃧यम) ्
इ􀃊􀄒हणं 􀍩􀄐यते॥
􀍩कं 􀄤योजनम? ् ॥
आकार􀇓नवृ􀃗यथ 􀉍 स􀃛􀃚य􀂢र􀇓नवृ􀃗यथ 􀉍 􀃥यजञन् 􀇓नवृ􀃗यथ 􀉍 च॥
(􀄤थम􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम) ्
आकार􀇓नवृ􀃗यथ 􀉍 ताव􀉮-याता वाता। आकार􀃨य गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इ􀃊􀄒हणा􀃛न भव􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 128 -
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम) ्
स􀃛􀃚य􀂢र􀇓नव􀃗ृ 􀃗यथम􀁛 -् 􀃊लाय􀇓त 􀃠लाय􀇓त। स􀃛􀃚य􀂢र􀃨य गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इ􀃊􀄒हणा􀃛न भव􀇓त॥
(तृतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम) ्
􀃥य􀃑ज􀇓नव􀃗ृ 􀃗यथ􀁛म -् उि􀃠भता उि􀃠भतमु ् उि􀃠भत􀃥यम।् 􀃥यज􀃑न􀃨य गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इ􀃊􀄒हणा􀃛न
भव􀇓त॥
(􀄤थम􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
आकार􀇓नव􀃗ृ 􀃗यथ􀈶न ताव􀃛नाथ􀁛ः। आचाय􀁛􀄤विृ 􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-नाकार􀃨य गुणो भवती􀇓त। यदयम ्
‘‘आतोऽनुपसग 􀈶 कः’‘ इ􀇓त ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥
कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम? ् ॥
􀍩क􀃗करण एत􀃗􀄤योजनम- ् 􀍩कती􀃗याकारलोपो यथा 􀃨या􀉮। य􀇑द चाकार􀃨य गुणः 􀃨यात,्
􀍩क􀃗करणगमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮। गुण े कृ त े 􀉮वयोरकारयोः पर􀇾पेण 􀍧स􀆨ं 􀇾प ं 􀃨या􀉮-गोदः कं बलद इ􀇓त।
प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀈾-नाकार􀃨य गुणो भवती􀇓त, ततः ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥
(􀉮􀍪वती􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
स􀃛􀃚य􀂢र􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀈶ना􀍪प नाथ􀁛ः। उपदेशसाम􀃘या􀃗स􀃛􀃚य􀂢र􀃨य गुणो न भव􀇓त॥
(तृतीय􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
􀃥य􀃑जन􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀈶ना􀍪प नाथ􀁛ः। आचाय􀁛􀄤वृ􀇓त􀂣ा􀁛पय􀇓त- न 􀃥यञज् न􀃨य गुणो भवती􀇓त। यदयं जनेड 􀉍
शाि􀃨त॥
कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम? ् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 129 -
􀍫ड􀃗करण एत􀃗􀄤योजनम- ् 􀍫डती􀇓त 􀇑टलोपो यथा 􀃨या􀉮। य􀇑द 􀃥यञज् न􀃨य गुणः 􀃨या􀉮,
􀍫ड􀃗करणमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮। गुण े कृ त े 􀄟याणामकाराणां पर􀇾पेण 􀍧स􀆨 ं 􀇾प ं 􀃨यादुपसरजो म􀃛दुरज इ􀇓त।
प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀈾 न 􀃥यजन􀃨य गुणो भवती􀇓त। ततो जनेड 􀉍 शाि􀃨त॥
(􀄤थम􀄤योजनबाधक􀂣ापक􀇓नराकरणभा􀃧यम )्
नैता􀇓न सि􀃛त 􀂣ापका􀇓न। य􀃗तावदु􀃍यत े 􀍩क􀃗करण ं 􀂣ापकं नाकार􀃨य गुणो भवती􀇓त,॥
उ􀃗तराथ􀁛मेत􀃗􀃨यात -् ’‘तु􀃛दशोकयोः प􀇐रमृजापनुदोः’‘ इ􀇓त॥
(􀄤थम􀄤योजनबाधक􀂣ापका􀃛तरभा􀃧यम) ्
य􀃗त􀇑ह 􀁛 ‘‘गोपो􀃧टग’ ् ‘ इ􀃗यन􀃛याथ 􀉍 ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजनसाधकसाम􀃘य􀁛दूषकभा􀃧यम) ्
यद􀃜यु􀃍यते-उपदेशसाम􀃘या􀁛􀃗सं􀃚य􀂢र􀃨य गुणो न भवती􀇓त॥ य􀇑दय􀉮य􀃗सं􀃚य􀂢र􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त,
त􀃗तदुपदेशसाम􀃘या􀁛􀉮वा􀃚यते। आयादयोऽ􀍪प त􀇑ह􀁛 न 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
(साम􀃘यद􀁛 ूषण􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
नैष दोषः।
बा􀃚यते।
य ं 􀍪व􀍬ध ं 􀄤􀃗युपदेशोऽनथ􀁛कः: स 􀍪व􀍬धबा􀁛􀃚यते। य􀃨य त ु 􀍪वधे􀇓न􀁛􀍧म􀃗तमेव नासौ बा􀃚यते। गुण ं च
􀄤􀃗युपदेशोऽनथ􀁛कः, आयाद􀈣नां पुन􀇓न􀁛􀍧मि􀃗तमेव॥
(तृतीय􀄤योजनबाधक􀂣ापक􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 130 -
यद􀃜यु􀃍यत-े जनेड􀁛वचन ं 􀂣ापकम? ् - न 􀃥य􀃑जन􀃨य गुणो भवती􀇓त। 􀍧स􀆨े
􀍪व􀍬धरार􀃟यमाणो􀂣ापकाथ􀈾 भव􀇓त। न च जनेगु􀁛णेन 􀍧स􀃚य􀇓त। कु तो 􀃩येतत- ् जनेगु􀁛ण उ􀃍यमानोऽकारो
भव􀇓त, न पुनरेकारो वा 􀃨यादोकारो वे􀇓त?॥
(􀂣ापकसाधकभा􀃧यम) ्
आ􀃛तय􀁛तोऽध􀁛मा􀇒􀄟क􀃨य 􀃥य􀃑जन􀃨य मा􀇒􀄟कोऽकारो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀂣ापकबाधकभा􀃧यम) ्
एवम􀃜यनुना􀍧सकः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀂣ापकसाधकभा􀃧यम) ्
पर􀇾पेण शु􀆨ो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀂣ापकबाधकभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह 􀁛 गमेर􀃜ययं डो व􀃈त􀃥यः। गमे􀅶च गुण उ􀃍यमान आ􀃛तय􀁛त ओकारः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
त􀃨मा􀇑द􀃊􀄒हणं कत􀁛􀃥यम॥्
(इ􀇓त योग􀍪वभाग􀄤योजन􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम) ्
--------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 131 -
(अथ इ􀃈पदोप􀃨थापक􀍧ल􀉨गा􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
यद􀈣􀃊􀄒हणं 􀍩􀄐यते, 􀉮यौः, प􀃛थाः, सः, इम􀍧म􀇓त, एतेऽपीकः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
(१०६ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधनवा􀇓त􀁛कम) ्
॥ ॥ सं􀂣या 􀍪वधाने 􀇓नयमः॥ ॥
सं􀂣या ये 􀍪वधीय􀃛ते तेषु 􀇓नयमः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं व􀃈त􀃥यमेतत? ् ॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
न􀇑ह,॥
कथमनु􀃍यमानं गं􀃨यते? ॥
गुणवृ􀍪􀆨साम􀃘या􀁛त॥्
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम) ्
कथ ं पुनर􀃛तरेण गुणवृ􀍪􀆨􀄒हण􀍧मक ो गुणवृ􀆨 ी 􀃨याताम? ् ॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम) ्
􀄤कृतं गुणवृ􀍪􀆨􀄒हणमनुवत􀁛ते॥
􀃈व 􀄤कृ तम? ् ॥
‘‘वृ􀍪􀆨रादैजदे􀉨गुणः’‘ इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 132 -
य􀇑द तदनुवत􀁛त े ‘‘अदे􀉨गुणो वृ􀍪􀆨􀅶च’‘ इ􀃗यदेङां वृ􀍪􀆨सं􀂣ाऽ􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
स􀃠ब􀃛धमनुव􀇓त􀁛􀃧यत-े’‘वृ􀍪􀆨रादैच।् ‘‘अदे􀉨गुणः’‘ इ􀇓त वृ􀍪􀆨रादैच।् ततः ‘‘इको गुणवृ􀆨ी’’ इ􀇓त,
गुणवृ􀍪􀆨􀄒हणमनुवत􀁛त ेआदैजदे􀉨􀄒हण ं 􀇓नवृ􀃗तम॥्
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवा म􀃖डूकगतयोऽ􀍬धकाराः। यथा म􀃖डूका उ􀃗􀃜लुप􀃗यो􀃗􀃜लु􀃗य ग􀃍छि􀃛त त􀉮वद􀍬धकाराः॥
(एकदे􀍧शसमाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवैकयोगः क􀇐र􀃧यते-’‘वृ􀍪􀆨रादैजदे􀉨गुणः’‘ ततः ‘‘इको गुणवृ􀆨ी’‘ इ􀇓त। न चैकयोगेऽनुवृि􀃗तभ􀁛व􀇓त।
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवा-
अ􀃛यवचना􀃍चकारकरणा􀃍च 􀄤कृतापवादो 􀍪व􀂣ायते, यथो􀃗सग􀈶ण 􀄤स􀃈त􀃨यापवादो बाधको भव􀇓त॥
अ􀃛य􀃨याः सं􀂣ाया वचना􀃍चकार􀃨य चानुकष􀁛णाथ􀁛􀃨याकरणा􀃗􀄤कृताया वृ􀍪􀆨सं􀂣ाया गुणसं􀂣ा बा􀍬धका
भ􀍪व􀃧य􀇓त। यथो􀃗सग􀈶ण 􀄤स􀃈ततापवादो बाधको भव􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवा व􀃪य􀃗येत􀉮-’‘अनुवत􀁛􀃛त े च नाम 􀍪वधयः। न चानुवत􀁛नादेव भवि􀃛त। 􀍩कं त􀇑ह?􀁛
य􀃗ना􀆫वि􀃛त॥ इ􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवा-उभयं 􀇓नवृ􀃗तम।् तदपे􀍯􀂢􀃧यामहे॥
(इती􀃈पदोप􀃨थापक􀍧ल􀉨गा􀍬धकरणम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 133 -
-------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 134 -
(अथ प􀇐रभाषा􀃗वसाधका􀍬धकरणम )्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं पुनरयमलो􀃛􀃗यशेषः, आहोि􀃨वदलो􀃛􀃗यापवादः?॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम) ्
कथ ं चाय ं त􀃍छेषः 􀃨यात, ् कथ ं वा तदपवादः? ॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम )्
य􀉮येकं वा􀃈यम- ् त􀃍चेद ं च, अलो􀃛􀃗य􀃨य 􀍪वधयो भवि􀃛त-÷इको गुणवृ􀆨ी अलो􀃛􀃗य􀃨य' इ􀇓त। ततोऽय ं
त􀃍छेषः॥ अथ नानावा􀃈यम- ् त􀃍चेदं च, अलो􀃛􀃗य􀃨य 􀍪वधयो भवि􀃛त', ÷इको गुणवृ􀆨ी अ􀃛􀃗य􀃨य
चान􀃛􀃗य􀃨य च', इ􀇓त। ततोऽयं तदपवादः॥
(भा􀃧यम) ्
क􀅶चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(१०७ त􀃍छेष प􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
(१०७ वृ􀍪􀆨गुणावलो􀃛􀃗य􀃨ये􀇓त चेि􀃛म􀇑दमृिजपुग􀃛तलधूपधि􀃍छ􀁛􀇺􀍧श􀍯􀂢􀄤􀂢ु􀄡िे 􀃧व􀃊􀄒हणम॥् )
(􀃥या􀃉याभा􀃧यम) ्
वृ􀍪􀆨गुणावलो􀃛􀃗य􀃨ये􀇓त चेि􀃛म􀇑दमृिजपुग􀃛तलधूपधि􀃍छ􀁛􀇺􀍧श􀍯􀂢􀄤􀂢ु􀄡ेि􀃧व􀃊􀄒हणं कत􀁛􀃥यम॥्
‘‘􀍧मदेगुण􀁛 ेः’’ ‘‘इक इ􀇓त व􀃈त􀃥यम’ ् ‘ अन􀃛􀃗य􀃗वा􀍪􀆨 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘‘मृजवे 􀍪ृ􀁛􀆨ः’‘ ‘‘इक इ􀇓त व􀃈त􀃥यम’ ् ‘
अन􀃛􀃗य􀃗वा􀍪􀆨 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ पुग􀃛तलधूपध􀃨य गुणः, ‘‘इक इ􀇓त व􀃈त􀃥यम’ ् ‘ अन􀃛􀃗य􀃗वा􀍪􀆨 न
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ऋ􀃍छे􀍧ल􀁛􀇑ट गुणः ‘‘इक इ􀇓त व􀃈त􀃥यम’ ् ‘ अन􀃛􀃗य􀃗वा􀍪􀆨 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ऋ􀇺शो􀍫ङ गुणः
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 135 -
‘‘इक इ􀇓त व􀃈त􀃥यम’ ् ‘ अन􀃛􀃗य􀃗वा􀍪􀆨 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀍯􀂢􀄤􀂢ु􀄡योगु􀁛णः ‘‘इक इ􀇓त व􀃈त􀃥यम’ ् ‘
अन􀃛􀃗य􀃗वा􀍪􀆨 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(१०७ त􀃍छेषदूषणा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ सवा􀁛देश􀄤संग􀅶चा􀇓नग􀃛त􀃨य ॥*॥
(एकदे􀍧श􀃥या􀃉या भा􀃧यम)्
सवा􀁛देश􀅶च गुणोऽ􀇓नग􀃛त􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ याता वाता॥
􀍩कं कारणम ?् ॥
‘‘अलो􀃛􀃗य􀃨य’‘ इ􀇓त ष􀃧ठ􀈤 चैव 􀃩य􀃛􀃗य􀍧मकमुपसं􀄐ा􀃛ता, अ􀉨ग􀃨ये􀇓त च 􀃨थानष􀃧ठ􀈤।
त􀉮य􀇑ददानीम􀇓नग􀃛तम􀉨गं त􀃨य गुणः सवा􀁛देशः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषणो􀆨ारभा􀃧यम) ्
नैष दोषः यथैव 􀃩यलो􀃛􀃗य􀃨ये􀇓त ष􀃧ठ􀈤 अ􀃛􀃗य􀍧मकमुपसं􀄐ाता, एवमंग􀃨ये􀃗य􀍪प 􀃨थानष􀃧ठ􀈤।
त􀉮य􀇑ददानीम􀇓नग􀃛तम􀉨गं त􀄟 ष􀃧􀉫येव नाि􀃨त, कुतो गुणः कुतः सवा􀁛देशः॥
(वा􀇓त􀁛कसम􀃛वया􀃛तरभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह 􀁛 नायं दोषसमु􀃍चयः॥
􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥
पूवा􀁛पे􀂢ोऽयं दोषः। 􀃩यथ􀈶 चायं चः प􀇑ठतः-
􀍧म􀇑दमृिजपुग􀃛तलघूपधि􀃍छ􀇺􀍧श􀍯􀂢􀄤􀂢ु􀄡ेि􀃧व􀃊􀄒हणं सवा􀁛देश􀄤संगो’‘ 􀃩य􀇓नग􀃛त􀃨य इ􀇓त॥
􀍧मदेगुण􀁛ः ÷इक' इ􀇓त वचनाद􀃛􀃗य􀃨य। न, ‘अलो􀃛􀃗य􀃨य' इ􀇓त वचना􀇑दको न। उ􀃍यते च गुणः स
सवा􀁛देशः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। एवं सव􀁛􀄟॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 136 -
(इ􀇓त त􀃍छेषप􀂢दूषणम।्)
----------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 137 -
(अथ तदपवादप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम) ्
अ􀃨त ु त􀇑ह 􀁛 तदपवादः ॥
(१०५ तदपवादप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम ्॥ ५॥)
॥॥ इ􀉨मा􀄟􀃨ये􀇓त चे􀃏जु􀍧ससाव􀁛धातुकाध􀁛धातुक􀇿􀃨वा􀉮योगु􀁛णे􀃧वन􀃛􀃗य􀄤􀇓तषेधः॥ ॥
(भा􀃧यम) ्
इ􀉨मा􀄟􀃨ये􀇓त चे􀃏जु􀍧ससाव􀁛धातुकाध􀁛धातुक􀇿􀃨वा􀉮योगु􀁛णे􀃧वन􀃛􀃗य􀄤􀇓तषेध ोव􀃈त􀃥यः॥
जु􀍧स गुणः स यथेह भव􀇓त-÷अजुहवुः अ􀇒बभयुः' इ􀇓त। एवम ् ÷अने􀇓नजुः पय􀁛वे􀍪वषुः' अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोगु􀁛णः स यथेह भव􀇓त- ‘कता 􀁛 हता 􀁛 नय􀇓त तर􀇓त' इ􀇓त’ एवम ् ‘ई􀇑हता ई􀇑हतुम ्
ई􀇑हत􀃥यम' ् इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀇿􀃨व􀃨य गुणः:- स यथेह भव􀇓त –हे अ􀃊न े हे वायो' इ􀇓त। एवम ् हे अि􀃊न􀍬चत ् हे सोमसु􀉮' इ􀃗य􀄟ा􀍪प
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
ज􀍧स गुणः स यथेह भव􀇓त-अ􀃊नयो वायवः' इ􀇓त। एवम् अि􀃊न􀍬चतः सोमसुतः इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
ऋतो 􀍫ङसव􀁛नाम􀃨थानयोगु􀁛णः स यथेह भव􀇓त-÷कत􀁛􀇐र कता􀁛रौ कता􀁛रः' इ􀇓त। एवं ÷सुकृ􀇓त सुकृतौ
सुकृतः' इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
घे􀍫ङ􀁛􀇓त गुणः स यथेह भव􀇓त-अ􀃊नये वायव'े इ􀇓त। एवम ् अि􀃊न􀍬चत े सोमसुत'े इ􀃗या􀄟􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
ओगु􀁛णः स यथेह भव􀇓त-वा􀄧􀃥यो मा􀃖ड􀃥यः' इ􀇓त। एव ं स􀄮ु ुत- ्सौ􀄮ुतः' इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(भा􀃧यम) ्
नैष दोषः॥
(१०८ 􀍧स􀆨ा􀃛􀃗येकदेशवा􀇓त􀁛कम् ६)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 138 -
॥*॥ पुग􀃛तलघूपध􀄒हणमन􀃛􀃗य􀇓नयमाथ􀁛म॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
पुग􀃛तलधूपध􀄒हणमन􀃗य􀇓नयमाथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त-पुग􀃛तलघूपध􀃨यैवान􀃛􀃗य􀃨य ना􀃛य􀃨यान-􀃛􀃗य􀃨ये􀇓त॥
(􀇓नयमदूषणभा􀃧यम) ्
􀄤कृ त􀃨यैव 􀇓नयमः 􀃨यात ् ॥
􀍩कं च 􀄤कृ तम? ् ॥
‘‘साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोः’‘ इ􀇓त तेन भवे􀇑दह 􀇓नयमा􀃛न 􀃨या􀉮 ÷ई􀇑हता ई􀇑हतुम ् ई􀇑हत􀃥यम' ् इ􀇓त ।
􀇿􀃨वा􀉮योगुण􀁛􀃨􀃗व􀇓नयतः सोऽन􀃛􀃗य􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀇓नयमा􀃛तरदूषणभा􀃧यम) ्
अथा􀃜येवं 􀇓नयमः 􀃨यात- ् पुग􀃛तलधूपध􀃨य साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोरेवे􀇓त॥ एवम􀍪प
साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोगु􀁛णऽो 􀇓नयतः सोऽन􀃛􀃗य􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त- ई􀇑हता ई􀇑हतुम ् ई􀇑ह􀃥य􀍧म􀇓त॥
(उभय􀍪वध􀇓नयमदूषणभा􀃧यम) ्
अथा􀃜युभयतो 􀇓नयमः 􀃨यात- ् पूग􀃛तलघूपध􀃨यैवसाव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोः। साव􀁛धातुकाध-􀁛 धातुकयोरेव
पुग􀃛तलघूपध􀃨ये􀇓त॥ एवम􀃜ययं जु􀍧सगुणोऽ􀇓नयतः सोन􀃛􀃗य􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त-अने􀇓नजुः पय􀁛वे􀍪वषुः'
इ􀇓त॥
(इ􀇓त तदपवादप􀂢दूषण􀇓नराकरणा􀍬धकरणम) ्
-----------------
(अथासंब􀆨प􀇐रभाषा􀇓नराकरणा􀍬धकरणम )्
एव ं त􀇑ह-􀁛 नायं त􀃍छेषः, ना􀍪प तदपवादः। अ􀃛यदेवेदं प􀇐रभाषा􀃛तरसंब􀆨मनया प􀇐रभाषया॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 139 -
(भा􀃧यम) ्
प􀇐रभाषा􀃛तर􀍧म􀇓त च म􀃗वा 􀄐ो􀃧􀄚􀈣याः पठि􀃛त-
॥*॥ 􀇓नयमा􀇑दको गुणवृ􀆨ी भवतो 􀍪व􀄤􀇓तषेधेन ॥ * ॥
इ􀇓त॥ य􀇑द चायं त􀃍छेषः 􀃨या􀃗तेनैव त􀃨यायु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। अथा􀍪प तदपवादः,
उ􀃗सगा􀁛पवादयोर􀃜ययु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः॥ त􀄟 􀇓नयम􀃨यावकाशः- ‘‘रा􀂣ः क च ‘‘ इ􀇓त राजक􀈧यम।्
‘‘इको गुणवृ􀆨ी’‘ इ􀃗य􀃨यावकाशः-÷चयनं चायको लवनं लावकः' इ􀇓त॥ इहोभयं 􀄤ा􀃜नो􀇓त-मे􀉮य􀇓त
माि􀃧ट􀁛' इ􀇓त॥ ‘‘इको गुणवृ􀆨ी’‘ इ􀃗येत􀆫व􀇓त 􀍪व􀄤􀇓तषेधेन॥
(􀍪व􀄤􀇓तषधे बाधकभा􀃧यम) ्
नैष यु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। ‘‘􀍪व􀄤􀇓तषेध े परम’ ् ‘ इ􀃗यु􀃍यते। पूव􀁛􀅶चाय ं योगः, परो 􀇓नयमः॥
(􀍪व􀄤􀇓तषेधसाधकभा􀃧यम) ्
इ􀃧टवाची परश􀃞दः। 􀍪व􀄤􀇓तषेधे परं य􀇑द􀃧टं त􀆫वती􀇓त॥
(􀍪व􀄤􀇓तषेधबाधकभा􀃧यम) ्
एवम􀃜ययु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। 􀉮􀍪वकाय􀁛योगो 􀇑ह 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। न चा􀄟ैको 􀉮􀍪वकाय􀁛यु􀃈तः॥
(􀍪व􀄤􀇓तषेधसाधकभा􀃧यम) ्
नाव􀃦यं 􀉮􀍪वकाय􀁛योग एव 􀍪व􀄤􀇓तषेधः॥
􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥
असंभवोऽ􀍪प। स चा􀃨􀃗य􀄟ासंभवः॥
कोऽसावसंभवः? ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 140 -
इह ताव􀉮-÷वृ􀂢े􀃟यः 􀃜ल􀂢े􀃟यः' इ􀇓त- एकः 􀃨थानी, 􀉮वावादेशौ, न चाि􀃨त संभवः यदेक􀃨य 􀃨था􀇓ननो
􀉮वावादेशौ 􀃨याताम।् इहेदानी-ं मे􀉮य􀇓त मे􀉮यतः, मे􀉮यि􀃛त' इ􀇓त 􀉮वौ 􀃨था􀇓ननौ, एक आदेशः, न चाि􀃨त
संभवः-􀉮वयोः 􀃨था􀇓ननोरेक आदेशः 􀃨या􀇑द􀃗येषोऽसंभवः। स􀃗येति􀃨म􀃛नसंभवे यु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः॥
(􀍪व􀄤􀇓तषेधबाधकभा􀃧यम) ्
एवम􀃜ययु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। 􀉮वयो􀇑ह􀁛 सावकाशयोः समवि􀃨थतयो􀍪व􀁛􀄤􀇓तषेधो भव􀇓त। अनवकाश􀃦चायं
योगः॥
(􀍪व􀄤􀇓तषेधसाधकभा􀃧यम) ्
ननु च-इदानीमेवा􀃨यावकाशः 􀄤􀃈लृ􀃜तः-चयनं चायको लवनं लावक इ􀇓त॥
(􀍪व􀄤􀇓तषेधबाधकभा􀃧यम) ्
अ􀄟ा􀍪प 􀇓नयमः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ना􀄤ा􀃜ते 􀇓नयमेऽयं योग आर􀃟यते। यावता च ना􀄤ा􀃜ते 􀇓नयमेऽयं योग
आर􀃟यते, तत􀃨त􀃨यापवादोऽयं योगो भव􀇓त॥ उ􀃗सगा􀁛पवादयो􀅶चायु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः॥ अथा􀍪प कथं􀍬च􀉮
‘‘इको गुणवृ􀆨ी’‘ इ􀃗य􀃨यावकाशः 􀃨यात।् एवम􀍪प यथेह 􀍪व􀄤􀇓तषेधा􀇑दको गुणो भव􀇓त मे􀉮य􀇓त
मे􀉮यतः मे􀉮यि􀃛त, इ􀇓त, एव􀍧महा􀍪प 􀃨यात- ्अने􀇓नजुः पय􀁛वे􀍪वषु􀇐र􀇓त॥
(इ􀃗यसंब􀆨प􀇐रभाषाप􀂢􀇓नरासा􀍬धकरणम) ्
---------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 141 -
(अथ 􀍧स􀆨ा􀃛तभूतपदोपि􀃨थ􀇓तप􀂢􀇓न􀇾पणम) ्
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह-􀁛 वृ􀍪􀆨भ􀁛व􀇓त गुणो भवती􀇓त य􀄟 􀄦यू ा􀉮 इकः' इ􀃗ये􀃗त􀄟ोपि􀃨थत ं 􀄡􀃧ट􀃥यम॥्
􀍩कं कृ त ं भव􀇓त? ॥
􀉮􀍪वतीया ष􀃧ठ􀈤 􀄤ादुभा􀁛􀃥यते॥ त􀄟 कामाचारः-गृ􀃩यमाणेन वेकं 􀍪वशेष􀇓यतुम, ् इका वा गृ 􀃩यमाणम।्
यावता कामचारः, इह तावि􀃛म􀇑दमृिजपुग􀃛तलघूपधि􀃍छ􀁛􀇺􀍧श􀍯􀂢􀄤􀂢ु􀄡ेष ु गृ􀃩यमाणेनेकं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः-
एतेषा ं य इ􀍬ग􀇓त। इहेदानी ं जु􀍧ससाव􀁛धातुकाध􀁛धातुक􀄱􀃨वा-􀉮योगु􀁛णेि􀃧वका गृ 􀃩यमाण ं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः
एतेषां गुणो भव􀇓त इकः' इग􀃛ताना􀍧म􀇓त॥
(त􀃍छेषप􀂢ो􀃈त􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
अथवा सव􀁛􀄟ैवा􀄟 􀃨थानी 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते। इह तावि􀃛मदे􀇐र􀃗य􀍪वभि􀃈तको 􀇓नद􀈶शः- 􀍧म􀉮 एः 􀍧मदे􀇐र􀇓त॥
अथवा ष􀃧ठ􀈤समासो भ􀍪व􀃧य􀇓त-􀍧मद इः 􀍧म􀇑दः 􀍧मदे􀇐र􀇓त॥
पुग􀃛तलघूपध􀃨ये􀇓त। नैवं 􀍪व􀂣ायते-पुग􀃛ता􀉨ग􀃨य लघूपध􀃨य चे􀇓त॥
कथ ं त􀇑ह?􀁛 ॥
पु􀍩क अ􀃛तः पुग􀃛तः, ल􀃋वी उपधा लघूपधा, पुग􀃛त􀅶च लघूपधा च पुग􀃛तलघूपधम , ्
पुग􀃛तलघूपध􀃨ये􀇓त। अव􀃦यं चैतदेवं 􀍪व􀂣ेयम, ् अ􀉨ग􀍪वशेषण े सतीह 􀄤स􀃏येत 􀍧भनि􀃗त 􀇓छन􀃗ती􀇓त॥
ऋ􀃍छेर􀍪प 􀄤ि􀃦ल􀃧ट􀇓नद􀈶शोऽयम- ् ऋ􀃍छ􀇓त ऋ ऋ ऋताम -् ‘ऋ􀃍छ􀃗यतृ ाम’् इ􀇓त॥
􀇺शेर􀍪प योग􀍪वभागः करि􀃧यते, -‘‘उर􀍫ङ गुणः’’ उः अ􀍫ङ गुणो भव􀇓त। ततो ‘‘􀇺शेः’‘ 􀇺शे􀅶चा􀍫ङ
गुणो भव􀇓त॥ उ􀇐र􀃗येव॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 142 -
􀍯􀂢􀄤􀂢ु􀄡योर􀍪प ‘‘यणा􀇑दपरं गुणः’‘ इतीयता 􀍧स􀆨म।् सोऽयमेव ं 􀍧स􀆨 े स􀇓त य􀃗पूव􀁛􀄒हण ं
करो􀇓त त􀃨यैत􀃗􀄤योजनम- ् इको यथा 􀃨याद􀇓नको मा भू􀇑द􀇓त॥
(वृ􀍪􀆨पद􀄤योजना􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
अथ वृ􀍪􀆨􀄒हण ं 􀍩कमथ􀁛म? ् ॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम) ्
􀍩कं 􀍪वशेषेण वृ􀍪􀆨􀄒हण ं चो􀉮यत े न पुनगु􀁛ण􀄒हणम􀍪प। य􀇑द 􀍩कं 􀍬च􀉮गुण􀄒हण􀃨य 􀄤योजनमि􀃨त,
वृ􀍪􀆨􀄒हण􀃨या􀍪प त􀆫􀍪वतुमह􀁛􀇓त। को वा 􀍪वशेषः? ॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम )्
अयमि􀃨त 􀍪वशेषः। गुण􀍪वधौ न 􀃈व􀍬च􀃗􀃨थानी 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते, त􀄟ाव􀃦यं 􀃨था􀇓न􀇓नद􀈶शाथ􀉍 गुण􀄒हणं
कत􀁛􀃥यम।् वृ􀍪􀆨􀍪वधौ पुनः सव􀁛􀄟ैव 􀃨थानी 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत े ‘‘अचो􀍬ञ ण् 􀇓त’‘ ‘‘अत उपधायाः’‘
‘‘त􀍪􀆨ते􀃧वचामादेः’‘ इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम) ्
अत उ􀃗तरं पठ􀇓त-
(११० 􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम) ्
॥ ॥ वृ􀍪􀆨􀄒हणमु􀃗तराथ􀁛म ्॥ ॥
वृ􀍪􀆨􀄒हण ं 􀍩􀄐यते॥ 􀍩कमथ􀁛म? ् ॥ उ􀃗तराथ􀁛म।् ‘‘ि􀃈ङ􀇓त’‘ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेध ं व􀃪य􀇓त। स वृ􀆨ेर􀍪प यथा
􀃨यात॥्
(पूव􀁛प􀍯􀂢भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 143 -
क􀃦चेदानीं 􀍩क􀉨􀃗􀄤􀃗ययेषु वृ􀆨ेः 􀄤स􀉨गः। यावता ‘ि􀃨थ􀇓त’ इ􀃗यु􀃍यते।
(११० 􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम ्॥ ७॥)
॥ ॥ त􀃍च मृ􀃏यथ􀁛म॥् ॥
(भा􀃧यम)्
मृजेवृ􀍪􀆨र􀍪वशेषेणो􀃍यते॥ सा 􀍩क् ङ􀇓त मा भूत ् मृ􀃧टः मृ􀃧टवा􀇓न􀇓त॥
(१११ 􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम)्
॥ ॥ इहाथ􀉍 चा􀍪प॥ ॥
इहाथ 􀉍 चा􀍪प मृ􀃏यथ 􀉍 वृ􀍪􀆨􀄒हणं कत􀁛􀃥यम।् मृजेवृ􀁛􀍪􀆨र􀍪वशेषेणो􀃍यत े।सेको यथा 􀃨यात, ् अ􀇓नको मा
भू􀇑द􀇓त॥
(११२ अ􀃛यथोपपि􀃗तवा􀇓त􀁛कम॥् ९॥ )
॥ ॥ मृ􀃏यथ􀁛􀍧म􀇓त चे􀉮योग􀍪वभागाि􀃗स􀆨म ् ॥ ॥
मृ􀃏यथ􀁛􀍧म􀇓त चे􀉮योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ’‘मृजेवृ􀁛􀍪􀆨रच’ः‘। ततः-’‘􀍬ञ ण् 􀇓त’‘ 􀍬ञ􀇓त 􀍨ण􀇓त च वृ􀍪􀆨भव􀁛 􀇓त
÷अचः' इ􀃗येव॥
(अ􀃛यथोपपि􀃗तबाधकभा􀃧यम) ्
य􀉮यचो वृ􀍪􀆨􀇽􀃍यते, ÷􀃛यमा􀉪􀁛' अटोऽ􀍪प वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(११२ अ􀃛यथोपपि􀃗तसाधकशेषवा􀇓त􀁛कम) ्
॥ ॥ अ􀇑ट चो􀃈तम॥् ॥
(भा􀃧यम) ्
􀍩कमु􀃈तम ?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 144 -
÷अन􀃛􀃗य􀍪वकारेऽ􀃛􀃗यसदेश􀃨य काय􀉍 भव􀇓त' इ􀇓त॥
(११३ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम) ्
॥ ॥ वृ􀍪􀆨􀄤􀇓तषेधानुपपि􀃗ति􀃨􀃗वक्􀄤 करणात ् (त􀃨मा􀇑द􀃊ल􀂢णा वृ􀍪􀆨ः)॥ ॥
वृ􀆨े􀃨त ु 􀄤􀇓तषेधो नोपप􀉮यते।
􀍩कं कारणम ?् ॥
इ􀃈􀄤करणात।् इ􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधः। न चैव ं स􀇓त मृजे􀇐र􀃊ल􀂢णा वृ􀍪􀆨भ􀁛व􀇓त।
त􀃨मा􀃛मृजे􀇐र􀃊ल􀂢णा वृ􀍪􀆨रे􀍪षत􀃥याः॥
(इ􀃈प􀇐रभाषोपि􀃨थ􀇓तसूचकभा􀃧यम) ्
एव ं त􀇑ह-􀁛 इहा􀃛ये वैयाकरणा मृजेरजादौ सं􀄐म े 􀍪वभाषा वृ􀍪􀆨मारभ􀃛त-े प􀇐रमृजि􀃛त प􀇐रमाज􀁛ि􀃛त
प􀇐रमृज􀃛त ु प􀇐रमाज􀁛􀃛त ु प􀇐रममृजतुः प􀇐रमाज􀁛तु􀇐र􀃗या􀉮यथ􀁛म॥् त􀇑दहा􀍪प सा􀃚यम॥् ति􀃨मन ् सा􀃚य े
योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते- ‘‘मृजेवृ􀁛􀍪􀆨रचो’‘ भव􀇓त॥
ततः-÷अ􀍬च ि􀃈ङ􀇓त' अजादौ च ि􀃈ङ􀇓त मृजवे 􀍪ृ􀁛􀆨भ􀁛व􀇓त। प􀇐रमाज􀁛ि􀃛त प􀇐रमाज􀁛􀃛त ु
प􀇐रममाज􀁛तुः॥ 􀍩कमथ􀁛􀍧मदम? ् ॥ 􀇓नयमाथ􀁛म,् अजादावेव ि􀃈ङ􀇓त ना􀃛य􀄟 􀃈वा􀃛य􀄟 मा भूत? ् ॥
मृ􀃧टः मृ􀃧टवा􀇓न􀇓त॥
ततो ‘वा’ वा􀍬च ि􀃈ङ􀇓त मृजेवृ􀁛􀍪􀆨भ􀁛व􀇓त। प􀇐रमृजि􀃛त प􀇐रमाज􀁛ि􀃛त प􀇐रममृजतुः प􀇐रममाज􀁛तु􀇐र􀇓त॥
(इ􀃈प􀇐रभाषोपि􀃨थ􀇓तसूचकभा􀃧यम) ्
इहाथ􀁛मेव त􀇑ह 􀁛 􀍧सजथ 􀉍 वृ􀍪􀆨􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम।् 􀍧स􀍬च वृ􀍪􀆨र􀍪वशेषेणो􀃍यत े सेको यथा 􀃨या􀉮, अ􀇓नको मा
भू􀇑द􀇓त॥
(इ􀃈प􀇐रभाषानुपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 145 -
क􀃨य पुनर􀇓नकः 􀄤ा􀃜नो􀇓त? ॥
(इ􀃈प􀇐रभाषानुपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
अकार􀃨य। अ􀍬चक􀈧ष􀈸त ् अिजह􀈣ष􀈸त॥्
(इ􀃈प􀇐रभाषानुपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
नैतदि􀃨त। लोपोऽ􀄟 बाधको भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(इ􀃈प􀇐रभाषोनुपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
आकार􀃨य त􀇑ह 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त-अयासीत ् अवासीत॥्
(इ􀃈प􀇐रभाषानुपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
ना􀃨􀃗य􀄟 􀍪वशेषः स􀃗यां वृ􀆨ावस􀃗या ं वा ॥
(इ􀃈प􀇐रभाषोपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
सं􀃚य􀂢र􀃨य त􀇑ह 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(इ􀃈प􀇐रभाषापि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
नैव सं􀃚य􀂢रमन􀃗यमि􀃨त॥
(इ􀃈प􀇐रभाषोपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
नन ु चेदमि􀃨त ढलोपे कृ त े उदवोढाम ् उदवोढम ् उदवोढे􀇓त॥
(इ􀃈प􀇐रभाषानुपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
नैदि􀃨त। अ􀍧स􀆨ो ढलोपः। त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀃛नैतद􀃛􀃗यं भव􀇓त॥
(इ􀃈प􀇐रभाषोपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
􀃥यञज् न􀃨य त􀇑ह 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त अभै􀃗सीत ् अ􀃍छै􀃗सीत॥्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 146 -
(इ􀃈प􀇐रभाषानुपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
हल􀃛तल􀂢णा वृ􀍪􀆨बा􀁛􀍬धका भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(इ􀃈प􀇐रभाषोपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
य􀄟 त􀇑ह 􀁛 सा 􀄤􀇓त􀍪ष􀃚यत-े ‘‘ने􀇑ट’’ इ􀇓त अकोषी􀉮 अमोषीत॥्
(इ􀃈प􀇐रभाषानुपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
􀍧स􀍬चवृ􀆨रे 􀃜येष 􀄤􀇓तषेधः॥
कथम ?् ॥
ल􀂢णं 􀇑ह नाम 􀃚वन􀇓त 􀄧म􀇓त मुहूत􀁛म􀍪प नाव􀇓त􀃧ठते॥
(इ􀃈प􀇐रभाषानुपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
अथवा ‘‘􀍧स􀍬च वृ􀍪􀆨ः पर􀃨मैपदेषु’‘ इ􀇓त 􀍧स􀍬च वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ त􀃨या हल􀃛तल􀂢णा वृ􀍪􀆨बा􀁛􀍬धका।
त􀃨या अ􀍪प ने􀇑ट' इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः॥
(इ􀃈प􀇐रभाषोप􀃨थापकभा􀃧यम) ्
अि􀃨त पुनः 􀃈व􀍬चद􀃛य􀄟ा􀍪प अपवादे 􀄤􀇓त􀍪ष􀆨े उ􀃗सग􀈾ऽ􀍪प न भव􀇓त ? ॥
(इ􀃈प􀇐रभाषानुपि􀃨थ􀇓तभा􀃧यम) ्
अ􀃨ती􀃗याह, सुजात े अ􀅶वसूनतु े, अ􀃚वय􀈾 अ􀇑􀄡􀍧भः सुतम, ् शु􀄐ं त े अ􀃛य􀇑द􀇓त। पवू 􀁛􀇾प े
􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ेऽयादयोऽ􀍪प न भवि􀃛त॥
(􀄤योजना􀃛तरभा􀃧यम) ्
उ􀃗तराथ􀁛मेव त􀇑ह 􀁛 􀍧सजथ 􀉍 वृ􀍪􀆨􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम।् 􀍧स􀍬च वृ􀍪􀆨र􀍪वशेषेणो􀃍यत े सा ि􀃈ङ􀇓त मा भूत ्
􀃛यनुवीत ् 􀃛यधुवीत ् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 147 -
(􀄤योजना􀃛तर􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम।् अ􀃛तर􀉨ग􀃗वाद􀄟ोव􀉨ङादेश े कृ तऽे न􀃛􀃗य􀃗वा􀉮वृ􀍪􀆨न 􀁛 भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम) ्
य􀇑द त􀇑ह 􀁛 􀍧स􀃍य􀃛तर􀉨गं भव􀇓त-‘‘अकाष􀈸त, ् अहाष􀈸त, ् गुण े कृ त े रपर􀃗वे चान􀃛􀃗य􀃗वा􀉮वृ􀍪􀆨न’􀁛
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(पूव􀁛प􀍯􀂢भा􀃧यम) ्
मा भूदेवम॥् ‘‘हल􀃛त􀃨य’’ इ􀃗येव ं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(दूषणभा􀃧यम) ्
इह त􀇑ह-􀁛 􀃛य􀃨तार􀈣त ् 􀃛यदार􀈣त।् गुण े कृ त े रपर􀃗वे चा􀃛􀃗य􀃗वा􀉮वृ􀍪􀆨न 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ हल􀃛तल􀂢णाया􀃦च
‘‘ने􀇑ट’‘ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः॥
(दूषण􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
मा भूदेवम।् ‘‘􀄫ा􀃛त􀃨य’’ इ􀃗येव ं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(दूषणभा􀃧यम) ्
इह त􀇑ह 􀁛 अलावीत ् अयावीत।् गुण े कृ तऽे वादेश े चान􀃛􀃗य􀃗वा􀉮वृ􀍪􀆨न 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त। हल􀃛तल􀂢णाया􀃦च
‘‘ने􀇑ट’’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः॥
(दूषण􀇓नराकरणभा􀃧यम) ्
मा भूदेवम।् ‘‘􀄫ा􀃛त􀃨य’‘ इ􀃗येव ं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀇓नराकरणबाधकभा􀃧यम) ्
‘‘􀄫ा􀃛त􀃨य’’ इ􀃗यु􀃍यत,े न चेदं 􀄫ा􀃛तम्।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 148 -
(􀇓नराकरणसाधकभा􀃧यम)्
‘‘􀄫ा􀃛त􀃨य’’ इ􀃗य􀄟 वकारोऽ􀍪प 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते॥
􀍩कं वकारो न 􀄮ूयते॥
लु􀃜त􀇓न􀇑द􀁛􀃧टो वकारः॥
(􀇓नराकरणभा􀃧यम )्
य􀉮येवम- ् मा भवानवीत, ् मा भवान ् मवी􀉮 अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀇓नराकरणसाधकभा􀃧यम) ्
अ􀍪वम􀃥योन􀈶􀇓त व􀃪या􀍧म॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम) ्
त􀉮व􀃈त􀃥यम॥्
(समाधानबाधकभा􀃧यम) ्
न व􀃈त􀃥यम।् ‘􀍨णि􀃦व􀃟या ं तौ 􀇓नमात􀃥यौ'।
य􀉮य􀃜येतदु􀃍यते। अथवैत􀇑ह 􀁛 􀍨ण􀃦􀃥योः 􀄤􀇓तषेधो न व􀃈त􀃥यो भव􀇓त। गुण े कृ तऽे यादेश े च या􀃛ताना ं
ने􀃗येव 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(भा􀃧यम) ्
एव ं त􀃩या􀁛चाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-न 􀍧स􀃍य􀃛तर􀉨गं भव􀇓त-इ􀇓त। यदयम ् ‘‘अतो हलोदेल􀁛घोः’‘
इ􀃗यकार􀄒हणं करो􀇓त॥
कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम ् ?॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 149 -
अकार􀄒हण􀃨यैत􀃗􀄤योजनम।् इह मा भूत- ्अकोषीत, ् अमोषीत।् य􀇑द 􀍧स􀃍य􀃛तर􀉨गं 􀃨या􀉮,
अकार􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮। गुण े कृ तऽे लघु􀃗वा􀉮वृ􀍪􀆨न 􀁛 भ􀍪व􀃧य􀇓त। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀈾 ‘‘न 􀍧स􀃍य􀃛तर􀉨गं
भव􀇓त’’ इ􀇓त। ततोऽकार􀄒हणं करो􀇓त॥
(􀂣ापक􀇓नराकरणभा􀃧यम )्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् अ􀃨􀃗य􀃛यदेत􀃨य वचन े 􀄤योजनम॥्
􀍩कम? ् ॥
य􀄟 गुणः 􀄤􀇓त􀍪ष􀆨यत े तदथ􀁛मेत􀃗􀃨यात।् 􀃛यकु ट􀈣त, ् 􀃛यपुट􀈣त॥्
(􀂣ापका􀃛तरभा􀃧यम) ्
य􀃗त􀇑ह􀁛 􀍨ण􀃦वयोः 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त। तेन ‘नेहा􀃛तर􀉨गमि􀃨त’ इ􀇓त दश􀁛य􀇓त॥
(पूव􀈾􀃈त􀂣ापकि􀃨थर􀈣करणभा􀃧यम) ्
य􀃍च करो􀃗यकार􀄒हणं लघो􀇐र􀇓त कृ तऽे 􀍪प॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तवा􀇓त􀁛कोपसंहारख􀃖डम) ्
॥*॥ त􀃨मा􀇑द􀃊ल􀂢णा वृ􀍪􀆨ः॥*॥
(भा􀃧यम) ्
त􀃨मा􀇑द􀃊ल􀂢णा वृ􀍪􀆨रा􀃨थेया॥
(इ􀇓त पदोपि􀃨थ􀇓त􀃨थापना􀍬धकरणम॥् )
------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 150 -
(अथ 􀃨वत􀃛􀄟􀍪व􀍬ध􀃗व􀇓नराकरणा􀍬धकरणम )्
(११४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम॥् १२॥)
॥ *॥ ष􀃧􀉫याः 􀃨थानेयोग􀃗वा􀇑दग􀇓् नवृि􀃗तः॥* ॥
(भा􀃧यम) ्
ष􀃧􀉫याः 􀃨थानेयोग􀃗वा􀃗सव􀈶षा􀍧मकां 􀇓नवृि􀃗तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अ􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त द􀍬ध मधु॥
(अ􀃨य 􀃨वत􀃛􀄟􀃗व े दूषणभा􀃧यम) ्
पुनव􀁛चन􀍧मदानी ं 􀍩कमथ 􀉍 􀃨यात? ् ॥
(११४ 􀃨वतं􀄟􀃗व े दूषणसमाधानवा􀇓त􀁛क २ ख􀃖डम॥् १३॥)
॥ ॥ अ􀃛यतराथ 􀉍 पुनव􀁛चनम॥् ॥
(भा􀃧यम) ्
अ􀃛यतराथ􀁛मेत􀃗􀃨यात -्साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोगु􀁛ण एवे􀇓त॥
(११५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम) ्
॥*॥ 􀄤सारणे च ॥*॥
(भा􀃧यम) ्
􀄤सारणे च सव􀈶षां यणां 􀇓नवृ􀇓तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अ􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त-याता वाता॥
(􀃨वात􀃛􀅧य े दूषणभा􀃧यम) ्
पुनव􀁛चन􀍧मदानीं 􀍩कमथ 􀉍 􀃨यात? ् ॥
(११५ 􀃨वात􀃛􀅧ये दूषण􀇓नराकरणवा􀇓त􀁛क 2 ख􀃖डम॥् १५॥)
॥*॥ 􀍪वषयाथ 􀉍 पुनव􀁛चनम ् ॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 151 -
(भा􀃧यम) ्
􀍪वषयाथ􀁛मेत􀃗􀃨यात, ् व􀍬च􀃨व􀍪पयजाद􀈣ना ं 􀍩क􀃗येवे􀇓त॥
(११६ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम॥् १६॥)
॥*॥ उर􀄞परे च॥*॥
उर􀄞परे च सव􀈶षामृकाराणा ं 􀇓नवृ􀇓तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अ􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त-कत ृ􀁛 हतृ􀁛॥
(११७ सवा􀁛􀂢ेप􀇓नराकरण􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम॥् १७॥)
॥ *॥ 􀍧स􀆨 ं त ु ष􀃧􀉫य􀍬धकारे वचनात॥् *॥
(भा􀃧यम) ्
􀍧स􀆨तेतत॥्
कथम ् ?॥
ष􀃧􀉫य􀍬धकारे इम े योगाः कत􀁛􀃥याः। एक􀃨तावत ् 􀍩􀄐यत े त􀄟ैव । इमाव􀍪प योगौ
ष􀃧􀉫य􀍬धकारमनुव􀇓त􀁛􀃧येते॥
(भा􀃧यम) ्
अथवा- ष􀃧􀉫य􀍬धकारे इमौ योगावपे􀍯􀂢􀃧यामहे॥
(समाधा􀃛तरभा􀃧यम) ्
अथवेदं तावदयं 􀄤􀃧ट􀃥यः- ‘‘साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोगु􀁛ण ो भव􀇓त’‘ इतीह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त- याता
वाता?॥ इदं त􀄟ापे􀍯􀂢􀃧यत-े ‘‘इको गुणवृ􀆨’ी’ इ􀇓त॥ यथैव त􀇑ह 􀁛 इदं त􀄟ापे􀍯􀂢􀃧यत,े एव􀍧महा􀍪प
तदपे􀍯􀂢􀃧यामहे ‘‘साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोः’’ इ􀇓त॥ इको गुणवृ􀆨ी ॥ ३॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 152 -
(इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चत े महाभा􀃧ये 􀄤थम􀃨या􀃚याय􀃨य 􀄤थम े पादे तृतीयमाि􀃩यकम॥् ३॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 153 -
􀄤थमा􀃚याये 􀄤थमपादे चतुथ􀁛माि􀃩नकम्।
-------------------------
(३ प􀇐रभाषासू􀄟म्॥१।१।४॥ आ । सू.)
न धातुलोप आध􀁛धातुके॥१।१।३॥
(पदकृ 􀃗य􀇓नव􀁛चना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
धातु􀄒हणं 􀍩कम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
इह मा भूत-्लूञ् ल􀍪वता ल􀍪वतुम, ् पूञ् प􀍪वता॥ प􀍪वतुम्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
आघ􀁛धातकु इ􀇓त 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘􀇒􀄟धा ब􀆨ो वृषभो रोरवी􀇓त’ (ऋ.सं. ४।५८।३)॥
(अथाध􀁛धातुकपदाथा􀃛􀁛 वय􀍪वचारा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुन􀇐रदमाध􀁛धातुक􀄒हणं लोप􀍪वशेषणम-आ् ध􀁛धातुक􀇓न􀍧म􀃗ते लोपे स􀇓त ये गुणवृ􀆨ी 􀄤ा􀃜नुत􀃨ते न
भवतः’ इ􀇓त।
आहोि􀃨व􀉮 गुणवृ􀍪􀆨􀍪वशेषणमाध􀁛धातुक􀄒हणम-्‘धातुलोपे स􀃗याध􀁛धातुक􀇓न􀍧म􀃗ते ये गुणवृ􀆨ी 􀄤ा􀃜नुत􀃨ते
न भवतः’ इ􀇓त?॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 154 -
(􀍪वशेष􀄤􀃦नभा􀃧यम)्
􀍩कं चातः?॥
(􀍪वशेषदश􀁛नभा􀃧यम)्
य􀇑द लोप􀍪वशेषणम,् ‘उपे􀆨ः, 􀄤े􀆨ः’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अथ गुणवृ􀍪􀆨􀍪वशेषणम, ् ‘􀃈नोपय􀇓त’ अ􀄟ा􀍪प
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(उभये􀃧टापि􀃗तभा􀃧यम)्
यथे􀃍छ􀍧स तथा􀃨तु॥
(􀄤थमप􀂢ा􀉨गीकारभा􀃧यम)्
अ􀃨तु लोप􀍪वशेषणम्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथम-् ‘उपे􀆨ः 􀄤े􀆨ः’ इ􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ब􀇑हर􀉨गो गुणोऽ􀃛तर􀉨गः 􀄤􀇓तषेधः ‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे’॥
(लाघवभा􀃧यम)्
य􀉮येवं, नाथ􀈾 घातु􀄒हणेन॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त लूञ् ल􀍪वता ल􀍪वतुम?् ।
(समाधानभा􀃧यम)्
आध􀁛धातुक􀇓न􀍧म􀃗ते लोपे 􀄤􀇓तषेधः। न चषै आध􀁛धातुक􀇓न􀍧म􀃗तो लोपः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 155 -
(􀉮􀍪वतीयप􀂢􀃨वीकारभा􀃧यम)्
अथवा-पुनर􀃨तु गुणवृ􀍪􀆨􀍪वशेषणम ्॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-्􀃈नोपयती􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः,
􀇓नपातनाि􀃗स􀆨म्॥
􀍩कं 􀇓नपातनम?् ॥
‘चेले 􀃈नोपेः’ इ􀇓त॥
(इ􀃗याध􀁛धातुकपदाथा􀃛􀁛 वय􀍪वचारा􀍬धकरणम)्
--------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 156 -
(अथ प􀇐रगणना􀍬धकरणम)्
(भा􀃧यम)्
प􀇐रगणनं कत􀁛􀃥यम-्
(११८ प􀇐रगणनपूव􀁛प􀍯􀂢वा􀇓त􀁛कम् ॥२॥)
॥*॥ य􀉨य􀃈􀃈यवलोपे 􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
य􀉨य􀃈􀃈यवलोपे 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥
य􀉨- बे􀍧भ􀇑दता मर􀈣मृजः॥
यक्-कुषु􀍧भता मगधकः॥
􀃈य-स􀍧म􀍬धता 􀇺षदकः॥
बलोपे-जीरदानुः॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
(११८ प􀇐रगणनसाधकवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डनम ् ॥२॥)
॥*॥ नु􀃠लोप􀍧􀄰􀃥यनुब􀃛धलोपेऽ􀄤􀇓तषेधाथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
नु􀃠लोपे 􀍧􀄰􀃥यनुब􀃛धलोपे च 􀄤􀇓तषेधो मा भू􀇑द􀇓त॥
नु􀃠लोप-े अभािज, रागः, उपबह􀁛णम् ॥
􀍧􀄰वेः-आ􀄰ेमाणम्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 157 -
अनुब􀃛धलोप-े लूञ् ल􀍪वता ल􀍪वतुम् ॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द प􀇐रगणनं 􀍩􀄐यते, ‘􀃨यदः, 􀄤􀃦नथः, 􀇑हम􀄮थः’ इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
व􀃪य􀃗येत􀉮 *􀇓नपाताना􀃗􀃨यदा􀇑दषु* इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 प􀇐रगणनं कत􀁛􀃥यम ्॥
(प􀇐रगणन􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यम्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
नु􀃠लोपे क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥
(११९ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ्॥३॥)
॥*॥ इ􀃈􀄤करणा􀃛नु􀃠लोपे वृ􀍪􀆨ः॥*॥
(भा􀃧यम)्
इ􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधः। न चैषे􀃊ल􀂢णा वृ􀍪􀆨ः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
यद􀈣􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀆨योः 􀄤􀇓तषेधः ‘􀃨यदः, 􀄤􀄮थः 􀇑हम􀄮थः’ इ􀃗य􀄟 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
इह च 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘अवोदः, एध-, ओ􀆬ः’ इ􀇓त॥
(१२० 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ्॥४॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 158 -
॥*॥ 􀇓नपातना􀃗􀃨यदा􀇑दषु॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀇓नपातना􀃗􀃨यदा􀇑दषु 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त, न च भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
यद􀈣􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधः 􀍧􀄰􀃥यनुब􀃛धलोपे कथम?् ॥
(१२१ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ्॥५॥)
॥ 􀄤􀃗यया􀄮य􀃗वाद􀃛य􀄟 􀍧स􀆨म् ॥
(भा􀃧यम)्
आध􀁛धातुक􀇓न􀍧म􀃗ते लोपे 􀄤􀇓तषेधः। न चैष आध􀁛धातुक􀇓न􀍧म􀃗तो लोपः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮याध􀁛धातुक􀇓न􀍧म􀃗ते लोपे 􀄤􀇓तषेधः, ‘जीरदानुः’ (ऋ.सं. ५।८३।१॥) अ􀄟 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(११२ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ६॥)
॥*॥ र􀍩क 􀃏यः स􀃠􀄤सारणम ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
नैत􀃏जीवेः 􀇽पम,् र􀃈येत􀃏􀃏यः स􀃠􀄤सारणं भव􀇓त॥
(एकदे􀍧शभा􀃧यम)्
यावतां चेदानीं र􀍩क जीवेर􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥
(पूवप􀁛 􀂢भा􀃧यम)्
कथमुपबह􀁛णम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 159 -
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
बृ􀇑हः 􀄤कृ􀃗य􀃛तरम ्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं 􀂣ायते-बृ􀇑हः 􀄤कृ􀃗य􀃛तर􀍧म􀇓त?॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
अची􀇓त 􀇑ह लोप उ􀃍यत,े अनजादाव􀍪प 􀇺􀃦यते-􀇓नब􀃩ृ यते।
अ􀇓नट􀈣􀇓त चो􀃍यते, इडादाव􀍪प 􀇺􀃦यते-􀇓नब􀇑ह􀁛ता 􀇓नब􀇑ह􀁛तु􀍧म􀇓त।
अजादाव􀍪प न 􀇺􀃦यते-बृंहय􀇓त बृंहकः॥
(उपसंहारभा􀃧यम)्
त􀃨मा􀃛नाथ􀁛ः प􀇐रगणनेन॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द प􀇐रगणनं न 􀍩􀄐यते ‘भे􀉮यते, छे􀉮यते’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। धातुलोप इ􀇓त नैवं 􀍪व􀂣ायते-‘धातोल􀈾पो धातुलोपो’ धातुलोपे इ􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
‘धातोल􀈾पो यि􀃨म􀃨त􀇑ददं धातुलोप धातुलोप’े इ􀇓त॥
(उपसंहारभा􀃧यम)्
त􀃨मा􀇑द􀃊ल􀂢णा वृ􀍪􀆨ः॥
(इ􀇓त प􀇐रगणना􀍬धकरणम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 160 -
------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 161 -
(अथे􀃊ल􀂢ण􀃗वे दोष􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द तह􀈹􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधः, पापचकः पापठकः, मगधकः, 􀇺षदकः’ अ􀄟 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
(११३ 􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ् ॥७॥)
॥*॥ अ􀃣लोप􀃨य 􀃨था􀇓नव􀃗􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अकारलोपे कृते त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀃗􀃗वा􀉮 गुणावृ􀆨ी न भ􀍪व􀃧यतः॥
(इती􀃊ल􀂢ण􀃗वे दोष􀇓नराकरणम)्
-------------
(अथ सू􀄟􀄤􀃗या􀃉याना􀍬धकरणम)्
(११४ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम ्॥८॥)
॥*॥ अनार􀃠भो वा॥*॥
(भा􀃧यम)्
अनार􀃠भो वा पुनर􀃨य योग􀃨य 􀃛या􀃡यः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं ‘बे􀍧भ􀇑दता मर􀈣मृजकः कुषु􀍧भता स􀍧म􀍬धता’ इ􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀄟ा􀃜यकारलोपे कृते त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 गुणवृ􀆨ी न भ􀍪व􀃧यतः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 162 -
य􀄟 त􀇑ह􀁛 􀃨था􀇓नव􀆫ावो नाि􀃨त तदथ􀁛मयं योगो व􀃈त􀃥यः॥
􀃈व च 􀃨था􀇓नव􀆫ावो नाि􀃨त?॥
य􀄟 हलचोरादेशः, लोलुवः पोपुवः मर􀈣मृजः सर􀈣सृप इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀄟ा􀃜यकारलोपे कृते त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 गुणवृ􀆨ी न भ􀍪व􀃧यतः॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
लु􀍩क कृते न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
इद􀍧मह सं􀄤धाय􀁛म-् लुक् 􀍩􀄐यताम􀃣लोप इ􀇓त। 􀍩कम􀄟 कत􀁛􀃥यम?् ॥ पर􀃗वाद􀃣लोपः॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
􀇓न􀃗यो लुक्। कृतेऽ􀃜य􀃣लोपे 􀄤􀃜नो􀇓त, अकृतेऽ􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
लुग􀃜य􀇓न􀃗यः॥ कथम?् । अ􀃛य􀃨य कृ तेऽ􀃣लोपे 􀄤ा􀃜नो􀇓त, अ􀃛य􀃨याकृ ते॥ श􀃞दा􀃛तर􀃨य च
􀄤ा􀃜नुवि􀃛व􀍬धर􀇓न􀃗यो भव􀇓त’’॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
अनवकाश􀃨त􀇑ह􀁛 लुक्॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
सावकाशो लुक्॥
कोऽवकाशः?॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 163 -
अव􀍧श􀃧टः॥
(अ􀃟युपे􀃗य समाधानभा􀃧यम)्
अथा􀍪प कथं􀍬चदनवकाशो लुक् 􀃨यादेवम􀍪प न दोषः। अ􀃣लोपे योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ‘अतो लोपः’।
ततो ‘‘य􀃨य’’ य􀃨य च लोपो भव􀇓त। अत इ􀃗येव॥
􀍩कमथ􀁛􀍧मदम?् ॥
लुकं व􀃪य􀇓त त􀉮वाधनाथ􀁛म्॥
ततो ‘हलः’ हल उ􀃗तर􀃨य य􀃨य च लोपो भवती􀇓त।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इहा􀍪प त􀇑ह􀁛 पर􀃗वा􀉮योग􀍪वभागा􀉮वा लोपो लुकं बाधेत-‘‘कृ􀃧णो नोनाव वृषभो यद􀈣दम् (ऋ.सं.
१।७९।२॥)’’ नोनूयतेन􀈾नाव॥
(समाधानभा􀃧यम)्
समाना􀄮यो लु􀃊लोपेन बा􀃚यते॥
क􀃦च समाना􀄮यः?॥
यः 􀄤􀃗यया􀄮यः, अ􀄟 च 􀄤ागेव 􀄤􀃗ययो􀃗प􀃗तेलु􀁛􀃊भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथम-् 􀃨यदः 􀄤􀄮थः 􀇑हम􀄮थः ‘जीरदानुः(ऋ.स.ं ५।८३।१)’ 􀇓नकु 􀍬चत इ􀇓त?
(१२५ समाधानवा􀇓त􀁛क(भा􀃧य)म् ॥९॥)
॥*॥ उ􀃈तं शेषे॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 164 -
􀍩कम􀃈ु तम?् ॥
*􀇓नपातना􀃗􀃨यदा􀇑दषु* ।
[* 􀄤􀃗यया􀄮य􀃗वाद􀃛य􀄟 􀍧स􀆨म]्
*र􀍩क 􀃏यः स􀃠􀄤सारणम*् इ􀇓त॥
􀇓नकु 􀍬चतेऽ􀃜यु􀃈तम ्
􀍩कम?् ।
सि􀃛नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀍪􀆨घात􀃨ये􀇓त॥
न धातुलोप0.॥४॥
(४ प􀇐रभाषासू􀄟म)्
ि􀃈ङ􀇓त च ॥१।१।५॥
॥*॥ ि􀃈ङ􀇓त 􀄤􀇓तषेधे ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हणम् [उपधारोरवी􀃗यथ􀁛म]् ॥*॥
(आ􀂢ेपभाग􀃥या􀃉याभा􀃧यम)्
ि􀃈ङ􀇓त 􀄤􀇓तषेधे ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। ि􀃈ङि􀃛न􀍧म􀃗ते ये गुणवृ􀆨ी 􀄤ा􀃜नुत􀃨ते न भवत इ􀇓त
व􀃈त􀃥यम्॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
(१२५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤योजनख􀃖डनम् १)
॥*॥ उपधारोरवी􀃗यथ􀁛म ्॥*॥
(􀄤योजनमख􀃖ड􀃥या􀃉याभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 165 -
उपधाथ􀁛 रोरवी􀃗यथ 􀉍 च॥
(􀄤थम􀄤योजनसम􀃛वयभा􀃧यम)्
उपधाथ􀉍 तावत-् 􀍧भ􀃛नः 􀍧भ􀃛नवा􀇓न􀇓त॥
􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त॥
ि􀃈ङती􀃗यु􀃍यते। य􀄟 ि􀃈ङ􀃗यन􀃛तरो गुणभावीगि􀃨त त􀄟ैव 􀃨यात-् 􀍬चतम,् 􀃨तुतुम्। इह तु न 􀃨या-􀉮
􀍧भ􀃛नः 􀍧भ􀃛नवा􀇓न􀇓त?॥
(􀄤थम􀄤योजनबाधकभा􀃧यम)्
ननु च- य􀃨य गुण उ􀃍यत,े तत ् ि􀃈ङ􀃗पर􀃗वेन 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः। पुग􀃛तलघूपध􀃨य चा􀉨ग􀃨य गुण
उ􀃍यते। 􀍧भ􀃛नं, त􀃍चा􀄟 ि􀃈ङ􀃗परम्।
(􀄤थम􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
पुग􀃛तलघूप􀃨ये􀇓त नैव ं 􀍪व􀂣ायत-े पुग􀃛त􀃨या􀉨ग􀃨य लघूपध􀃨य चे􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
पु􀍩क अ􀃛तः पुग􀃛तः। ल􀃋वी उपधा लघूपधा। पुग􀃛त􀃦च लघूपधा च पुग􀃛तलघूपधं
पुग􀃛तलघूपध􀃨ये􀇓त॥ अव􀃦यं चैतदेवं 􀍪व􀂣ेयम ्। अ􀉨ग􀍪वशेषणे 􀇑ह सतीहा􀍪प 􀄤स􀃏येत-􀍧भनि􀃗त,
􀇓छन􀃗ती􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजनसम􀃛वयभा􀃧यम)्
रोरवी􀃗यथ􀉍 च। ‘􀇒􀄟धा ब􀆨ो वृषभो रोरवी􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 166 -
य􀇑द ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हणं 􀍩􀄐यते, शचङ􀃛ते दोषः, 􀇐रय􀇓त 􀍪पय􀇓त 􀇓घय􀇓त 􀄤ादु􀉮गवत् 􀄤ासु􀄰वत्। अ􀄟 न
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(१२३ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ् ॥२॥)
॥*॥ शचङ􀃛त􀃨या􀃛तर􀉨गल􀂢ण􀃗वात[् 􀍧स􀆨म]् ॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃛तर􀉨गल􀂢ण􀃗वाद􀄟ेयङुवङोः कृतयोरनुपधा􀃗वा􀉮 गुणो न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हण􀃨य 􀇓नद􀈾षतोपसंहारभा􀃧यम)्
एवं 􀍩􀄐यते चेदं ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हणम्। न च कि􀃦च􀆧ोषो भव􀇓त॥
(फला􀃛तर􀄤दश􀁛कभा􀃧यम)्
इमा􀇓न च भूय􀃨ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हण􀃨य 􀄤योजना􀇓न हतो हथः उपोयते औयत लौयमा􀇓नः पौयमा􀇓नः
ने􀇓न􀃈त इ􀇓त॥
(फला􀃛तर􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
नैता􀇓न सि􀃛त 􀄤योजना􀇓न। इह ताव􀉮-हतो हथ इ􀇓त 􀄤स􀃈त􀃨यान􀍧भ􀇓नवृ􀁛􀃗त􀃨य 􀄤􀇓तषेधेन 􀇓नविृ􀃗तः
श􀃈या कतु􀁛म्। अ􀄟 च धातपू देशाव􀃨थायामेवाकारः॥
(भा􀃧यम)्
इह चोपोयते औयत लौयमा􀇓नः पौयमा􀇓न􀇐र􀇓त। ब􀇑हर􀉨गे गुणवृ􀆨ी, अ􀃛तर􀉨गः 􀄤􀇓तषेधः। अ􀍧स􀆨ं
ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे॥
(भा􀃧यम)्
ने􀇓न􀃈त इ􀇓त। परेण 􀇾पेण 􀃥यव􀇑हत􀃗वा􀃛न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 167 -
(अथ ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हण􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
उपधाथ􀈶न ताव􀃛नाथ􀁛ः। धातो􀇐र􀇓त वत􀁛ते। धातुं ि􀃈ङ􀃗पर􀃗वेन 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः॥
(आ􀂢पे भा􀃧यम)्
य􀇑द धात􀍪ु वश􀁛 े􀃧यत,े 􀍪वकरण􀃨य न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-􀍬चनुतः सुनुतः लुनीतः पुनीत इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। 􀍪व􀇑हत􀍪वशषे णं धातु􀄒हणम-्धातोय􀈾 􀍪व􀇑हत इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
धातोरेव त􀇑ह􀁛 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैवं 􀍪व􀂣ायते-धातो􀍪व􀁛􀇑हत􀃨य ि􀃈ङती􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛
धातो􀍪व􀁛􀇑हते ि􀃈ङती􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अथवा-काय􀁛कालं सं􀂣ाप􀇐रभाषं य􀄟 काय􀉍 त􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यम् ‘‘पुग􀃛तलघूपध􀃨य गुणो भव􀇓त’’
इ􀃗युपि􀃨थत􀍧मदं भव􀇓त ‘‘ि􀃈􀃈ङ􀇓त न’’ इ􀇓त।
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा यदेति􀃨म􀃛योगे ि􀃈ङ􀉮गहणं 􀍩􀄐यते तदनवकाशम्। त􀃨यानवकाश􀃗वा􀉮 गुणवृ􀆨ी न भ􀍪व􀃧यतः॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 168 -
अथवाचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘भव􀃗युपधाल􀂢ण􀃨य गुण􀃨य 􀄤􀇓तषेधः’ इ􀇓त। यदयं ‘􀄟􀍧सगृ􀇓घधृ􀍪ष􀍯􀂢पेः
􀃈नुः’’ ‘‘इको झल् हल􀃛ता􀃍च’’ इ􀇓त 􀃈नुसनौ 􀍩कतौ करो􀇓त॥
कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् ॥
􀍩क􀃗करण एत􀃗􀄤योजनम-्गुणः कथं न 􀃨या􀉮 इ􀇓त। य􀇑द चा􀄟 गुण􀄤􀇓तषेधो न 􀃨यात,्
􀍩क􀃗करणमनथ􀁛कं 􀃨यात्।प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय-􀈾भव􀃗युपधाल􀂢ण􀃨या􀍪प गुण􀃨य 􀄤􀇓तषेध-इ􀇓त। ततः
􀃈नुसनौ 􀍩कतौ करो􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजन􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
रोरवी􀃗यथन􀈶 ा􀍪प नाथ􀁛ः। ि􀃈ङती􀃗यु􀃍यत,े न चा􀄟 ि􀃈ङतं प􀃦यामः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀄤􀃗ययल􀂢णेन 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘‘न लुमता ति􀃨मन’्’ इ􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢ण􀄤􀇓तषेधः। अथा􀍪प ‘‘न लुमता􀉨ग􀃨य’’ इ􀃗यु􀃍यत,े एवम􀍪प न
दोषः॥
कथम?् ॥
न लुमता लु􀃜तेऽ􀉨गा􀍬धकारः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛 ?॥
योऽसौ लुमता लु􀃜यते ति􀃨म􀃛यद􀉨गं त􀃨य य􀃗काय􀉍 त􀃛न भवती􀇓त॥ अथा􀃜य􀉨गा􀍬धकारः
􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते। एवम􀍪प न दोषः॥
कथम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 169 -
‘‘काय􀁛कालं सं􀂣ाप􀇐रभाषम’्’ य􀄟 काय 􀉍 त􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यम् । ‘‘साव􀁛धातुकाधध􀁛 ातकु योगु􀁛णो भव􀇓त’’
इ􀃗युपि􀃨थत􀍧मदं भव􀇓त ‘‘ि􀃈ङ􀇓त न’’ इ􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा छा􀃛दसमेत􀉮। 􀇺􀃧टानु􀍪व􀍬ध􀃦छ􀃛द􀍧स भव􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा ब􀇑हर􀉨गो गुणोऽ􀃛तर􀉨गः 􀄤􀇓तषेधः। ‘‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा पूव􀁛ि􀃨म􀃛योगे यदाध􀁛धातुक􀄒हण, ं तदनवकाशम्। त􀃨यानवकाश􀃗वा􀉮 गुणो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-‘लैगवायनः’ ‘कामयते’?॥
(१२७ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ्॥३॥॥)
॥*॥ त􀍪􀆨तका􀃠यो􀇐र􀃈􀄤करणात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
इ􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधः। न चैते इ􀃊ल􀂢णे॥
(इ􀇓त 􀇓न􀍧म􀃗ताथ􀁛􀃗व􀇓नराकरणम)्
(अथ 􀃨था􀇓नव􀃗व􀄤ा􀃜तदोषवारणम)्
(१२८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ लकार􀃨य 􀍫ङ􀃗􀃗वादादेशेषु 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀄤स􀉨गः॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 170 -
लकार􀃨य 􀍫ङ􀃗􀃗वादादेशेषु 􀃨था􀇓नव􀆫ावः 􀄤ा􀃜नो􀇓त-अ􀍬चवनम् असुनवम् अकरवम्॥
(१२९ एकदे􀍧शसमाधानवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ लकार􀃨य 􀍫ङ􀃗􀃗वादादेशेषु 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀄤सं􀉨ग इ􀇓त चे􀉮यासुटो 􀍫ङ􀉮वचनाि􀃗स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
य􀉮वयं यासुटो 􀍫ङ􀉮वचनं शाि􀃨त त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀈾-न 􀍫ङदादेशा 􀍫ङतो भव􀃛ती􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮येत􀃏􀂣ा􀃜यते, कथं-‘‘􀇓न􀃗यं 􀍫ङतः’’ ‘‘इत􀃦च’’ इ􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀍫ङतो य􀃗काय􀉍 त􀆫व􀇓त, 􀍫ङ􀇓त य􀃗काय􀉍 त􀃛न भवती􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं व􀃈त􀃥यमेतत?् ।
(समाधानभा􀃧यम)्
न 􀇑ह।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथमनु􀃍यमानं गं􀃨यत?े ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
यासुट एव 􀍫ङ􀉮ववचनात्। अपया􀁛􀃜त􀃦चैव 􀇑ह यासु􀉪 समुदाय􀃨य 􀍫ङ􀃗􀃗व, े 􀍫ङतं चैनं करो􀇓त।
त􀃨यै􀃗􀄤योजनम् 􀍫ङतो य􀃗काय􀉍 त􀉮यथा 􀃨या􀉮, 􀍫ङ􀇓त य􀃗काय􀉍 त􀃛मा भू􀇑द􀇓त॥ ि􀃈ङ􀇓त च॥५॥
(५ प􀇐रभाषासू􀄟म्॥१।१।४।३॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 171 -
द􀈣घीवेवीटाम्॥१।१।६॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यत?े ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
गुणवृ􀆨ी मा भूता􀍧म􀇓त। आद􀃚􀈣 यनम ् आद􀈣􀃚यकः। आवे􀃥यनम् आवे􀃥यकः ॥
(द􀈣घीवेवी􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
अयं योगः श􀃈योऽकतु􀁛म्॥
कथम?् ॥
(१३० 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम ् ॥१॥)
॥*॥ द􀈣घीवे􀃥यो􀃦छ􀃛दो􀍪वषय􀃗वा􀉮 􀇺􀃧टानु􀍪व􀍬ध􀃗वा􀃍च छ􀃛दस􀃦छ􀃛द􀃨य द􀈣घेदद􀈣धयु􀇐र􀇓त च
गुणदश􀁛नाद􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
द􀈣धीवे􀃥यो􀃦छ􀃛दो􀍪वषय􀃗वात।् द􀈣धीवे􀃞यौ छ􀃛दो􀍪वषयौ। 􀇺􀃧टानु􀍪व􀍬ध􀃗वा􀃍छ􀃛दसः। 􀇺􀃧टानु􀍪व􀍬ध􀃦च
छ􀃛द􀍧स भव􀇓त। छ􀃛द􀍧स अद􀈣धेदद􀈣धयु􀇐र􀇓त च गुण􀃨य दश􀁛नाद􀄤􀇓तषेधः अनथ􀁛कः 􀄤􀇓तषधे ः
अ􀄤􀇓तषेधः। ‘‘􀄤जाप􀇓तव􀈷 यि􀃗कं चन मनसाद􀈣धते ’्’, हो􀄟ाय वृतः कृ पय􀃛नद􀈣धेत् (ऋ0स0ं १०।९८।७॥)’’
अद􀈣धयुदा􀁛शरा􀂣े वृतासः (ऋ0सं0 ७।३३।५)॥’’
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
भवे􀇑ददं यु􀃈तमुदाहरणम-्अद􀈣घे􀇑द􀇓त। इदं 􀃗वयु􀃈तम-्अद􀈣धयु􀇐र􀇓त। अयं जु􀍧स गुणः 􀄤􀇓तषेध􀍪वषय
आर􀃟यत,े स यथैव ‘‘ि􀃈ङ􀇓त न’’ इ􀃗येतं 􀄤􀇓तषेधं बाधत,े एव􀍧ममम􀍪प बाधेत॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 172 -
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः, जु􀍧स गुणः 􀄤􀇓तषेध􀍪वषय आर􀃟यमाण􀃨तु􀃣यजातीयं 􀄤􀇓तषेधं बाधते॥
क􀃦च तु􀃣यजातीयः 􀄤􀇓तषेधः?
यः 􀄤􀃗यया􀄮यः। 􀄤कृ 􀃗या􀄮य􀃦चायम॥्
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा – येन ना􀄤ा􀃜त े त􀃨य बाधनं भव􀇓त। न चा􀄤ा􀃜ते ‘ि􀃈ङ􀇓त’ ने􀃗येति􀃨मन ् 􀄤􀇓तषेधे जु􀍧स गुण
आर􀃟यते। अि􀃨म􀃛पुनः 􀄤ा􀃜त े चा􀄤ा􀃜ते च॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀃩य􀁛यं योगो नार􀃟यते। कथं-द􀈣􀃚य􀇑द􀇓त?॥
(१३१ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ् ॥ २॥)
॥*॥ द􀈣􀃚य􀇑द􀇓त च 􀃦य􀃛􀃥य􀃗ययेन ॥*॥
(भा􀃧यम)्
द􀈣􀃚य􀇑द􀇓त च 􀃦यन् 􀃥य􀃗ययेन भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(एकदे􀍧श􀄤􀃗यया􀃉यानभा􀃧यम)्
इट􀃦चा􀍪प 􀄒हणं श􀃈यमकतु􀁛म्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथम-्अक􀍨णषम,् अर􀍨णषम,् क􀍨णता 􀃦वः, र􀍨णता 􀃦व इ􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 173 -
‘‘आध􀁛धातुक􀃨ये􀉬वलादेः’’ इ􀃗य􀄟 इ􀍫ड􀃗यनुवत􀁛माने पुन􀇐र􀉬􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम-् इ􀉬 इडेव यथा 􀃨या􀉮,
यद􀃛य􀃗􀄤ा􀃜नो􀇓त त􀃛मा भू􀇑द􀇓त॥
􀍩कं चा􀃛य􀃗􀄤ा􀃜नो􀇓त?॥
गुणः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते, ‘􀍪पप􀇑ठषतेर􀄤􀃗ययः 􀍪पपठ􀈤ः’ द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। आ􀉨गं य􀃗काय􀉍 ति􀃛नय􀃠यते। न चैतदा􀉨गम्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा अ􀍧स􀆨ं द􀈣घ􀁛􀃗वं त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वाि􀃛नयमो न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ द􀈣धीवे􀍪ववीटाम्॥६॥
(६ संयोगसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।१। ४ आ. ४॥)
हलोऽन􀃛तराः संयोगः॥१।१।७॥
(अन􀃛तरपदाथ􀁛􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अन􀃛तरा इ􀇓त। कथ􀍧मदं 􀍪व􀂣ायते-अ􀍪व􀉮यमानम􀃛तरं येषा􀍧म􀇓त, आहोि􀃨वद􀍪व􀉮यमाना
अ􀃛तरैषा􀍧म􀇓त?॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं चातः?॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 174 -
य􀇑द 􀍪व􀂣ायते-अ􀍪व􀉮यमानम􀃛तरं येषा􀍧म􀇓त। अव􀄒हे संयोगसं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘अि􀃜􀃨व􀃗यप्ऽसु (ऋ.सं.
पद0 १।२३।१९॥) इ􀇓त। 􀍪व􀉮यते 􀃩य􀄟ा􀃛तरम्॥
अथ 􀍪व􀂣ायते-अ􀍪व􀉮यमाना अ􀃛तरैषा􀍧म􀇓त, न दोषो भव􀇓त।
(􀉮􀍪वतीयप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
यथा न दोष􀃨तथा􀃨तु।
(􀄤थमप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अथवा पुनर􀃨तु अ􀍪व􀉮यमानम􀃛तरं येषा􀍧म􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-्अव􀄒हे संयोगसं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त- ‘अि􀃜􀃨व􀃗यप्ऽस’ ु इ􀇓त। 􀍪व􀉮यते 􀃩य􀄟ा􀃛तर􀍧म􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नैव दोषो न 􀄤योजनम्॥
(अथ 􀄤􀃗येकं संयोगसं􀂣ा􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(१३२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम् ॥१॥)
॥*॥ संयोगसं􀂣ायां सहवचनं यथा􀃛य􀄟॥*॥
(भा􀃧यम)्
संयोगसं􀂣ायां सह􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। ‘‘हलोऽन􀃛तराः संयोगः सह’ इ􀇓त व􀃈त􀃥यम्।. 􀍩कं 􀄤योजनम?्
सहभूतानां संयोगसं􀂣ा यथा 􀃨यादेकैक􀃨य मा भू􀇑द􀇓त॥ यथा􀃛य􀄟। त􀉮यथा􀃛य􀄟ा􀍪प य􀄟े􀃍छ􀇓त
सहभूतानां काय,􀉍 करो􀇓त त􀄟 सह􀄒हणम्। त􀉮यथा ‘‘सह सुपा’’ ‘‘उभे अ􀃟य􀃨तं सह’’ इ􀇓त॥
(दूषण􀄤􀃦नभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 175 -
􀍩कं च 􀃨या􀉮 य􀉮येक􀃨य सं􀂣ा 􀃨यात?् ।
(दोष􀄤दश􀁛नभा􀃧यम)्
इह 􀇓नया􀁛यात,् 􀇓नवा􀁛यात,् ‘‘वा􀃛य􀃨य संयोगादेः’’ इ􀃗ये􀃗वं 􀄤स􀃏येत॥
इह च सं􀇑􀄱षी􀃧टे􀇓त, ऋत􀃦च संयोगादेः’’ इती􀉪 􀄤स􀃏येत॥
इह च सं􀇑􀄱यत इ􀇓त, ‘‘गुणोऽ􀇓त􀁛संयोगा􀉮योः’’ इ􀇓त गुणः 􀄤स􀃏येत॥
इह च – 􀇺ष􀃗करो􀇓त स􀍧म􀃗करोती􀇓त, ‘‘संयोगा􀃛त􀃨य’’ (8/2/23) इ􀇓त लोपः 􀄤स􀃏येत।
इह च स􀃈ता व􀃨ते􀇓त, ‘‘􀃨कोः संयोगा􀉮योर􀃛ते च’’ इ􀇓त लोपः 􀄤स􀃏येत॥
इह च 􀇓नया􀁛तो 􀇓नवा􀁛तः ‘‘संयोगादेरातो धातोय􀁛􀃖वतः’’ इ􀇓त 􀇓न􀃧ठान􀃗वं 􀄤स􀃏येत॥
(दोषबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। य􀃗तावदु􀃍यते -े इह तावि􀃛नया􀁛यात् 􀇓नवा􀁛यात् ‘‘वा􀃛य􀃨य संयोगादेः’’ इ􀃗येवं 􀄤स􀃏येते􀇓त॥
नैवं 􀍪व􀂣ायते-संयोग आ􀇑दय􀁛􀃨य सोऽयं संयोगा􀇑दः संयोगादे􀇐र􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛 ।
संयोगावाद􀈣 य􀃨य सोऽयं संयोगा􀇑दः संयोगादे􀇐र􀇓त। एवं ताव􀃗सव􀁛मा􀉨गं प􀇐र􀇿तम्॥
(􀉮􀍪वतीयदूषणो􀆨ारभा􀃧यम)्
यद􀃜यु􀃍यय-े इह च 􀇺ष􀃗करो􀇓त स􀍧म􀃗करो􀇓त ‘‘संयोगा􀃛त􀃨य’’-इ􀇓त लोपः 􀄤स􀃏येते􀇓त॥ नैवं 􀍪व􀂣ायत-े
संयोगोऽ􀃛तो य􀃨य त􀇑ददं संयोगा􀃛तं संयोगा􀃛त􀃨ये􀇓त॥
कथं त􀇑ह􀁛 ॥
संयोगाव􀃛तौ य􀃨य त􀇑ददं संयोगा􀃛तं संयोगा􀃛तं संयोगा􀃛त􀃨ये􀇓त॥
(तृतीयदूषण􀉮ो घारभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 176 -
यद􀃜यु􀃍यत-े इह च श􀃈ता व􀃨ते􀇓त ‘􀃨कोः संयोगा􀉮योः’’ इ􀇓त लोपः 􀄤स􀃏येते􀇓त॥ नवै ं 􀍪व􀂣ायत-े
संयोगावाद􀈣 संयोगाद􀈣 संयोगा􀉮यो􀇐र􀇓त। त􀇑ह􀁛?॥ संयोगयोराद􀈣 संयोगाद􀈣 संयोगा􀉮यो􀇐र􀇓त॥
(चतुथ􀁛दूषणो􀆨ारभा􀃧यम) ्
यद􀃜यु􀃍यत-े इह च 􀇓नया􀁛तो 􀇓नवा􀁛त इ􀇓त ‘‘संयोगादेरातो धातोय􀁛􀃖वतः’’ इ􀇓त 􀇓न􀃧ठान􀃗वं 􀄤स􀃏येते􀇓त॥
नैवं 􀍪व􀂣ायते- संयोग आ􀇑दय􀁛􀃨य सोऽयं संयोगा􀇑दः संयोगादे􀇐र􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
संयोगावाद􀈣 य􀃨य सोयं संयोगा􀇑दः संयोगादे􀇐र􀇓त।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं कृ􀃗वा एकैक􀃨य संयोगसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀄤􀃗येकं वा􀃈यप􀇐रसमाि􀃜त􀇺􀁛􀃧टा’ इ􀇓त। त􀉮यथा वृ􀍪􀆨गुणसं􀂣े 􀄤􀃗येकं भवतः॥
(समाधानबाधक􀄤􀇓तब􀃛धी􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
ननु चायम􀃜यि􀃨त 􀇺􀃧टा􀃛तः-‘समुदाये वा􀃈यप􀇐रसमाि􀃜तः’ इ􀇓त। त􀉮यथा- गगा􀁛ः शतं द􀃖􀉬य􀃛ताम्।
अ􀍬थ􀁛न􀃦च राजानो 􀇑हर􀃖येन भवि􀃛त। न च 􀄤􀃗येकं द􀃖डयि􀃛त॥
(सह􀄒हण􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
स􀃗येति􀃨म􀃛􀇺􀃧टा􀃛ते य􀇑द त􀄟 􀄤􀃗येक􀍧म􀃗यु􀃍यत,े इहा􀍪प सह􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। अथ त􀄟ा􀃛तरेण
􀄤􀃗येक􀍧म􀇓तवचनं 􀄤􀃗येकं गुणवृ􀍪􀆨सं􀂣े भवतः, इहा􀍪प नाथ􀁛ः सह􀄒हणेन॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ य􀄟 बहू नामान􀃛तय,􀉍 􀍩कं त􀄟 􀉮वयो􀉮􀁛वयोः संयोगसं􀂣ा भव􀇓त, आहोि􀃨वद􀍪वशेषेण॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 177 -
(भा􀃧यम)्
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेष?।
(१३३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम॥् २॥)
॥*॥ समुदाये संयोगा􀇑दलोपो म􀃨जेः॥॥
(भा􀃧यम)्
समुदाये संयोगा􀇑दलोप म􀃨जेन􀁛 􀍧स􀆨य􀇓त। म􀉨􀃈ता म􀉨􀃈तुम्॥
इह च 􀇓न􀃊ल􀈶यात् 􀇓न􀃊ला􀁛यात् 􀇓न􀃠ल􀈶यात् 􀇓न􀃠ला􀁛या􀇑द􀇓, त ‘‘वा􀃛य􀃨य संयोगादेः’’ इ􀃗ये􀃗􀃗वं न
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
इह च सं􀃨व􀇐रषी􀃧टे􀇓त, ‘‘ऋत􀃦च संयोगादेः’’ इती􀉪 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
इह च सं􀃨वय􀁛ते इ􀇓त, ‘‘गुणोऽ􀇓त􀁛संयोगा􀉮योः’’ इ􀇓त गुणो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
इह च गोमा􀃛करो􀇓त यवमा􀃛करोती􀇓त, ‘‘संयोगा􀃛त􀃨य लोपः’’ इ􀇓त लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
इह च 􀇓न􀃊ला􀁛नो 􀇓न􀃠ला􀁛न इ􀇓त, ‘‘संयोगादेरातो धातोय􀁛􀃖वतः’’ इ􀇓त 􀇓न􀃧ठान􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀄤थमप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अ􀃨त ु त􀇑ह-􀁛 􀉮वयो􀉮􀁛वयोः संयोगः॥
(१३४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ 􀉮वय􀈾हलोः संयोग इ􀇓त चे􀊊􀍪वव􀁛चनम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀉮वयोह􀁛लोः संयोग इ􀇓त चे􀊊􀍪ववचनं न 􀍧स􀆨य􀇓त। इ􀃛􀄡􀍧म􀃍छ􀇓त इ􀃛􀄡􀈣य􀇓त। इ􀃛􀄡􀈣यतेः सन्
इि􀃛द􀄡􀈣􀇓यष􀇓त। इ􀃛􀄡􀈣यतेः सन् इ􀃛द􀈣􀄡􀈣􀇓यष􀇓त। ‘‘न 􀃛􀄡ाः संयोगादयः’’ इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चनं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 178 -
(१३५ समाधानवा􀇓त􀁛कम् ॥ ४॥)
॥*॥ न वाि􀃏वधेः॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः॥
􀍩कं कारणम?्
अि􀃏वधेः। 􀃛􀄡ाः संयोगादयो न 􀉮􀍪व􀇽􀃍य􀃛ते। अजादे􀇐र􀇓त वत􀁛ते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ य􀉮येवं बहूनां संयोगसं􀂣ा, अथा􀍪प 􀉮वयो􀉮􀁛वयोः, 􀍩कं गतमेत􀇑दयता सू􀄟ेण।
आहोि􀃨वद􀃛यतरि􀃨म􀃛प􀂢े भूयः सू􀄟ं कत􀁛􀃥यम?्
(समाधानभा􀃧यम)्
गत􀍧म􀃗याह॥
कथम?् ॥
यदा ताव􀉮बहू नां संयोगसं􀂣,ा तदैवं 􀍪व􀄒हः क􀇐र􀃧यत-े ‘अ􀍪व􀉮यमानम􀃛तरमेषाम’् इ􀇓त॥
(समाधानशेषभा􀃧यम)्
यदा 􀉮वयो􀉮􀁛वयोः संयोगसं􀂣ा, तदैवं 􀍪व􀄒हः क􀇐र􀃧यत-े ‘अ􀍪व􀉮यमाना अ􀃛तरैषाम’् इ􀇓त
􀉮वयो􀃦चैवा􀃛तरा कि􀃦च􀉮􀍪व􀉮यते वा न वा॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प बहू नामेव 􀄤ा􀃜नो􀇓त। यान् 􀇑ह भवान􀄟 प􀃧􀉫य ा 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛श􀇓त, एतेषाम􀃛येन 􀃥यवाये न
भ􀍪वत􀃥यम्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 179 -
(समुदायसं􀂣ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀇑ह􀁛 समुदाये सं􀂣ा॥
(समुदायसं􀂣ादूषण􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈त-ं *समुदाये संयोगा􀇑दलोपो म􀃨जेः* इ􀇓त॥
(समुदायसं􀂣ादूषण􀇓नराकरण􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
नैषः दोषः। व􀃪य􀃗येतत-् ‘‘*अ􀃛􀃗या􀃗पूव􀈾 म􀃨जे􀍧म􀁛दनुष􀉨गसंयोगा􀇑दलोपाथ􀁛म*्’’ इ􀇓त।
(समुदायसं􀂣ादूषण􀇓नराकरणैकदे􀍧शभा􀃧यम)्
अथवाऽ􀍪वशेषेण संयोगसं􀂣ा 􀍪व􀂣ा􀃨यते-􀉮वयोर􀍪प, बहूनाम􀍪प त􀄟 􀉮वयोया􀁛 संयोगसं􀂣ा, तदा􀄮यो
लोपो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(समुदायसं􀂣ाप􀂢ो􀃈तदूषणा􀃛तर􀇓नराकरण􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम) ्
यद􀃜यु􀃍यत-े ‘इह च 􀇓न􀃊ल􀈶यात् 􀇓न􀃊ला􀁛यात् 􀇓न􀃠ल􀈶यात् 􀇓न􀃠ला􀁛या􀇑द􀇓त‘‘ वा􀃛य􀃨य संयोगादेः’’ इ􀃗येवं न
􀄤ा􀃜नो􀇓त’ इ􀇓त॥ अ􀉨गेन संयोगा􀇑दं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः-अ􀉨ग􀃨य संयोगादे􀇐र􀇓त॥ एवं ताव􀃗सव􀁛मा􀉨गं
प􀇐र􀇿तम्॥
यद􀃜यु􀃍येते-इह च गोमा􀃛करो􀇓त यवमानकरोती􀇓त’’ संयोगा􀃛त􀃨य लोपः’’ इ􀇓त लोपो न
􀄤ा􀃜नो􀇓त’ इ􀇓त॥ पदेन संयोगा􀃛तं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः-धातोः संयोगा􀃛त􀃨ये􀇓त॥
यद􀃜यु􀃍यते- इह च 􀇓न􀃊ला􀁛नो 􀇓न􀃠ला􀁛न इ􀇓त ‘‘स􀉨योगादेरातो धातोय􀁛􀃖वतः’’ इ􀇓त 􀇓न􀃧ठान􀃗वं न
􀄤ा􀃜नो􀇓त’ इ􀇓त।
धातुना संयोगा􀇑द ं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः धातोः संयोगादे􀇐र􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 180 -
(इ􀇓त समुदायसं􀂣ाप􀂢􀃨थापनम)्
(अथान􀃛तरश􀃞दाथ􀁛􀇓न􀇾पणम)्
( १३६ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥ ५॥)
॥*॥ 􀃨वरान􀃛त􀇑ह􀁛तवचनम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃨वरैरन􀃛त􀇑ह􀁛ता हलः संयोगसं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?्
􀃥यव􀇑हतानां मा भूत्। पच􀇓त पनसम्॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
ननु चान􀃛तरा इ􀃗यु􀃍यते। तेन 􀃥यव􀇑हतानां न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(१३६ 􀇺􀃧टमान􀃛तय􀉍 􀃥यव􀇑हतेऽ􀍪प)
(भा􀃧यम)्
􀃥यव􀇑हतेऽ􀃜यन􀃛तरश􀃞दो 􀇺􀃦यते। त􀉮यथा-‘अन􀃛तरा􀍪वमौ 􀄒ामौ’ इ􀃗यु􀃍यत,े तयो􀃦चैवा􀃛तरा न􀉮य􀃦च
पव􀁛ता􀃦च भव􀃛ती􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह􀁛 􀃥यव􀇑हतेऽ􀃜यन􀃛तरश􀃞दो भव􀇓त। आन􀃛तय􀁛वचन􀍧मदानीं 􀍩कमथ􀉍 􀃨यात?् ॥
(१३७ आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ आन􀃛तय􀁛वचनं 􀍩कमथ􀁛􀍧म􀇓त चेदेक􀄤􀇓तषेधाथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 181 -
एक􀃨य हलः संयोगसं􀂣ा मा भू􀇑द􀇓त॥
􀍩कं च 􀃨यात् य􀉮येक􀃨य हलः संयोगसं􀂣ा 􀃨या􀉮?।
इयेष उवोष,‘‘इजादे􀃦च गु􀇽मतोनृ􀃍छः’’ इ􀃗याम् 􀄤􀃏येत्॥
(१३८ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ न वाऽत􀃏जातीय􀃥यवायात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः॥
􀍩कं कारणम?् ।
अत􀃏जातीय􀃨य 􀃥यवायात्। अत􀃏जातीयकं 􀇑ह लोके 􀃥यवधायकं भव􀇓त॥
(अनुयोगभा􀃧यम)्
कथं पुन􀂣ा􀁛यत-े ऽत􀃏जातीयकं लोके 􀃥यवधायकं भवती􀇓त?॥
(उ􀃗तरभा􀃧यम)्
एवं 􀇑ह कं 􀍬चत ् कि􀃦च􀃗पृ􀃍छ􀇓त-‘अन􀃛तरे एते 􀄦ा􀃩मणकु ल’े इ􀇓त। स आह-‘नान􀃛तरे,
वृषलकुलमनयोर􀃛तरा’ इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनः कारणं 􀃈व􀍬चद􀃏जातीयं 􀃥यवधायकं भव􀇓त, 􀃈व􀍬च􀃛न?॥
(सनाधानभा􀃧यम)्
सव􀁛􀄟ैव 􀃩यत􀃏जातीयकं 􀃥यवधायकं भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 182 -
कथम-्अन􀃛तरा􀍪वमौ 􀄒ामा􀍪व􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀄒ामश􀃞दोयं ब􀃩वथ􀁛ः। अ􀃨􀃗यवे शालासमुदाये वतत􀁛 े, त􀉮यथा-􀄒ामो द􀃊ध इ􀇓त। अि􀃨त वाटप􀇐र􀂢ेपे
वत􀁛त,े त􀉮यथा-􀄒ामं 􀄤􀍪व􀃧ट इ􀇓त। अि􀃨त मनु􀃧येषु वत􀁛त,े त􀉮यथा- 􀄒ामो गतो 􀄒ाम आगत इ􀇓त।
अि􀃨त सार􀃖यके ससीमके स􀃨थि􀃖डलके वत􀁛त,े त􀉮यथा-􀄒ामो ल􀃞ध इ􀇓त॥ त􀉮यः सार􀃖यके ससीमके
स􀃨थि􀃖डलके वत􀁛ते तम􀍧भसमी􀃪यैत􀃗􀄤यु􀃏यत-े अन􀃛तरा􀍪वमौ 􀄒ामा􀍪व􀇓त। सव􀁛􀄟ैव 􀃩यत􀃏जातीयकं
􀃥यवधायकं भव􀇓त॥ हलोन􀃛तराः॥७॥
( ७ अनुना􀍧सकसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।४आ. ५॥)
मुखना􀍧सकावचनोऽनुना􀍧सकः॥१।१।८॥
(मुखना􀍧सकावचनश􀃞दाथ􀁛􀇓न􀇾पणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩क􀍧मदं ‘मुखना􀍧सकावचनः’ इ􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
मुखं च ना􀍧सका च मुखना􀍧सकम्। मुखन􀍧सा कं वचनम􀃨य सोयं मुखना􀍧सकावचनः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮येवं मुखना􀍧सकवचन इ􀇓त 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀇓नपातना􀆧ीघ􀁛􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 183 -
अथ वा-मुखना􀍧सकमावचनम􀃨य सोयं मुखना􀍧सकावचनः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀍩क􀍧मदमावचन􀍧म􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ईष􀉮वचनमावचन􀍧म􀇓त, 􀍩कं 􀍬च􀃛मुखवचनं 􀍩कं 􀍬च􀃛ना􀍧सकावचनम?्
(समासा􀃛तरभा􀃧यम)्
मुख􀉮􀍪वतीया वा ना􀍧सका वचनम􀃨य सोऽयं मुखना􀍧सकावचनः॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
मुखोपसं􀇑हता वा ना􀍧सका वचनम􀃨य सोऽयं मुखना􀍧सकावचनः॥
(पदकृ 􀃗य􀇓नव􀁛चना􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ मखु 􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘ना􀍧सकावचनोऽनुना􀍧सकः’ इतीय􀃗यु􀃍यमाने यमानु􀃨वाराणामेव 􀄤स􀃏येत। मुख􀄒हणे पुनः 􀍩􀄐यमाणे
न दोषो भव􀇓त॥
(आ􀂢ेप भा􀃧यम)्
अथ ना􀍧सका􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?्
(समाधान भा􀃧यम)्
‘मुखवचनोनुना􀍧सकः इतीय􀃗य􀃍ु यमाने क-च-ट-त- पानामेव 􀄤स􀃏येत। ना􀍧सका􀄒हणे पुनः 􀍩􀄐यमाण े
न दोषो भव􀇓त।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 184 -
(मुख􀄒हण􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
मुख􀄒हणं श􀃈यमकतु􀁛म्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
केनेदानीमुभयवचनानां भ􀍪व􀃧य􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀄤ासादवा􀍧स􀃛यायेन। त􀉮यथा-के􀍬च􀃗􀄤ासादवा􀍧सनः, के􀍬च􀉮 भू􀍧मवा􀍧सनः, के􀍬चदुभयवा􀍧सनः। [त􀄟] ये
􀄤ासादवा􀍧सनो गृ􀃩य􀃛ते ते 􀄤ासादवा􀍧स􀄒हणेन। ये भू􀍧मवा􀍧सनो गृ􀃩य􀃛ते ते भू􀍧मवा􀍧स􀄒हणेन। ये
तूभयवा􀍧सनः, गृ􀃩य􀃛त एव ते 􀄤ासादवा􀍧स􀄒हणेन भू􀍧मवा􀍧स􀄒हणेन च। एव􀍧महा􀍪प
के􀍬च􀃛मुखवचनाः, के􀍬च􀃛ना􀍧सकावचनाः, के􀍬चदुभयवचनाः। त􀄟 ये मुखवचना गृ􀃩य􀃛ते ते
मुख􀄒हणने । ये ना􀍧सकावचना गृ􀃩य􀃛ते ते ना􀍧सका􀄒हणेन। ये उभयवचना गृ􀃩य􀃛त एव ते
मुख􀄒हणेन ना􀍧सका􀄒हणेन च॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
भवेदुभयवचनानां 􀍧स􀆨म्। यमानु􀃨वाराणाम􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैव दोषो न 􀄤योजनम्॥
(१३९ अ􀃛यो􀃛या􀄮यप􀇐रहाराया􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ इतरेतरा􀄮यं तु भव􀇓त॥*॥
(भा􀃧यम)्
इतरेतरा􀄮यं तु भव􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 185 -
का इतरेतरा􀄮यता?।
सतोनुना􀍧सक􀃨य सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यम्। सं􀂣या च अनुना􀍧सको भा􀃥यते॥ त􀇑दतरेतरा􀄮यं भव􀇓त।
इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣􀃜य􀃛ते॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ अनुना􀍧सकसं􀂣ाया􀍧मतरेतरा􀄮ये उ􀃈तम्॥*॥
(􀄤􀃦नभा􀃧यम)्
􀍩कमु􀃈तम?् ॥
(समाधानभा􀃧ये ९८ 􀍧स􀆨ाि􀃛तवा􀇓त􀁛कम)्
*􀍧स􀆨ं तु 􀇓न􀃗यश􀃞द􀃗वात*् इ􀇓त॥
(􀄤कृ तोपयु􀃈त􀃥या􀃉याभा􀃧यम)्
􀇓न􀃗याः श􀃞दाः। 􀇓न􀃗येषु श􀃞देषु सतोऽनुना􀍧सक􀃨य सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। न सं􀂣याऽनुना􀍧सको भा􀃥यते।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह􀁛 􀇓न􀃗याः श􀃞दाः। 􀍩कमथ􀁛 शा􀃨􀄟म?् ॥
(९१ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम ्॥५॥)
॥*॥ 􀍩कमथ􀁛 शा􀃨􀄟􀍧म􀇓त चेि􀃛नवत􀁛क􀃗वाि􀃗स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀇓नवत􀁛कं शा􀃨􀄟म्॥
कथम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 186 -
आङ􀃨माय􀍪वशेषेणोप􀇑द􀃧टोऽननुना􀍧सकः। त􀃨य सव􀁛􀄟ाननुना􀍧सकबु􀍪􀆨ः 􀄤स􀃈ता। त􀄟ानेन 􀇓नवृि􀃗तः
􀍩􀄐यते-छ􀃛द􀃨य􀍬च परत आङोऽननुना􀍧सक􀃨य 􀄤स􀉨गेनुना􀍧सकः साधुभ􀁛वती􀇓त॥
मुखना􀍧सकावचनोऽनुना􀍧सकः॥
*****
(सवण􀁛सं􀂣ा􀄤करणम)्
(८ सवण􀁛सं􀂣ासू􀄟म् ॥१।१।४ आ.सू. ६॥)
तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नं सवण􀁛म ्॥१।१।९॥
(तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नपदाथ􀁛􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩क􀍧मदं तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗न􀍧म􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
तुलया सं􀍧मतं तु􀃣यम्। आ􀃨यं च 􀄤य􀃗न􀃦च आ􀃨य􀄤य􀃗नम्। तु􀃣या􀃨यं च तु􀃣य􀄤य􀃗नं च सवण􀁛सं􀂣 ं
भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनरा􀃨यम?् ।
(समाधानभा􀃧यम)्
लौ􀍩कमा􀃨यम्। ओ􀃧ठा􀃗􀄤भृ􀇓त 􀄤ा􀃈काकलकात्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं पुरा􀃨यम?् ।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 187 -
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀃨य􀃛􀃗यनेन वणा􀁛􀇓न􀇓त आ􀃨यम्। अ􀃛नमेतदा􀃨य􀃛दत इ􀇓त वा􀃨यम ्।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ कः (पुनः) 􀄤य􀃗नः॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀄤यतनं 􀄤य􀃗नः। 􀄤वूवा􀁛􀉮यततेभा􀁛वसाधनो न􀉨 􀄤􀃗ययः।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द लौ􀍩ककमा􀃨यम्। 􀍩कमा􀃨योपादाने 􀄤योजनम्। सव􀈶षां 􀇑ह त􀃗तु􀃣यम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
व􀃪य􀃗येतत-् 􀄤य􀃗न􀍪वशेषणमा􀃨योपादान􀍧म􀇓त।
(१४० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥सव􀁛णसं􀂣ायां 􀍧भ􀃛नदेशे􀃧व􀇓त􀄤स􀉨गः 􀄤य􀃗नसामा􀃛यात ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
सवण􀁛सं􀂣ायां 􀍧भ􀃛नदेशे􀃧व􀇓त􀄤स􀉨गो भव􀇓त। जबगडदशाम्॥
􀍩कं कारणम?् ॥
􀄤य􀃗नसामा􀃛यात ्। एतेषां 􀇑ह समानः 􀄤य􀃗नः॥
(१४१ 􀃛यासा􀃛तरेण समाधानवा􀇓त􀁛कम् ॥२॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं 􀃗वा􀃨ये तु􀃣यदेश􀄤य􀃗नं सवण􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 188 -
􀍧स􀆨मेतत्।
कथम?् ॥
आ􀃨ये येषां तु􀃣यो देशः 􀄤य􀃗न􀃦च ते सवण􀁛सं􀂣ा भ􀃛ती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प 􀍩कमा􀃨योपादान े 􀄤योजनम्। सव􀈶षां 􀇑ह त􀃗तु􀃣यम?्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀄤य􀃗न􀍪वशेषणमा􀃨योपादानम्। सि􀃛त 􀃩या􀃨या􀉮वा􀃩याः 􀄤य􀃗नाः। ते हा􀍪पता भवि􀃛त। तेषु
स􀃗􀃨वस􀃗􀃨व􀍪प सवण􀁛सं􀂣ा 􀍧स􀆨ा भव􀇓त॥
के पुन􀃨त?े ॥
􀍪ववारसंवारौ,􀃦वासनादौ, घोषवदघोषता, अ􀃣प􀄤ाणता, महा􀄤ाणते􀇓त॥
त􀄟 वगा􀁛णां 􀄤थम􀉮􀍪वतीया 􀍪वकृतक􀃖ठाः, 􀃦वासानु􀄤दाना अघोषा􀃦च। एकेऽ􀃣प􀄤ाणाः, अपरे
महा􀄤ाणाः॥
तृतीयचतुथा􀁛ः संवृतक􀃖ठा नादानु􀄤दाना घोषव􀃛तः। एकेऽ􀃣प􀄤ाणाः, अपरे महा􀄤ाणाः॥
यथा तृतीय􀃨तथा प􀃑चमा आनुना􀍧स􀃈यवज􀁛म्। आनुना􀍧स􀃈यमेषाम􀍬धक ोगुणः॥
एवम􀃜यवण􀁛􀃨य सवण􀁛सं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त, बा􀃩यं 􀃩या􀃨या􀃗􀃨थानमवण􀁛􀃨य॥
(समाधानभा􀃧यम)्
सव􀁛मुख􀃨थानमवण􀁛म् एक इ􀃍छि􀃛त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प 􀃥यपदेशो न 􀄤क􀃣पते-‘आ􀃨ये येषां तु􀃣यो देशः’ इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 189 -
(समाधानभा􀃧यम)्
􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावेन 􀃥यपदेशो 􀃥यपदेशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍧स􀃚य􀇓त। सू􀄟ं त􀇑ह􀁛 􀍧भ􀉮य़ते॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
यथा􀃛यासमेवा􀃨तु॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम*् सवण􀁛सं􀂣ायां 􀍧भ􀃛नदेशे􀃧व􀇓त􀄤स􀉨गः 􀄤य􀃗नसामा􀃛या􀉮* इ􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः॥ न 􀇑ह लौ􀍩ककमा􀃨यम्॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?।
त􀍪􀆨ता􀃛तमा􀃨यम्। आ􀃨ये भवमा􀃨यम्। ‘‘शर􀈣रावयवा􀉮यत’्’॥
􀍩कं पुनरा􀃨ये भवम?् ॥
􀃨थानं करणं च॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प 􀄤य􀃗नोऽ􀍪वषे􀍪षतो भव􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀄤य􀃗न􀃦च 􀍪वशे􀍪षतः॥ कथम?् न􀇑ह 􀄤यतनं 􀄤य􀃗नः॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛? 􀄤ार􀃠भो य􀃗न􀃨य 􀄤य􀃗नः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 190 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀄤ार􀃠भो य􀃗न􀃨य 􀄤य􀃗नः, एवम􀃜यवण􀁛􀃨य एङो􀃦च सवण􀁛सं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀄤ि􀃦ल􀃧टावणा􀁛वेतौ॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अवण􀁛􀃨य त􀃩य􀈷चो􀃦च सवण􀁛सं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀍪ववृततरावणा􀁛वेतौ॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एतयोरेव त􀇑ह􀁛 􀍧मथः सवण􀁛सं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैतो तु􀃣य􀃨थानौ॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
उदा􀃗ताद􀈣नां त􀇑ह􀁛 सवण􀁛सं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अभेदका उदा􀃗तादयः॥
(एकदे􀍧शभा􀃧यम)्
अथवा 􀍩कं न एतेन-􀄤ार􀃠भो य􀃗न􀃨य 􀄤य􀃗न इ􀇓त॥ 􀍩कं त􀇑ह􀁛 􀄤यतनमेव 􀄤य􀃗नः॥ तदेव च
त􀍪􀆨ता􀃛तमा􀃨यम्। य􀃗समान ं तदा􀄮􀇓य􀃧यामः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 191 -
􀍩कं स􀇓त भेदे॥
सती􀃗याह। स􀃗येव 􀇑ह भेदे सवण􀁛सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यम्।
कु त एतत?् ॥
भेदा􀍬ध􀃧ठाना 􀇑ह सवण􀁛सं􀂣ा, य􀇑द 􀇑ह य􀄟 सव􀉍 समानं त􀄟 􀃨या􀃗सवण􀁛सं􀂣ावचनमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तन आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह􀁛 ‘स􀇓त भेदे 􀍩कं 􀍬च􀃗समानम’् इ􀇓त कृ 􀃗वा सवण􀁛सं􀂣ा भ􀍪व􀃧य􀇓त। शकार􀃍छकारयोः
षकारठकारयोः सकारथकारयोः सवण􀁛सं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त। एतेषां 􀇑ह सव􀁛म􀃛य􀃗समानं करणवज􀁛म ्॥
(एकदे􀍧शसमाधानाभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह-􀁛 􀄤यतनमेव 􀄤य􀃗नः। तदेव 􀇑ह त􀍪􀆨ता􀃛तमा􀃨यम्। न 􀃗वयं 􀉮व􀃛􀉮वः-आ􀃨यं च 􀄤य􀃗न􀃦च
आ􀃨य􀄤य􀃗न􀍧म􀇓त।
􀍩कं त􀇑ह􀁛?
􀇒􀄟पदोयं बहु􀄭ी􀇑हः-तु􀃣यःआ􀃨ये 􀄤य􀃗न एषा􀍧म􀇓त।
(भा􀃧यम)्
अथवा पूव􀁛􀃨त􀃗पु􀇾ष􀃨ततो बहु 􀄭ी􀇑ह ः तु􀃣य आ􀃨ये तु􀃣या􀃨य􀃨त􀃣ु या􀃨यः 􀄤य􀃗न एषा􀍧म􀇓त॥
(भा􀃧यम)्
अथवा पर􀃨त􀃗पु􀇽ष􀃨ततो बहु􀄭ी􀇑ह-आ􀃨ये 􀄤य􀃗न आ􀃨य􀄤य􀃗नः तु􀃣य आ􀃨य􀄤य􀃗न एषा􀍧म􀇓त॥
(इ􀇓त तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नश􀃞दाथ􀁛􀇓न􀇾पणम्॥)
---------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 192 -
(अथा􀇓न􀃧टसाव􀃖य􀁛􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(१४२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ त􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀃨ये􀇓त तु व􀃈त􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
यो य􀃨य तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नः स त􀃨य सवण􀁛सं􀂣ो यथा 􀃨या􀉮। अ􀃛य􀃨य तु􀃣या􀃨􀄤य􀃗नोऽ􀃛य􀃨य
सवण􀁛सं􀂣ो मा भूत्।
(१४३ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ त􀃨यावचनं वचन􀄤ामा􀃖यात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀃨ये􀇓त न व􀃈त􀃥यम्॥
अ􀃛य􀃨य तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नोऽ􀃛य􀃨य सवण􀁛सं􀂣ः क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥
वचन􀄤ामा􀃖यात्। सवण􀁛सं􀂣ावचनसाम􀃘या􀁛त्। य􀇑द 􀇑ह अ􀃛य􀃨य यतु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नोऽ􀃛य􀃨य सवण􀁛सं􀂣ः
􀃨यात्। सवण􀁛सं􀂣ावचनमथ􀁛कं 􀃨यात्॥
(१४४ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ संबि􀃛धश􀃞दैवा􀁛 तु􀃣यम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 193 -
संबि􀃛धश􀃞दैवा􀁛 पुन􀃨तु􀃣यमेतत्। त􀉮यथ-ास􀃠बि􀃛धश􀃞दाः ‘‘मात􀇐र व􀇓त􀁛त􀃥यम’’् ‘‘􀍪पत􀇐र शु􀄮􀍪ू षत􀃥यम’्’
इ􀇓त। न चो􀃍यते-‘􀃨व􀃨यां मात􀇐र’ ‘􀃨वि􀃨मि􀃛पत􀇐र’ इ􀇓त। स􀃠ब􀃛धा􀃑चैत􀉮ग􀃠यते-या य􀃨य माता,
य􀃦च य􀃨य 􀍪पते􀇓त॥ एव􀍧महा􀍪प ‘‘तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नं सवण􀁛म’’् इ􀃗य􀄟 संबि􀃛धश􀃞दावेतौ, त􀄟
संब􀃛धादेत􀉮ग􀃛त􀃥यम-् य􀃗􀄤􀇓त य􀃗तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नं त􀃗􀄤􀇓त त􀃗सवण􀁛सं􀂣 ं भवती􀇓त॥
(इ􀃗य􀇓न􀃧टसाव􀃖य􀁛􀇓नराकरणा􀍬धकरणम्॥)
-------
(अथ ऋलृवण􀁛योः साव􀃖या􀁛􀍬धकरणम)्
(४५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ ऋकारलृकारयोः सवण􀁛 􀍪व􀍬धः॥*॥
(भा􀃧यम)्
ऋकारलृकारयोः सवण􀁛सं􀂣ा 􀍪वधेया। होतृ लृकारः होतॄकार इ􀇓त॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
‘‘अकः सवण􀈶 द􀈣घ􀁛􀃗वं यथा 􀃨यात्॥
(साव􀃖य􀁛ख􀃖डनभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। व􀃪य􀃗येतत-‘् *सवण􀁛द􀈣घ􀁛􀃗वे ऋ􀇓त ऋ वा वचनम-् ’’ *लृ􀇓त लृ वा वचनम*’्
इ􀇓त॥॥
(साव􀃖य􀁛म􀃖डनभा􀃧यम)्
त􀃗सवण􀈶 यथा 􀃨यात।् इह मा भू􀉮- द􀃚􀃡लृकारः म􀃚􀃥लृकार इ􀇓त॥
(साव􀃖य􀁛ख􀃖डनभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 194 -
यदेत􀃗सवण􀁛द􀈣घ􀁛􀃗वे ऋती􀇓त एत􀇺त इ􀇓त व􀃪या􀍧म॥ ततः-‘‘लृ􀇓त’’ । लृकारे परत लृकारो वा भवती􀇓त।
ऋत इ􀃗येव॥
(साव􀃖य􀁛म􀃖डनभा􀃧यम)्
त􀃛न व􀃈त􀃥यं भव􀇓त॥
(साव􀃖य􀁛ख􀃖डनभा􀃧यम)्
अव􀃦यं त􀉮व􀃈त􀃥यम्। ऊकालोऽ􀃏􀄘􀃨वद􀈣घ􀁛􀃜लुतसं􀂣ो भवती􀃗यु􀃍यते। न च ऋकार लृकारो वाजि􀃨त॥
(साव􀃖य􀁛म􀃖डनभा􀃧यम)्
ऋकार􀃨य लृकार􀃨य चा􀃍􀃗वं व􀃪या􀍧म॥ त􀃍चाव􀃦यं व􀃈त􀃥यम्। 􀃜लुतो यथा 􀃨यात्। होतृ ऋका,र ः
होतॄकारः, होत३ॄ कार इ􀇓त। होतॄ लृकारः हो􀃗लृकारः हो􀃗ल३कृ ार इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनर􀄟 􀃏यायः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
सवण􀁛सं􀂣ावचनमेव 􀃏यायः। द􀈣घ􀁛􀃗वं चैव 􀇑ह 􀍧स􀆨ं भव􀇓त। अ􀍪प च ऋकार􀄒हणेन लृकार􀄒हणं
सं􀇓न􀇑हतं भव􀇓त। ‘‘ऋ􀃗यकः’’ ख􀉪वऋ􀃧यः मालऋ􀃧यः। इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त-ख􀉪वलृकारो माललृकार
इ􀇓त। ‘‘वा सु􀃜या􀍪पशलेः’ उपका􀁛र􀈣य􀇓त उपारा􀁛र􀈣य􀇓त। इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त-उप􀃣कार􀈣य􀇓त
उपा􀃣कार􀈣य􀇓त॥
(एकदे􀍧शन आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह􀁛 ऋकार􀄒हणेन लकृ ार􀄒हणं सं􀇓न􀇑हतं भव􀇓त,-‘‘उर􀄞परः’’ लृकार􀃨या􀍪प रपर􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 195 -
लृकार􀃨य लपर􀃗वं व􀃪या􀍧म। त􀃍चाव􀃦यं व􀃈त􀃥यम्। अस􀃗यां सवण􀁛सं􀂣ायां 􀍪व􀃚यथ􀁛म्। तदेव स􀃗यां
रेफबाधनाथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(एकदे􀍧शन आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह त􀇑ह-􀁛 ‘‘रषा􀃟यां नो णः समानपदेः’’ इ􀃗यृकार􀄒हण ं चो􀇑दतं मातॄणां 􀍪पतॄणा􀍧म􀃗येतदथ􀁛म्। त􀇑दहा􀍪प
􀄤ा􀃜नो􀇓त-􀃈लृ􀃜यमानं प􀃦ये􀇓त।
(􀄤􀇓तब􀃛द􀈣भा􀃧यम)्
अथास􀃗याम􀍪प सवण􀉍􀂣ायाम् इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-􀄤􀃈लृ􀃜यमानं प􀃦ये􀇓त॥
(􀄤􀇓तब􀃛द􀈣समाधानेना􀂢ेप􀇓नरासभा􀃧यम)्
‘‘*चुटुतुलश􀃥या􀁛􀃥याये न* इ􀇓त व􀃪या􀍧म। अपर आह-‘‘􀇒􀄟􀍧भ􀃦च म􀃚यमैव􀁛ग􀈷ल􀁛शसै􀃦च 􀃥यवाये न’’ इ􀇓त
व􀃪यामी􀇓त। वण􀈶कदेशा􀃦च वण􀁛􀄒हणेन गृ􀃩य􀃛त इ􀇓त योऽसौ लृकारे लकार􀃨तदा􀄮यः 􀄤􀇓तषेधो
भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तोपसंहारभा􀃧यम)्
य􀉮येवं, नाथ􀈾 रषा􀃟यां ण􀃗वे ऋकार􀄒हणेन। वण􀈷कदेशा􀃦च वण􀁛􀄒हणेन गृ􀃩य􀃛त इ􀇓त योऽसौ ऋकारे
रेफः तदा􀄮यं ण􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ तु􀃣या􀃨य॥९॥
---------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 196 -
(९ सं􀂣ा􀇓नषेधसू􀄟ं॥ प􀇐रभाषासू􀄟ं वा॥ १।१।आ.७)
॥ ना􀃏झलौ॥ १।।1०॥
(शकारसाव􀃖य􀁛􀇓नषेध􀇓नराकरणम)्
(१३६ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ अ􀃏झलोः 􀄤􀇓तषेधे शकार􀄤􀇓तषेधोऽ􀃏􀃣􀃗वात् [त􀄟 सवण􀁛लोपे दोषः]॥*॥
(आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛का􀉮यभाग􀃥या􀃉याभा􀃧यम)्
अ􀃏झलोः 􀄤􀇓तषेधे शकार􀃨य शकारेण सवण􀁛सं􀂣ायाः 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
अ􀃏झ􀃣􀃗वात्। अ􀃍चैव 􀇑ह शकारो ह􀃣च॥
कथं तावद􀃍􀃗वम?् ॥
इकारः सवण􀁛􀄒हणेन शकारम􀍪प गृ􀃩णाती􀃗येवम􀃍􀃗वम्। ह􀃣षु चोपदशे ा􀆨􀃣􀃗वम्॥
(प􀇐र􀍧श􀃧टवा􀇓त􀁛कांशावतरणभा􀃧यम)्
त􀄟 को दोषः?॥
(१४६ आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डनः॥१॥)
॥*॥ त􀄟 सवण􀁛लोपो दोषः॥*॥
(आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛कभाग􀃥या􀃉याभा􀃧यम)्
त􀄟 सवण􀁛लोपे दोषो भव􀇓त- पर􀃦शता􀇓न काया􀁛􀍨ण-‘‘झरो झ􀇐र सवण􀈶’’ इ􀇓त लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(१४७ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨मन􀃍􀃗वात्॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 197 -
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ॥
अन􀃍􀃗वात्॥
कथमन􀃍􀃗वम?् ॥
‘‘􀃨प􀃧ृ टं करणं 􀃨पशा􀁛नाम’्’। ‘‘ईष􀃗􀃨पृ􀃧टम􀃛त􀃨थानाम’’् । ‘‘􀍪ववृतम􀃧ू मणाम’्’ ईष􀇑द􀃗येवानुवत􀁛ते॥ ‘‘
􀃨वराणां च’’ 􀍪ववृतम्। ईष􀇑द􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम ्॥
(१४८ समाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥वा􀃈यप􀇐रसमा􀃜तेवा􀁛॥
(भा􀃧यम)्
वा􀃈याप􀇐रसमा􀃜तेवा􀁛 पुनः 􀍧स􀆨मेतत्॥
􀍩क􀍧मदं वा􀃈याप􀇐रसमा􀃜ते􀇐र􀇓त?॥
वणा􀁛नामुपदेश􀃨ताव􀉮। उपदेशो􀃗तरकाले􀃗सं􀂣ा। इ􀃗सं􀂣ो􀃗तरकाल ‘‘आ􀇑दर􀃛􀃗येन सहेता’’ इ􀇓त
􀄤􀃗याहारः। 􀄤􀃗याहारो􀃗तरकाला सवण􀁛सं􀂣ा। सवण􀁛सं􀂣ो􀃗तरकालम्॥ अणु􀇑द􀃗सवण􀁛􀃨य चा􀄤􀃗ययः॥ इत
सवण􀄒􀁛 हणम।् एतेन सव􀈶ण समु􀇑दतेन वा􀃈येना􀃛य􀄟 सवणा􀁛नां 􀄒हणं भव􀇓त। न चा􀄟ेकारः शकारं
गृ􀃩णा􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
यथैवं तह􀈹कारः शकारं न गृ􀃩णा􀇓त। एवमीकारम􀍪प न गृ􀃩णीयात्॥
त􀄟 को दोषः?।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 198 -
कुमार􀈣 ईहते कुमार􀈣हते ‘‘अकः सवण􀈶’’ (इ􀇓त) द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। यदेत􀉮 ‘‘अकः सवण􀈶 द􀈣घ􀁛ः’’ इ􀃗य􀄟 􀄤􀃗याहार􀄒हणं , त􀄟ेकार ईकारं गृ􀃩णा􀇓त शकारं न
गृ􀃩णा􀇓त॥
(􀃥या􀃉या􀃛तरभा􀃧यम)्
अपर आह-
*अ􀃏झलोः 􀄤􀇓तषेधे शकार􀄤􀇓तषेधोऽ􀃏झ􀃣􀃗वात*् । । अ􀃏झलोः 􀄤􀇓तषेधे शकार􀃨य शकारेण
सवण􀁛सं􀂣ायाः 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ।
अ􀃏झ􀃣􀃗वात्। अ􀃍चैव 􀇑ह शकारो ह􀃣च॥
कथं तावद􀃍􀃗वम?् ।
इकारः सवण􀁛􀄒हणेन शकारम􀍪प गृ􀃩णाती􀃗येवम􀃍􀃗वम, ् ह􀃣षु चोपदेशा􀆨􀃣􀃗वम्॥
त􀄟 को दोषः?॥
*त􀄟 सवण􀁛लोपे दोषः*॥
त􀄟 सवण􀁛लोपे दोषो भव􀇓त। पर􀃦शता􀇓न काया􀁛􀍨ण। ‘‘झरो झ􀇐र सवण􀈶’’ इ􀇓त लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
*􀍧स􀆨मन􀃍􀃗वात*् ।
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ॥
अन􀃍􀃗वात्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 199 -
कथमन􀃍􀃗वम?् ॥
वा􀃈याप􀇐रसमा􀃜तेवा􀁛, उ􀃈ता वा􀃈याप􀇐रसमाि􀃜तः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अि􀃨म􀃛प􀂢े-वे􀃗येतदसम􀍬थ􀁛तं भव􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एत􀃍च सम􀍬थ􀁛तम्॥
कथम?् ।
अ􀃨तु वा शका􀃨य शकारेण सवण􀁛सं􀂣ा, मा वा भूत्॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम,् पर􀃦शता􀇓न काया􀁛􀍨ण ‘‘झरो झ􀇐र सवण’􀈶 ’ इ􀇓त लोपो न 􀄤ा􀃜नोती􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
मा भू􀃣लोपः॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
ननु च भेदो भव􀇓त-स􀇓त लोपे 􀉮􀍪वशकारकम,् अस􀇓त लोपे 􀇒􀄟शकारकम्॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नाि􀃨त भेदः-अस􀃗य􀍪प लोपे 􀉮􀍪वशकारकमेव॥
कथम?् ॥
􀍪वभाषा􀉮􀍪वव􀁛चनम ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 200 -
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
एवम􀍪प भेदः-अस􀇓त लोप-े कदा􀍬च􀊊वशकारकम,् कदा􀍬चत् 􀇒􀄟शकारकम्। स􀇓त लोप- े 􀉮􀍪वशकारकमेव॥
(तट􀃨था􀂢ेपभा􀃧यम)्
स एष कथं भेदो न?॥
(तट􀃨था􀂢ेप􀇓नरासभा􀃧यम)्
􀃨या􀉮(भेदः) य􀇑द 􀇓न􀃗यो लोपः 􀃨या􀉮। 􀍪वभाषा तु स लोपः॥
(समाधानभा􀃧यम)्
यथाऽभेद􀃨तथा􀃨तु॥ ना􀃏झलौ॥१०॥
इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चते महाभा􀃧ये 􀄤थमा􀃚याय􀄤थमपादे चतुथ􀁛माि􀃩नकम्॥४॥
*****************
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 201 -
अथ 􀄤थमा􀃚याय􀃨य 􀄤थमपादे प􀃑चमाि􀃩नकम्।
(अथ 􀄤गृ 􀃩यसं􀂣ा􀄤करणम)्
(१० 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।५॥ आ १ सू.॥)
ईदूदे􀊊􀍪ववचनं 􀄤गृ􀃩यम्॥१।१।११॥
(अथ तपरपाठ􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ􀁛􀍧मदानीं तपराणां 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ो􀃍यत?े ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’’ इ􀇓त त􀃗कालानां सवणा􀁛नां 􀄒हणं यथा 􀃨यात्॥
के षाम?् ॥
उदा􀃗तानुदा􀃗त􀃨व􀇐रतानाम्॥
(भा􀃧यम)्
अि􀃨त 􀄤योजनमेतत्॥
􀍩कं तह􀈹􀇓त?॥
(१४९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ 􀃜लुतानां तु 􀄤गृ􀃩य􀃗व􀄤ा स􀉨गोऽत􀃗काल􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃜लुतानां तु 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 202 -
अत􀃗काल􀃗वात्। न 􀇑ह 􀃜लुता􀃨त􀃗कालाः॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
अ􀍧स􀆨ः 􀃜लुतः। त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀃗त􀃗काला एव भवि􀃛त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
􀍧स􀆨ः 􀃜लुतः 􀃨वरसि􀃛धषु॥
कथं 􀂣ायत-े ‘􀍧स􀆨ः 􀃜लुतः 􀃨वरसि􀃛धष-ु ’ इ􀇓त?॥
यदयं ‘‘􀃜लुतः 􀄤कृ􀃗या’’ इ􀇓त 􀃜लुत􀃨य 􀄤कृ􀇓तभावं शाि􀃨त॥
कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् ॥
सतो 􀇑ह का􀇓य􀁛णः काय􀈶ण भ􀍪वत􀃥यम्॥
(􀄤योजन􀄤􀃦नभा􀃧यम)्
􀍩कमेत􀃨य 􀂣ापने 􀄤योजनम?् ॥
(लाघव􀄤दश􀁛नभा􀃧यम)्
अ􀃜लुताद􀃜लुत इ􀃗येत􀃛न व􀃈त􀃥यं भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
􀍩कमतो-यि􀃗स􀆨ः 􀃜लुतः 􀃨वरसि􀃛धष,ु सं􀂣ा􀍪वधाव􀍧स􀆨ः। त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀃗त􀃗काला एव भवि􀃛त।
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
सं􀂣ा􀍪वधौ च 􀍧स􀆨ः।
कथम?् ।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 203 -
‘‘काय􀁛कालं सं􀂣ाप􀇐रभाषम’्’ य􀄟 काय􀉍 त􀄟ोपि􀃨थतं 􀄡􀃧ट􀃥यम,् ‘‘􀄤गृ􀃩यः 􀄤कृ 􀃗या’’ इ􀃗युपि􀃨थत􀍧मदं
भव􀇓त-‘‘ईदूद􀊊े 􀍪ववचनं 􀄤गृ􀃩यम’’् इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनः 􀃜लुत􀃨य 􀄤गृ 􀃩यसं􀂣ावचन े 􀄤योजनम?् ॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
􀄤गृ􀃩या􀄮यः 􀄤कृ􀇓तभावो यथा 􀃨यात्॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
मा भूदेवम्। 􀃜लुतः 􀄤कृ 􀃗ये􀃗यवें भ􀍪व􀃧य􀇓त।
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
नैवं श􀃈यम ् । उपि􀃨थते 􀇑ह दोषः 􀃨यात् ‘‘अ􀃜लुतवदुपि􀃨थत’े’ इ􀇓त। अ􀄟 प􀇑ठ􀃧य􀇓त 􀃩याचाय􀁛ः-*
व􀉮वचनं 􀃜लुतकाय􀁛􀄤􀇓तषेधाथ􀁛म्। 􀃜लुत􀄤􀇓तषेधे 􀇑ह 􀄤गृ􀃩य􀃜लुत􀄤􀇓तषेध􀄤स􀉨गोऽ􀃛येन 􀍪व􀇑हत􀃗वा*􀉮
इ􀇓त। त􀃨मा􀃗􀃜लुत􀃨य 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ै􀍪षत􀃥या। 􀄤गृ􀃩या􀄮यः 􀄤कृ 􀇓तभावो यथा 􀃨यात ्॥
(आ􀂢ेपबाधकर􀈣􀃗य􀃛तर􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
य􀇑द पुनद􀈹घाण􀁛 ामतपराणां 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ो􀃍येत, एवम􀃜येकार एव एकः सवणा􀁛􀃛गृ􀃩णीया􀉮, ईकारोकारौ न
गृ􀃩णीयाताम?् ।
􀍩कं कारणम?् ।
अन􀃖􀃗वात्॥
(आ􀂢ेपबाधकर􀈣􀃗य􀃛तर􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
य􀇑द पुन􀄱􀁛􀃨वानामतपराणां 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ो􀃍यते॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 204 -
नैवं श􀃈यम् । इहा􀍪प 􀄤स􀃏येत-् अकु व􀁛􀇑ह अ􀄟 अकु व􀁛􀃩य􀄟े􀇓त॥
(आ􀂢ेपोपसंहारभा􀃧यम)्
त􀃨मा􀆧ीघा􀁛णामेव तपराणां 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा व􀃈त􀃥या। द􀈣घा􀁛णां चो􀃍यमाना 􀃜लुतानां न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एव ं त􀇑ह􀁛 􀍩कं न एतेन य􀃗नेन-यत-् ‘􀍧स􀆨ः 􀃜लुतः 􀃨वरसं􀍬धष’ु इ􀇓त। अ􀍧स􀆨ः 􀃜लुतः।
त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀃗त􀃗काला एव भव􀃛ती􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं य􀃗त􀃏􀂣ापकमु􀃈तम-्‘‘􀃜लुत􀄤गृ􀃩या अ􀍬च’’ इ􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀃜लुतभावी 􀄤कृ􀃗ये􀃗येवमेत􀉮􀍪व􀂣ायते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं य􀃗त􀃗􀄤योजनमु􀃈तम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀍩􀄐यते त􀃛􀃛यास एव-‘‘अ􀃜लुताद􀃜लुत’े’ इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प यि􀃗स􀆨े 􀄤गृ􀃩यकाय 􀉍 त􀃗􀃜लुत􀃨य न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘‘अणोऽ􀄤गृ􀃩य􀃨यानुना􀍧सकः’’ इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह 􀁛 􀍩कं न एतेन य􀃗नेन-‘काय􀁛कालं सं􀂣ाप􀇐रभाषम’्-इ􀇓त। यथो􀆧ेशमेव सं􀂣ाप􀇐रभाषम्। अ􀄟
चासाव􀍧स􀆨ः। त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀃗त􀃗काला एव भवि􀃛त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 205 -
(इ􀇓त तपर􀄤योजन􀇓न􀇾पणम)्
*********
(अथ 􀉮􀍪ववचन􀍪वशेषणता􀍪वचारभा􀃧यम)्
कथं पुन􀇐रदं 􀍪व􀂣ायत-े ईदादयो य􀉮 􀉮􀍪ववचनम,् आहोि􀃨वद􀈣दा􀉮य􀃛तं य􀊊􀍪ववचन􀍧म􀇓त॥
(􀍪वशेषिज􀂣ासाभा􀃧यम)्
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(१५० 􀄤थमपदे दोष􀄤दश􀁛कवा􀇓त􀁛कम ्॥२॥)
॥*॥ ईदादयो 􀉮􀍪ववचनं 􀄤गृ 􀃩या इ􀇓त चदे 􀃛􀃗य􀃨य 􀍪व􀍬धः॥*॥
(भा􀃧यम)्
ईदादयो 􀉮􀍪ववचनं 􀄤गृ􀃩या इ􀇓त चे􀉮 अ􀃛􀃗य􀃨य 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा 􀍪वधेय-ापचेते इ􀇓त, पचेथे इ􀇓त॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
वचना􀆫􀍪व􀃧य􀇓त॥
(दूषणसाधकभा􀃧यम)्
अि􀃨त वचने 􀄤योजनम्॥
􀍩कम?् ।
ख􀉪वे इ􀇓त, माले इ􀇓त॥
(दूषणबाधक􀉮􀍪वतीयप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀇑ह-􀁛 ईदा􀉮य􀃛तं य􀊊􀍪वचनम-् इ􀇓त।
(१५१ 􀉮􀍪वतीयप􀂢े दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 206 -
॥*॥ ईदा􀉮य􀃛त􀍧म􀇓त चेदेक􀃨य 􀍪व􀍬धः॥*॥
(भा􀃧यम)्
ईदा􀉮य􀃛तं 􀉮􀍪ववचन􀍧म􀇓त चेदेक􀃨य 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा 􀍪वधेया-ख􀉪वे इ􀇓त, माले इ􀇓त॥
(१५२ 􀉮􀍪वतीयप􀂢े समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ न वा􀉮य􀃛तव􀃗􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः॥
􀍩कं कारणम?् ॥
आ􀉮य􀃛तव􀃗􀃗वात्। आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨म􀃛काय 􀉍 भवती􀃗येवमेक􀃨या􀍪प भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(प􀂢ा􀃛तरा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अथवा एवं व􀃪या􀍧म-ईदा􀉮य􀃛तं य􀊊􀍪वचना􀃛तम-् इ􀇓त॥
(१५३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ ईदा􀉮य􀃛तं 􀉮􀍪ववचना􀃛त􀍧म􀇓त चे􀃣लु􀍩क 􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
ईदा􀉮य􀃛तं 􀉮􀍪ववचना􀃛त􀍧म􀇓त चे􀃣लु􀍩क 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। कु माय􀈾रगारं कु माय􀁛गारम्। व􀃚वोरगा रं
व􀃚वगारम्। एत􀆨ीदा􀉮य􀃛तं 􀄮यू त,े 􀉮􀍪ववचना􀃛तं च भव􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢णेन॥
(१५४ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ स􀃜त􀃠यामथ􀁛􀄒हणं 􀂣ापकं 􀄤􀃗ययल􀂢ण􀄤􀇓तषेध􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 207 -
यदयम् ‘ईदूतौ च स􀃜त􀃠यथ’􀈶 इ􀃗यथ􀁛􀄒हणं करो􀇓त, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀈾 न 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ायां 􀄤􀃗ययल􀂢णं
भवती􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 􀂣ापकाथ􀁛मथ􀁛􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यम्। ईदा􀇑द􀍧भ􀉮􀁛􀍪ववचनं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः, ईदा􀇑द􀍪व􀍧श􀃧टेन च 􀉮􀍪ववचनेन
तद􀃛त􀍪व􀍬धभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त- ईदा􀉮य􀃛तं य􀉮 􀉮􀍪ववचनं तद􀃛तमीदा􀉮य􀃛तम-् इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀃜यशु􀃈ले व􀃨􀄟े शु􀃈ले समप􀉮येतां शु􀃈􀃣या􀃨तां व􀃨􀄟े इ􀃗य􀄟 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अ􀄟 ह􀈣दा􀇑द च 􀉮􀍪ववचनं
तद􀃛तं च भव􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢णेन॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀄟ा􀃜यकृते शीभावे लु􀃊भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
इद􀍧मह सं􀄤धाय 􀉍 लुक् 􀍩􀄐यता,ं शीभाव इ􀇓त॥
􀍩कम􀄟 कत􀁛􀃥यम?् ।
पर􀃗वा􀃍छ􀈤भावः॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
􀇓न􀃗यो लुक्। कृते शीभावे 􀄤ा􀃜नो􀃗यकृतेऽ􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 208 -
अ􀇓न􀃗यो लुग्। अ􀃛य􀃨याकृते शीभावे 􀄤ा􀃜नो􀃗य􀃛य􀃨य कृते। श􀃞दा􀃛तर􀃨य च 􀄤ा􀃜नुवि􀃛व􀍬धर􀇓न􀃗यो
भव􀇓त। शीभावोऽ􀃜य􀇓न􀃗यः। न 􀇑ह कृते लु􀍩क 􀄤ा􀃜नो􀇓त। उभयोर􀇓न􀃗ययोः पर􀃗वा􀃍छ􀈤भावः। शीभावे
कृते लुक्॥
(आ􀂢ेपदा􀉭􀁛यभा􀃧यम)्
अथा􀍪प कथं􀍬चि􀃛न􀃗यो लु􀃈􀃨यात्। एवम􀍪प दोषः,॥ व􀃪य􀃗येत,् *पदसं􀂣ायाम􀃛त􀄒हणम􀃛य􀄟
सं􀂣ा􀍪वधौ 􀄤􀃗यय􀄒हणे तद􀃛त􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधाथ􀁛म*् इ􀇓त। इदं चा􀍪प 􀄤􀃗यय􀄒हणम्। अयं चा􀍪प
सं􀂣ा􀍪व􀍬धः॥ अव􀃦यं ख􀃣वि􀃨म􀃛न􀍪प प􀂢े आ􀉮य􀃛तव􀆫ाव ए􀍪षत􀃥यः॥ त􀃨माद􀃨तु स एव म􀃚यमः
प􀂢ः॥ ईदूदेत्॥११॥
(११ 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ासू􀄟म्॥१॥१॥५॥ आ. २॥)
अदसो मात ्॥१।१॥१२॥
(मू􀃗वमी􀃗वयोर􀍧स􀆨􀃗व􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(१५९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥ )
॥*॥ मा􀃗􀄤गृ􀃩यसं􀂣ायां त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वादयावेकादेश􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
मा􀃗􀄤गृ􀃩यसं􀂣ायां त􀃨य ई􀃗व􀃨य ऊ􀃗व􀃨य चा􀍧स􀆨􀃗वादयावेकादेशाः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त, तेषां 􀄤􀇓तषेधो
व􀃈त􀃥यः। अमी अ􀄟, अमू अ􀄟, अमी आसते, अमू आसाते॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
ननु च 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ावचनसाम􀃘याद􀁛 यादयो न भ􀍪व􀃧यि􀃛त॥
(१५५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डनम्॥१॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 209 -
॥*॥ वचनाथ􀈾 􀇑ह 􀍧स􀆨॥*॥
(भा􀃧यम)्
नेदं वचना􀃣ल􀃟यम्। अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचने 􀄤योजनम॥्
􀍩कम?् ॥
यि􀃗स􀆨े 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ाकाय 􀉍 तदथ􀁛मेत􀃗􀃨यात-्‘‘अणोऽ􀄤गृ 􀃩य􀃨यानुना􀍧सकः’’ इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नैकं 􀄤योजनं योगार􀃠भं 􀄤योजय􀇓त। य􀉮येताव􀃗􀄤योजनं 􀃨या􀃗त􀄟ैवायं 􀄦ूया􀉮-
‘‘अणोऽ􀄤गृ􀃩य􀃨यानुना􀍧सकोऽदसो न’’ इ􀇓त॥
(१५६ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥􀍪व􀄤􀇓तषेधा􀉮वा (􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा)॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवा 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा 􀍩􀄐यताम् अयादयो वे􀇓त। 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा भ􀍪व􀃧य􀇓त 􀍪व􀄤􀇓तषेधेने􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैष यु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। ‘‘􀍪व􀄤􀇓तषेधे परम’्’ इ􀃗यु􀃍यते॥ पूवा􀁛 च 􀄤गृ 􀃩यसं􀂣,ा परेऽयादयः॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
परा 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा क􀇐र􀃧यते॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
सू􀄟􀍪वपया􀁛सः कृतो भव􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 210 -
एवं त􀇑ह􀁛 परैव 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा॥
कथम?् ॥
‘‘काय􀁛कालं सं􀂣ाप􀇐रभाषम’्’ य􀄟 काय 􀉍 त􀄟ोपि􀃨थतं 􀄡􀃧ट􀃥यम्। ‘‘􀄤गृ􀃩यः 􀄤कृ 􀃗या’’ इ􀃗युपि􀃨थत􀍧मदं
भव􀇓त ‘‘अदसो मात’्’ इ􀇓त।
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
एवम􀃜ययु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः॥
कथम?् ॥
􀉮􀍪वकाय􀁛योगो 􀇑ह 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। न चा􀄟ैको 􀉮􀍪वकाय􀁛यु􀃈तः। एचामयादयः, ईदूतोः 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
नाव􀃦यं 􀉮􀍪वकाय􀁛योग एव 􀍪व􀄤􀇓तषेधः॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
असंभवोऽ􀍪प। स चा􀃨􀃗य􀄟ासंभवः॥
कोऽसाव􀄟ासंभव?॥
􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा􀍧भ􀇓नव􀁛त􀁛माना अयाद􀈣न् बाधत, े अयादयोऽ􀍧भ􀇓नव􀁛त􀁛मानाः 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ाया 􀇓न􀍧म􀃗तं
􀍪व􀃚न􀃛ती􀃗येषोऽसंभवः। स􀃗यसंभवे यु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
एवम􀃜ययु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। सतो􀇑ह􀁛 􀍪व􀄤􀇓तषेधो भव􀇓त। न चा􀄟े􀃗वो􀃗वे 􀃨तः। ना􀍪प मकारः॥
उभयम􀃜य􀍧स􀆨म्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 211 -
(१५७ समाधानसाधकवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डनम्॥३॥)
॥*॥ आ􀄮याि􀃗स􀆨􀃗वं यथा रो􀇽􀃗वे॥*॥
(भा􀃧यम)्
आ􀄮याि􀃗स􀆨􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त। त􀉮यथा 􀇽􀇽􀃗वे आ􀄮याि􀃗स􀆨ो भव􀇓त॥
(समाधानबाधका􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनः कारणं 􀇽􀇽􀃗वे आ􀄮याि􀃗स􀆨ो भव􀇓त, न पुनय􀁛􀄟ैव 􀇽ः 􀍧स􀆨ः, त􀄟ैवो􀃗वम􀃜यु􀃍येत?॥
(भा􀃧यम)्
नैवं श􀃈यम ्॥
(१५७ समाधानसाधकवा􀇓त􀁛कसाधकख􀃖डम ्॥३॥)
॥*॥ अ􀍧स􀆨े 􀃩यु􀃗वे आ􀉮गुणा􀄤􀍧स􀍪􀆨ः॥
(भा􀃧यम)्
अ􀍧स􀆨े 􀃩यु􀃗वे आ􀉮गुण􀃨या􀄤􀍧स􀍪􀆨ः 􀃨यात- ् वृ􀂢ो􀄟 􀃜ल􀂢ोऽ􀄟। त􀃨मा􀃗त􀄟ा􀄮याि􀃗स􀆨􀃗वमे􀍪षत􀃥यम्।
यथा त􀄟ा􀄮याि􀃗स􀆨􀃗वं भव􀇓त। एव􀍧महा􀃜या􀄮याि􀃗स􀆨􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(१५८ समाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
[॥*॥ वचनसाम􀃘या􀁛􀉮वा॥*॥]
(भा􀃧यम)्
अथवा 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ावचनसाम􀃘या􀁛दयादयो न भ􀍪व􀃧यि􀃛त॥
(१५९ समाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
[॥*॥ योगा􀍪वभागा􀉮वा॥*॥]
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 212 -
(भा􀃧यम)्
अथ वा योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते। ‘‘अदसः’’ अदस ईदादयः 􀄤गृ 􀃩यसं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त। ततो ‘‘मात’्’
मा􀃍च परे ईदादयः 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त। अदस इ􀃗येव।
􀍩कमथ􀈾 योग􀍪वभागः?॥
एको य􀃗ति􀃗स􀆨े 􀄤गृ􀃩यकाय 􀉍 तदथ􀁛ः॥ अपरो यद􀍧स􀆨े॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इहा􀍪प त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त-अमुया अमुयो􀇐र􀇓त॥
􀍩कं च 􀃨यात् य􀉮य􀄟 􀄤गृ 􀃩यसं􀂣ा 􀃨यात?॥्
􀄤गृ􀃩या􀄮यः 􀄤कृ􀇓तभावः 􀄤स􀃏येत॥
(आ􀂢ेप􀇓नरासभा􀃧यम)्
नैष दोषः। पदा􀃛त􀄤करणे 􀄤कृ􀇓तभावः। न चैष पदा􀃛तः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀃜यमुकेऽ􀄟, अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
􀉮􀍪ववचन􀍧म􀇓त वत􀁛ते॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀉮􀍪ववचन􀍧म􀇓त वत􀁛ते अमी अ􀄟, अ􀄟 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 एद􀃛त􀍧म􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 213 -
(१६० समाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ माथा􀁛द􀈣दा􀉮यथा􀁛नां वा॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवाऽऽहायम-् ‘‘अदसो मात’्’ इ􀇓त। न च ई􀃗वो􀃗वे 􀃨तः। ना􀍪प मकारः। तत एवं 􀍪व􀂣ा􀃨यामः-
‘माथा􀁛द􀈣दा􀉮यथान􀁛 ाम’्-इ􀇓त॥
(१६१ समाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ उ􀃈तं वा ॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कमु􀃈तम?् ॥
* अदस ई􀃗वो􀃗वे 􀃨वरे ब􀇑ह􀃧पदल􀂢णे* (􀍧स􀆨े व􀃈त􀃥ये)* 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ायां च* इ􀇓त॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗त􀇓नवारणा􀍬धकरणम)्
(१६२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ त􀄟 स􀍩क दोषः॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀄟 सककारे दोषो भव􀇓त-अमुकेऽ􀄟॥
(१६३ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥ न वा 􀄒हण􀍪वशेषण􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 214 -
􀍩कं कारणम?् ॥
􀄒हण􀍪वशेषण􀃗वात्। न मा􀉮􀄒हणेन ईदा􀉮य􀃛तं 􀍪वशे􀃧यते॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
ईदादयो 􀍪वशे􀃧य􀃛ते-मा􀃗परे ये ईदादय-इ􀇓त॥ अदसो मात्॥१२॥
-----------
(१२ 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।५ आ. ३॥)
शे॥१।१।१३॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त- काशे, कुशे, वंशे, इ􀇓त?॥
(१३४ समाधानवा􀇓तक􀁛 म्॥१॥)
॥*॥ शेऽथ􀁛व􀉮􀄒हणात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथ􀁛वतः शेश􀃞द􀃨य 􀄒हणम्। न चैषोऽथ􀁛वान्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प ह􀇐रश,े ब􀄧ुश,े इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 ‘ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨यैव’ इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(पूव􀈾􀃈तसमाधाना􀃟युपगमभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 215 -
अथ वा पुनर􀃨त-ु ‘अथ􀁛व􀉮􀄒हण े नानथ􀁛क􀃨य’ इ􀇓त॥
कथं त􀇑ह-􀁛 ह􀇐रश,े ब􀄧ुश,े इ􀇓त?॥
एकोऽ􀄟 􀍪वभ􀃈􀃗यथ􀈶नाथ􀁛वान,् अपर􀃨त􀍪􀆨ताथ􀈶न। समुदायोऽनथ􀁛कः॥ शे॥१३॥
-------
(१३ 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ासू􀄟म्॥ १।१।५ आ. ४॥)
􀇓नपात एकाजना􀉨 ॥१।१।१४॥
(पदकृ 􀃗या􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀇓नपात इ􀇓त 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
चकारा􀄟 जहारा􀄟॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एकािज􀇓त 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
􀄤ेदं 􀄦􀃩म। 􀄤ेदं 􀂢􀄟म्॥
(आ􀂢ेपबाधानुपपि􀃗तभा􀃧यम)्
एकािज􀃗य􀃜यु􀃍यमानेऽ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त। एषोऽ􀍪प 􀃩येकाच्॥
(आ􀂢ेपबाधोपपि􀃗तभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 216 -
एकािज􀇓त नायं बहु 􀄭ी􀇑हः-एकोऽज् यि􀃨मन ्सोऽयमेकाच् एकािज􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?
त􀃗पु􀇽षोऽयं समाना􀍬धकरणः-एक अच् एकाच् एकािज􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀃗पु􀇽षोऽयं समाना􀍬धकरणो, नाथ􀁛 एक􀄒हणेन॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-􀄤ेदं 􀄦􀃩म। 􀄤ेदं 􀂢􀄟म्।
(􀄤􀃗या􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
अजेव यो 􀇓नपात इ􀃗यॆवं 􀍪व􀂣ायते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं व􀃈त􀃥यमेतत?् ।
(समाधानभा􀃧यम)्
न 􀇑ह॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथमनु􀃍यमानं गं􀃨यत?े ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀃏􀄒हणसाम􀃘या􀁛त् य􀇑द 􀇑ह अ􀃍चा􀃛य􀃍च त􀄟 􀃨या􀉮, अ􀃏􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨यात्॥
(साम􀃘या􀁛नुपपि􀃗तभा􀃧यम)्
अि􀃨त 􀃩य􀃛यद􀃏􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 217 -
􀍩कम?् ॥
अज􀃛त􀃨य यथा 􀃨यात्। हल􀃛त􀃨य मा भूत्॥
(साम􀃘य􀈾पपि􀃗तभा􀃧यम)्
नैव दोषो न 􀄤योजनम्॥
(साम􀃘या􀁛नुपपि􀃗तभा􀃧यम)्
एवम􀍪प कु त एतत-् 􀉮वयोः प􀇐रभाषयोः सावकाशयोः समवि􀃨थतयोः ‘‘आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन’्’ ‘‘येन
􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨य’’ इ􀇓त च-इय􀍧मह प􀇐रभाषा भ􀍪व􀃧य􀇓त-‘आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन’्’ इ􀇓त॥ इयं च न
भ􀍪व􀃧य􀇓त-‘‘येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨य’’ इ􀇓त?॥
(समा􀃘या􀁛नुपपि􀃗त􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-इय􀍧मह प􀇐रभाषा भव􀇓त-‘‘आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन’्’ इ􀇓त, इयं च न भव􀇓त। ‘‘येन
􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨य’’ इ􀇓त। यदयम-् ‘अना􀉨’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह-􀁛 􀍧स􀆨े स􀇓त यद􀃏􀄒हणे 􀍩􀄐यमाणे एक􀄒हणं करो􀇓त, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-‘अ􀃛य􀄟 वण􀁛􀄒हणं
जा􀇓त􀄒हणं भव􀇓त’ इ􀇓त॥
􀍩कमेत􀃨य 􀂣ापने 􀄤योजनम?् ॥
*द􀃠भेह􀁛􀃣􀄒हण􀃨य जा􀇓तवाचक􀃗वात् 􀍧स􀆨म*् इ􀇓त यदु􀃈त,ं तदुपप􀃛नं भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अना􀍫ङ􀇓त 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 218 -
आ उदका􀃛ता􀉮 ओदका􀃛तात्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त- आ एवं नु म􀃛यस,े आ एवं 􀍩कल त􀇑द􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
सानुब􀃛धक􀃨येदमाकार􀃨य 􀄒हणम,् अननुब􀃛धक􀃦चा􀄟ाऽऽकारः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀃈व पुनरयं सानुब􀃛धकः 􀃈व 􀇓नरनुब􀃛धकः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘ईषदथ􀈶 􀍩􀄐यायोगे मया􀁛दा􀍧भ􀍪वधौ च यः। एतमातं 􀍫ङत ं 􀍪व􀉮या􀉮 वा􀃈य􀃨मरणयोर􀍫ङत्॥१॥
􀇓नपात॥१४॥
--------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 219 -
( १४सं􀂣ासू􀄟म्॥१॥१॥५आ.५)
ओत्॥१।१।१५॥
(सू􀄟वैय􀃘य􀁛􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमुदाहरणम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
आहो इ􀇓त, उताहो इ􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀇓नपातसमाहारोऽयम्। आह उ आहो इ􀇓त। उत आह उ उताहो इ􀇓त। त􀄟
‘‘􀇓नपात एकाजना􀉨’’ इ􀃗येव 􀍧स􀆨म्॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
एवं त􀃩य􀈶क􀇓नपाता इमे॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा 􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ाथ􀈾ऽयमार􀃠भः। ओ षु यातं म􀇽तः। ओ षु यात ं बृहती च श􀃈वर􀈣। ओ 􀍬च􀃗सखायं
स􀃉या ववृ􀃗􀃗याम् (ऋ. १०।१०॥१॥)
(􀃍􀃥य􀃛ते सू􀄟􀄤विृ 􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(१६५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ ओति􀃦􀃍व􀄤􀇓तषेधः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 220 -
(भा􀃧यम)्
ओद􀃛तो 􀇓नपात इ􀃗य􀄟 􀃍􀃥य􀃛त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ अनदः अदः अभवत=् अदोऽभवत,्
अ􀇓तरः􀇓तरः अभवत=् 􀇓तरोऽभवत्॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यः। ‘ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨य’ इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
एवम􀍪प-अगौः गौः समप􀉮यत गोऽभव􀉮। अ􀄟 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 ‘‘गौणमु􀃉ययोमु􀁛􀃉ये काय􀁛स􀃠􀄤􀃗ययः’’ इ􀇓त। त􀉮यथा- ‘गौरनुब􀃛􀃚योऽजोऽ􀃊नीषोमीयः’ इ􀇓त न
वाह􀈣कोऽनुब􀃚यते।
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
कथं त􀇑ह􀁛 वाह􀈣के वृ􀉮􀃚या􀃗वे भवतः- गौि􀃨त􀃧ठ􀇓त गामानये􀇓त?॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
अथा􀁛􀄮य एतदेवं भव􀇓त। य􀍪􀆨 श􀃞दा􀄮यम,् श􀃞दमा􀄟े त􀆫व􀇓त। श􀃞दा􀄮ये च वृ􀉮􀃚या􀃗वे॥ ओत१् ५।
-----
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 221 -
(१५ 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ादे􀍧शसू􀄟म् ॥१।१।५ आ 0६)
उञ ऊँ॥१।१।१७॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗तवारणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-आहो इ􀇓त, उताहो इ􀇓त?॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
उञ इ􀃗यु􀃍यते। न चा􀄟ोञं प􀃦यामः।
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
उञोऽयम􀃛येम सहैकादेश उ􀃠􀄒णेन गृ􀃩यते॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘नोञ एकादेश उ􀃑􀄒हणेन गृ􀃩यत’े इ􀇓त। यदयम् ‘‘ओ􀉮’’ इ􀃗योद􀃛त􀃨य
􀇓नपात􀃨य 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ां शाि􀃨त।
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम्। उ􀃈तमेतत-‘् ‘􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ाथ􀈾ऽयमार􀃠भः’ इ􀇓त॥ दोषः ख􀃣व􀍪प 􀃨या􀉮, य􀉮युञेकादेश
उ􀃑􀄒हणेन गृ􀃩येत। जानु उ अ􀃨य 􀇽ज􀇓त, जानू अ􀃨य 􀇽ज􀇓त, जा􀃛व􀃨य 􀇽ज􀇓त,‘‘ मय उञो वो वा’’
इ􀇓त व􀃗वं न 􀃨यात्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀃩य􀈶क􀇓नपाता इमे॥
अथ वा 􀉮वावुकारा􀍪वमौ। एकोऽननुब􀃛धकः। अपरः सानुब􀃛धकः। त􀉮योऽननुब􀃛धक􀃨त􀃨यैष एकादेशः।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 222 -
(योग􀍪वभागा􀍬धकरणम)्
(१६६१ 􀍧स􀆨ा􀃛तआ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ उञ इ􀇓त योग􀍪वभागः॥*॥
(भा􀃧यम)्
उञ इ􀇓त योग􀍪वभागः कत􀁛􀃥यः। ‘‘उञः’’ शाक􀃣य􀃨याचाय􀁛􀃨य मतेन 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा भव􀇓त। उइ􀇓त 􀍪व􀇓त॥
ततः ‘‘ऊँ’’ उञ ऊँ इ􀃗ययमादेशो भव􀇓त शाक􀃣य􀃨याचाय􀁛􀃨य मतेन द􀈣घ􀈾ऽनुना􀍧सकः 􀄤गृ􀃩यसं􀂣क􀃦च।
ऊँ इ􀇓त॥
(योग􀍪वभागवैय􀃘य􀁛भा􀃧यम)्
􀍩कमथ􀈾 योग􀍪वभागः?॥
(१६६२ आ􀂢ेप􀄤योजनवा􀇓त􀁛कयख􀃖डनम्॥१॥)
॥*॥ ऊँ वा शाक􀃣य􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
शाक􀃣य􀃨याचाय􀁛􀃨य मतेन ऊँ 􀍪वभाषा यथा 􀃨यात्। ऊँ इ􀇓त, उ इ􀇓त। अ􀃛येषामाचाया􀁛णां मतेन-
􀍪व􀇓त॥ उ ञ ऊँ ॥१७॥
----------------
(१६ 􀄤गृ 􀃩यसं􀂣ासू􀄟म॥् १।१।५॥ आ. ७॥)
ईदूतौ च स􀃜तमथ􀈶॥१।१।१८॥
(अथ􀁛􀄒हण􀄤योजन􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
(१६७ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 223 -
॥*॥ ‘ईदूतौ स􀃜तमी􀃗येव’॥*॥
(भा􀃧यम)्
ईदूतौ स􀃜तमी􀃗येव 􀍧स􀆨म,् नाथ􀈾ऽथ􀁛􀄒हणेन॥
(१३८ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ लु􀃜तेऽथ􀁛􀄒हणा􀆫वेत्॥
(भा􀃧यम)्
लु􀃜ताया ं स􀃜त􀃠यां 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀃈व?॥
सोमो गौर􀈣 अ􀍬ध􀍬􀄮तः(ऋ.९।१२।३)। इ􀃧यते चा􀄟ा􀍪प 􀃨या􀇑द􀇓त। त􀃍चा􀃛तरेण य􀃗नं न
􀍧स􀃚यती􀃗येवमथ􀁛मथ􀁛􀄒हणम॥्
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
ना􀄟 स􀃜तमी लु􀃜यते॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
पूव􀁛सवण􀈾ऽ􀄟 भव􀇓त।
(१६९ समाधानसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ ‘पूव􀁛􀃨य चेत् सवण􀈾ऽसावाडा􀃠भावः 􀄤स􀃏यत’॥े 16.*॥
(भा􀃧यम)्
य􀇑द पूव􀁛सवण􀁛ः, आ􀉪 आ􀃠भाव􀃦च 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 224 -
एवं त􀇑ह􀁛 आहायम-्ईदूतौ स􀃜तमी􀇓त। न चाि􀃨त स􀃜तमी ईदूतौ, त􀄟 वचना􀆫􀍪व􀃧य􀇓त॥
(१७० समाधानवा􀇓त􀁛कम् ॥४॥)
॥*॥ ‘वचना􀉮य􀄟 द􀈣घ􀁛􀃗वम्॥*॥
नेदं वचना􀃣ल􀃟यम्। अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचने 􀄤योजनम्॥
􀍩कम?् य􀄟 स􀃜त􀃠या द􀈣घ􀁛􀃗वमु􀃍यत-े ‘‘􀇺􀇓तं न शु􀃧कं सरसी शयानम’्’ (ऋ.९।१२।३॥)इ􀇓त॥
स􀇓त 􀄤योजने इह न 􀄤ा􀃜नो􀇓त सोमो गौर􀈣 आ􀉮यो􀍬􀄮तः (ऋ. 09/12/3) इ􀇓त।
(१७१ समाधानबाधकवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ ‘त􀄟ा􀍪प सरसी य􀇑द’॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀄟ा􀍪प 􀍧स􀆨म्।
कथम?् ॥
य􀇑द सरसीश􀃞द􀃨य 􀄤वृि􀃗तरि􀃨त। अि􀃨त च लोके सरसीश􀃞द􀃨य 􀄤वृि􀃗तः।
कथम?् ॥
द􀍯􀂢णापथे 􀇑ह महाि􀃛त सरां􀍧स सर􀃨य इ􀃗यु􀃍य􀃛ते॥
(१७२ समाधानवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥􀂣ापकं 􀃨यात् तद􀃛त􀃗वे॥*॥
(भा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 􀂣ापय􀃗याचाय􀈾 न 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ायां 􀄤􀃗ययल􀂢णं भव􀇓त इ􀇓त॥
􀍩कमते 􀃨य 􀂣ापने 􀄤योजनम?्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 225 -
कु माय􀈾रगारं कु माय􀁛गारम्। व􀃚वरोगारं व􀃚वगारम।् 􀄤􀃗यय􀄒हणेन 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा न भव􀇓त।
(१७३ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ मा वा पूव􀁛पद􀃨य भूत’॥् *॥
(भा􀃧यम)्
अथवा पूव􀁛पद􀃨य मा भू􀇑द􀃗येवमथ􀁛मथ􀁛􀄒हणम्। वा􀃜याम􀃦वो वा􀃜य􀃦व,ः न􀉮यामा􀇓तन􀁛􀉮या􀇓तः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀍩􀄐यमाणेऽ􀃜यथ􀁛􀄒हणे क􀃨मादेवा􀄟 न भव􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
जह􀃗􀃨वाथा􀁛 वृि􀃗त􀇐र􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथाजह􀃗􀃨वाथा􀁛यां वृ􀃗तौ दोष एव॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अजह􀃗􀃨वाथा􀁛यां च न दोषः। समुदायाथ􀈾ऽ􀍧भधीयते॥
‘ईदूतौ स􀃜तमी􀃗यवे लु􀃜तेऽथ􀁛􀄒हणा􀆫वेत्। पूव􀁛􀃨य चेत् सवण􀈾ऽसावा ़ डा􀃠भावः 􀄤स􀃏’य॥ेत ‘वचना􀉮य􀄟
द􀈣घ􀁛􀃗वं त􀄟ा􀍪प सरसी य􀇑द।’ 􀂣ापकं 􀃨यात् तद􀃛त􀃗वे मा वा पूव􀁛पद􀃨य भूत’॥् २॥ ईदूतौ च
स􀃜त􀃠यथ􀈶॥१८॥
(इ􀇓त 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा􀄤करणम)्
---------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 226 -
(१७ घुसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।५॥ आ. ८॥)
दा धा 􀃋वदाप्॥१।१।१९॥
(इ􀃧टानुपि􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(१७५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥)
॥*॥ घुसं􀂣ायां 􀄤कृ􀇓त􀄒हणं 􀍧शदथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
घुसं􀂣ाया 􀄤कृ ि􀃗त􀄒हण ं क􀃗त􀁛􀃥यम्। दधा ा􀄤कृ तयो घुसं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त व􀃈त􀃥यम्। 􀍩क ं 􀄤योजनम?्
आ􀃗वभूताना􀍧मयं सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सा आ􀃗वभूतानामेव 􀃨यात, ् अना􀃗वभूतानां न 􀃨यात् ।
ननु च भू􀇓य􀃧ठा􀇓न घुसं􀂣ाकाया􀁛􀍨ण आध􀁛धातुके, त􀄟 चैत आ􀃗वभूता 􀇺􀃦य􀃛ते॥
‘‘􀍧शदथ􀁛म’्’ 􀍧शदथ􀉍 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणं क􀃗त􀁛􀃥यम्। 􀍧श􀃗या􀃗वं 􀄤􀇓त􀍪ष􀃚यते तदथ􀁛म् । 􀄤􀍨णदयते। 􀄤􀍨ण􀉮य􀇓त।
􀄤􀍨णधयती􀇓त।
(भा􀃧यम)्
भार􀉮वाजीयाः पठि􀃛त-
(भार􀉮वाजीयो􀃈तमा􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ घुसं􀂣ायां 􀄤कृ􀇓त􀄒हणं 􀍧श􀉮􀍪वकृताथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
घुसं􀂣ायां 􀄤कृ􀇓त􀄒हणं 􀍩􀄐यते।
􀍩कं 􀄤योजनम?् ।
􀍧शदथ 􀉍 􀍪वकृ ताथ 􀉍 च। 􀍧श􀃗युदा􀇿तम्॥ 􀍪वकृ ताथ 􀉍ख􀃣व􀍪प- 􀄤􀍨णदाता 􀄤􀍨णधाता।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 227 -
􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?।
‘ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨यैव’ इ􀇓त 􀄤􀇓तपदं ये आ􀃗वभूता􀃨तेषामेव 􀃨या􀉮, ल􀂢णेन ये
आ􀃗वभूता􀃨तेषां न 􀃨यात्।
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प 􀄤कृ􀇓त􀄒हणे कथ􀍧मदं 􀍪व􀂣ायते- दाधाः 􀄤कृतय इ􀇓त, आहोि􀃨व􀆧ाधां 􀄤कृतय
इ􀇓त?॥ 􀍩कं चातः?॥
य􀇑द 􀍪व􀂣ायते-दाधाः 􀄤कृतय इ􀇓त, स एव दोषः-आ􀃗वभूतानामेव 􀃨या􀉮 अना􀃗वभूतानां न 􀃨यात्।
अथ 􀍪व􀂣ायते-दाधां 􀄤कृतय इ􀇓त, अना􀃗वभूतानामेव 􀃨यादा􀃗वभूतानां न 􀃨यात्।
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह,􀁛 नैवं 􀍪व􀂣ायत-े दाधाः 􀄤कृ तय इ􀇓त, ना􀍪प दाधां 􀄤कृ तय इ􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛
दाधा घुसं􀂣ा भवि􀃛त 􀄤कृतय􀃦चैषा􀍧म􀇓त॥
(आ􀂢ेपोपसंहारभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणं कत􀁛􀃥यम?् ।
(समाधानभा􀃧यम)्
कत􀁛􀃥यम्। इदं 􀄤कृतमथ􀁛􀄒हणमनुवत􀁛ते॥
􀃈व 􀄤कृ तम?् ।
‘‘ईदूतौ च स􀃜त􀃠यथ’􀈶 ’ इ􀇓त । ततो व􀃪या􀍧म ‘‘दाधा 􀃚वदाप’्’ ‘‘अथ’􀁛 ’ इ􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 228 -
नैवं श􀃈यम् । ददा􀇓तना समानाथना􀁛 ् रा􀇓तरास􀇓तदास􀇓तमंह􀇓त􀄤ीणा􀇓त􀄤भृतीनाहु ः। तेषाम􀍪प घुसं􀂣ा
􀄤ा􀃜नो􀇓त। त􀃨मा􀃛नैवं श􀃈यम्। न चेदेव, ं 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणं कत􀁛􀃥यमेव॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यम्। 􀍧शदथ􀈶न ताव􀃛नाथ􀁛ः 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणेन। अव􀃦यं त􀄟 माथ 􀉍 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणं कत􀁛􀃥यम, ् 􀄤􀍨णमयते
􀄤􀃖यमयते􀃗येवमथ􀁛म्। तत् पुर􀃨तादप􀄐􀃪यते घु􀄤कृ तौ मा􀄤कृ तौ चे􀇓त ॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀄤कृ􀇓त􀄒हणं 􀍩􀄐यते। 􀄤􀇓न􀍧मनो􀇓त 􀄤􀇓नमीना􀇓त। अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
(􀄤􀇓तब􀃛द􀈣भा􀃧यम)्
अथा􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प 􀄤कृ􀇓त􀄒हणे इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-􀄤􀇓नमाता 􀄤􀇓नमातुं 􀄤􀇓नमात􀃥य􀍧म􀇓त॥
(􀄤􀇓तब􀃛द􀈣समाधानभा􀃧यम)्
आकारा􀃛त􀃨य 􀍫ङतो 􀄒हणं 􀍪व􀂣ायते॥
(समाधानभा􀃧यम)्
यथैव त􀇑ह􀁛 अ􀍩􀄐यमाणे 􀄤कृ􀇓त􀄒हणे आकारा􀃛त􀃨य 􀍫ङतो 􀄒हणं 􀍪व􀂣ा􀃨यते॥
(भार􀉮वाजीय􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
􀍪वकृताथ􀈶न चा􀍪प नाथ􀁛ः। दोष एवैत􀃨याः प􀇐रभाषाया ‘‘ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨यैव’’ इ􀇓त-
‘‘गामादा􀄒हणे􀃧व􀍪वशेषः’’ इ􀇓त॥
(यदागम􀃛याया􀍬धकरणम)्
(१७५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ समानश􀃞द􀄤􀇓तषेधः॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 229 -
(भा􀃧यम)्
समानश􀃞दानां 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। 􀄤􀇓नदारय􀇓त 􀄤􀇓नधारय􀇓त। दाधा घुसं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त घुसं􀂣ा
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(१७६ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ समानश􀃞दा􀄤􀇓तषेधोऽथ􀁛व􀉮􀄒हणात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
समानश􀃞दानाम􀄤􀇓तषेधः, अनथ􀁛कः 􀄤􀇓तषेधोऽ􀄤􀇓तषेधः॥
घुसं􀂣ा क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥
अथ􀁛व􀉮􀄒हणात,् अथ􀁛वतोदा􀁛धो􀄒􀁛हणात्। न चैतावथ􀁛व􀃛तौ।
(१७७ समाधानहे􀃗व􀃛तरवा􀇓त􀁛कम् ॥४॥)
॥*॥ अनुपसगा􀁛􀉮वा॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवा यि􀃗􀄐यायु􀃈ताः 􀄤ादय􀃨तं 􀄤􀇓त ग􀃗युपसग􀁛सं􀂣ा भवि􀃛त। न चैतौ दाधौ 􀄤􀇓त 􀍩􀄐यायोगः।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮येवम् इहा􀍪प त􀇑ह 􀁛 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-􀄤􀍨णदापय􀇓त 􀄤􀍨णधापयती􀇓त। अ􀄟ा􀍪प नैतौ दाधावथ􀁛व􀃛तौ,
ना􀃜येतौ दाधौ 􀄤􀇓त 􀍩􀄐यायोगः॥
(१७८ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ न वाथ􀁛वतो 􀃩यागम􀃨त􀉮गुणीभूत􀃨त􀉮􀄒हणेन गृ􀃩यते यथाऽ􀃛य􀄟॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 230 -
न वा एष दोषः ।
􀍩कं कारणम?् ॥
अथ􀁛वत आगम􀃨त􀉮गुणीभूतोऽथ􀁛व􀉮􀄒हणेन गृ􀃩यते। यथा􀃛य􀄟। त􀉮यथा-अ􀃛य􀄟ा􀍪प अथ􀁛वत
आगमोऽथ􀁛व􀉮􀄒हणेन गृ􀃩यते॥
􀃈वा􀃛य􀄟?।
ल􀍪वता 􀍬चक􀈧􀍪ष􀁛ते􀇓त।
(आदेशवा􀇑दन आगमवा􀇑दनं 􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
यु􀃈तं पुनय􀁛ि􀃛न􀃗येषु नाम श􀃞दे􀃧वागमशासनं 􀃨यात्। न। 􀇓न􀃗येषु नाम श􀃞देषु
कूट􀃨थैर􀍪वचा􀍧ल􀍧भवण􀈷भ􀁛􀍪वत􀃥यमनपायोपजन􀍪वका􀇐र􀍧भः। आगम􀃦च नामापूव􀁛ः श􀃞दोपजनः?॥
(आगमवा􀇑दन आदेशवा􀇑दनं 􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ यु􀃈तं यि􀃛न􀃗येषु श􀃞दे􀃧वादेशाः 􀃨युः॥
(आदेशवा􀇑दनः समाधानभा􀃧यम)्
बाढं यु􀃈तम्। श􀃞दा􀃛तरै􀇐रह भ􀍪वत􀃥यम्। त􀄟 श􀃞दा􀃛तरे श􀃞दा􀃛तर􀃨य 􀄤􀇓तपि􀃗तयु􀁛􀃈ता।
(􀍧स􀆨ा􀃛तोपसंहारभा􀃧यम)्
आदेशा􀃨तह􀈹मे भ􀍪व􀃧यि􀃛त अनागमकानां सागमकाः।
तत् कथम?् ।
‘सव􀈶 सव􀁛पदादेशा दा􀂢ीपु􀄟􀃨य पा􀍨णनेः।
एकदेश􀍪वकारे 􀇑ह 􀇓न􀃗य􀃗वं नोपप􀉮यते’॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 231 -
(१७९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ द􀈣ङः 􀄤􀇓तषेधः 􀃨था􀃋वो􀇐र􀃗􀃗वे॥*॥
(भा􀃧यम)्
द􀈣ङः 􀄤􀇓तषेधः 􀃨था􀃋वो􀇐र􀃗􀃗वे व􀃈त􀃥यः॥ उपादा􀃨ता􀃨य 􀃨वरः 􀍧श􀂢क􀃨ये􀇓त। ‘‘मीना􀇓त􀍧मनो􀇓त’’
इ􀃗या􀃗􀃗वे कृते ‘‘􀃨था􀃚वो􀇐र􀃍च’’ इती􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
कु तः पुनरयं दोषो जायत-े 􀍩कं 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणा􀉮, आहोि􀃨व􀄡ूप􀄒हणात?् ॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम)्
􀇽प􀄒हणा􀇑द􀃗याह॥
(􀄤कृ 􀇓त􀄒हणदोषभा􀃧यम)्
इह खलु 􀄤कृ􀇓त􀄒हणा􀆧ोषो जायते। उप􀇑दद􀈣षते। ‘‘स􀇓न मीमाघुरभलभ’’ इ􀇓त॥
(दोष􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैष दोषः। दा􀄤कृ􀇓त􀇐र􀃗यु􀃍यते। न चेयं दा􀄤कृ􀇓तः। आकारा􀃛तानामेज􀃛ताः 􀄤कृतयः,
एज􀃛तानामपीकारा􀃛ताः। न च 􀄤कृतेः 􀄤कृ􀇓तः 􀄤कृ􀇓त􀄒हणेन गृ􀃩यते॥
(आ􀂢ेपोपंसहारभा􀃧यम)्
स त􀇑ह􀁛 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 232 -
घुसं􀂣ा क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘‘सि􀃛नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’’ इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(नानुब􀃛धकृ तमनेज􀃛त􀃗व􀃛याया􀍬धकरणम)्
(१८० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ दा􀃜􀄤􀇓तषेधे न दै􀃜यनेज􀃛त􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
दा􀃜􀄤􀇓तषेध दै􀍪प 􀄤􀇓तषेधो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-अवदा􀃗तं मुखम्॥
ननु चाऽऽ􀃗􀃗वे कृ􀃗ते भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
त􀆨या􀃗􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
अनेज􀃛त􀃗वात॥्
(१समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥􀍧स􀆨मनुब􀃛ध􀃨याऽनेका􀃛त􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ॥
अनुब􀃛ध􀃨यानेका􀃛त􀃗वात्। अनेका􀃛ता अनुब􀃛धाः॥
(१८२ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 233 -
॥*॥ 􀍪प􀃗􀄤􀇓तषेधा􀉮वा॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथ वा ‘‘दाधा 􀃋व􀍪पत’्’ इ􀇓त व􀃪या􀍧म। त􀃍चाऽव􀃦यं व􀃈त􀃥यम॥् अदा􀇒ब􀇓त 􀃩यु􀃍यमाने इहा􀍪प
􀄤स􀃏येत 􀄤􀍨णदापयती􀇓त॥
(आव􀃦यकता􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
श􀃈यं तावदनेनादा􀇒ब􀇓त 􀄦ुवतां बा􀃛त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो 􀍪व􀂣ातुम्।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
सू􀄟ं त􀇑ह􀁛 􀍧भ􀉮यते॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
यथा􀃛यासमेवा􀃨तु॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम ् ‘‘*दा􀃜􀄤􀇓तषेधे न दै􀍪प*’’ इ􀇓त॥
(प􀇐रहार􀃨मारणभा􀃧यम)्
प􀇐र􀇿तमेतत् ‘‘*􀍧स􀉮घमनुब􀃛ध􀃨यानेका􀃛􀃗वात*् इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथैका􀃛तेषु दोष एव॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एका􀃛ते􀃧व􀍪प न दोषः। आ􀃗􀃗वे कृते भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(समाधानानुपपि􀃗तभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 234 -
ननु चो􀃈तम-्‘त􀉮􀃚या􀃗􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त, 􀍩कं कारणम्। अनेज􀃛त􀃗वा􀉮-’इ􀇓त ॥
(समाधानोपपि􀃗तभा􀃧यम)्
पकारलोपे कृते भ􀍪व􀃧य􀇓त।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
न􀃩यं तदा दाब् भव􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
भूतपूव􀁛ग􀃗या भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
एत􀃍चा􀄟 यु􀃈तम-्य􀃗सव􀈶􀃧वेव सानुब􀃛धक􀄒हणेषु भूतपूव􀁛ग􀇓त􀍪व􀁛􀂣या ते॥ अनै􀍧मि􀃗तको
􀃩यनुब􀃛धलोप􀃨ताव􀃗येव भव􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथ वाऽचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘नानुब􀃛धकृ तमनेज􀃛त􀃗वम’् इ􀇓त॥ यदयम् ‘‘उद􀈣चां माङो 􀃥यतीहार’े ’
इ􀇓त मेङः सानुब􀃛धक􀃨याऽऽ􀃗􀃗वभूत􀃨य 􀄒हणं करो􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथ वा दाबेवायम् । न दबै ि􀃨त॥ कथम-् ‘अवदाय􀇓त’ इ􀇓त?॥
􀃦यि􀃛वकरणो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ दाधा 􀃋वदाप्॥२९॥
------
(१८ अ􀇓तदेशसू􀄟म्॥१।१।५ आ. ९॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 235 -
आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन्॥१।१।२०॥
(सू􀄟􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यत?े ॥
(१८३ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ स􀃗य􀃛यि􀃨म􀃛ना􀉮य􀃛तव􀆫ावादेकि􀃨म􀃛ना􀉮य􀃛तव􀉮वचनम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
स􀃗य􀃛यि􀃨मन् य􀃨मात् प ूवन􀉍 ाि􀃨त परमि􀃨त स आ􀇑द􀇐र􀃗यु􀃍यते। स􀃗य􀃛यि􀃨मन् य􀃨मात ्परं नाि􀃨त
पूव􀁛मि􀃨त सोऽ􀃛त इ􀃗यु􀃍यते। स􀃗यि􀃨म􀃛ना􀉮य􀃛तव􀆫ावादेत􀃨मात् कारणा􀉮
एकि􀃨म􀃛ना􀉮य􀃛ताप􀇑द􀃧टा􀇓न काया􀁛􀍨ण न 􀍧स􀃚यि􀃛त। इ􀃧यते च 􀃨यु􀇐र􀇓त। ता􀃛य􀃛तरेण य􀃗नं न न
􀍧स􀃚यि􀃛त इ􀃗येकि􀃨म􀃛ना􀉮य􀃛तव􀉮वचनम ्। एवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अि􀃨त 􀄤योजनमेतत?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀍩कं तह􀈹􀇓त॥
(१८४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम्॥२॥)
॥*॥ त􀄟 􀃥यपदे􀍧शव􀉮वचनम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀄟 􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावो व􀃈त􀃥यः। 􀃥यपदे􀍧शवदेकि􀃨मन् काय 􀉍 भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 236 -
(भा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
(१८४ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम्॥३॥)
॥*॥ एकाचो 􀉮वे 􀄤थमाथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
व􀃪य􀇓त-‘*एकाचो 􀉮वे 􀄤थम􀃨ये􀇓त बहु 􀄭ी􀇑ह􀇓नदश􀈶 ः * इ􀇓त। ति􀃨मन् 􀍩􀄐यमाणे इहैव 􀃨यात-् पपाच
पपाठ; इयाय आर इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात्। 􀃥यपदे􀍧शवदेकि􀃨मन् काय 􀉍 भवती􀃗य􀄟ा􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥
(१८४ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कतृतीयख􀃖डनम ्॥४॥)
‘ष􀃗वे चाऽऽदेशसं􀄤􀃗ययाथ􀁛म ्॥*॥’
(भा􀃧यम)्
व􀃪य􀇓त-‘आदेश􀄤􀃗ययो􀇐र􀃗यवयवष􀃧􀉫येषा-’ इ􀇓त। एति􀃨मन ् 􀍩􀄐यमाणे इहैव 􀃨यात-्क􀇐र􀃧य􀇓त
ह􀇐र􀃧य􀇓त, इह न 􀃨या􀉮 ‘[इ􀃛􀄡ो मा] व􀂢त् (ऋ.१।१।१३५।४)’ ‘स देवा􀃛य􀂢त् (ऋ.३।४।३॥)’ इ􀇓त
􀃥यपदे􀍧शवदेकि􀃨मन् काय􀉍 भवती􀃗य􀄟ा􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपोपसंहारभा􀃧यम)्
स त􀇑ह􀁛 􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावो व􀃈त􀃥यः?॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यः।
(१७५ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ अवचना􀃣लोक􀍪व􀂣ानात् 􀍧स􀆨म्॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 237 -
(भा􀃧यम)्
अ􀃛तरेणैव वचनं लोक􀍪व􀂣ानात् 􀍧स􀆨मेतत्॥
(एकदे􀍧श􀇺􀃧टा􀃛तभा􀃧यम)्
त􀉮यथा-लोके-‘शालासमुदायो 􀄒ामः’- इ􀃗यु􀃍यते। भव􀇓त चैतदेकि􀃨म􀃛न􀍪प-‘एकशालो 􀄒ामः’-इ􀇓त॥
(उ􀃈त􀇺􀃧टा􀃛त􀍪वघटनभा􀃧यम)्
􀍪वषम उप􀃛यासः। 􀄒ामश􀃞दोऽयं ब􀃩वथ􀁛ः। अ􀃨􀃗येव शालासमुदाये वत􀁛ते। त􀉮यथा- ‘􀄒ामो द􀃊धः’
इ􀇓त॥
अि􀃨त वाटप􀇐र􀂢ेपे वत􀁛ते। त􀉮यथा-‘􀄒ामं 􀄤􀍪व􀃧टः’- इ􀇓त॥
अि􀃨त च मनु􀃧येषु वत􀁛ते। त􀉮यथा-‘􀄒ामो गतो 􀄒ाम आगतः’-इ􀇓त॥
अि􀃨त सार􀃖यके ससीमके स􀃨थ􀃖ड􀍧लके वत􀁛ते। त􀉮यथा-‘􀄒ामो ल􀃞धः’ इ􀇓त। त􀉮यः सार􀃖यके
ससीमके स􀃨थि􀃖डलके वत􀁛ते। तम􀍧भसमी􀃪यैत􀄤यु􀃏यत-े ‘एकशालो 􀄒ामः’ इ􀇓त॥
(एकदे􀍧श􀇺􀃧टा􀃛तरभा􀃧यम)्
यथा त􀇑ह-􀁛 ‘वण􀁛समुदायः पदम’ ् ‘पदसमुदाय ऋक्’, ‘ऋ􀃈समुदायः सू􀃈तम’ ् इ􀃗यु􀃍यते। भव􀇓त
चैतदेकि􀃨म􀃛न􀍪प- ‘एकवण􀉍 पदम’्, ‘एकपदा ऋक्’, ‘एकच􀉍सू􀃈तम’ ् इ􀇓त॥
(􀇺􀃧टा􀃛ता􀃛तर􀍪वघटनभा􀃧यम)्
अ􀄟ा􀃜यथ􀈶न यु􀃈तो 􀃥यपदेशः। पदं नामाथ􀁛ः ऋ􀉨 नामाथ􀁛ः, सू􀃈तं नामाथ􀁛 इ􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛त􀇺􀃧टा􀃛तभा􀃧यम)्
यथा त􀇑ह-􀁛 बहु षु पु􀄟े􀃧वेतदुपप􀃛नं भव􀇓त-अयं मे 􀃏ये􀃧ठोऽयं मे म􀃚यमोऽयं मे कनीया􀇓न􀇓त। भव􀇓त
चैतदेकि􀃨म􀃛न􀍪प-‘अयमेव मे 􀃏य􀃧े ठोऽयमेव मे म􀃚यमोऽयमेव म े कनीयान’् इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 238 -
(􀍧स􀆨ाि􀃛त􀇺􀃧टा􀃛ता􀃛तरभा􀃧यम)्
तथाऽसूतायामसो􀃧यमाणायां च भव􀇓त-‘􀄤थमगभ􀈶ण हता’ इ􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛त􀇺􀃧टा􀃛ता􀃛तरभा􀃧यम)्
तथाऽने􀃗याऽनािजग􀍧मषुराह ‘इदं मे 􀄤थममागमनम’् इ􀇓त॥
(सू􀄟􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
आ􀉮य􀃛तव􀆫ाव􀃦च श􀃈योऽव􀃈तुम्॥
कथम?् ॥
(१८६ 􀄤􀃗या􀃉यानसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ अपूवा􀁛नु􀃗तरल􀂢ण􀃗वादा􀉮य􀃛तयोः 􀍧स􀆨मेकि􀃨मन्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अपूव􀁛ल􀂢ण आ􀇑दः, अनु􀃗तरल􀂢णोऽ􀃛तः। एत􀃍चैकि􀃨म􀃛न􀍪प भव􀇓त। अपूवा􀁛नु􀃗तरल􀂢ण􀃗वादेत􀃨मात्
कारणा􀉮 एकि􀃨म􀃛न􀃜या􀉮य􀃛ताप􀇑द􀃧टा􀇓न काया􀁛􀍨ण भ􀍪व􀃧य􀃛ती􀇓त नाथ􀁛 आ􀉮य􀃛तव􀆫ावेन॥
(􀄤􀃗या􀃉यानासंभवभा􀃧यम)्
गोनद􀈹य􀃨􀃗वाह- स􀃗यमेतत् ‘स􀇓त 􀃗व􀃛यि􀃨मन’् इ􀇓त॥
(सू􀄟ोदाहरणा􀍬धकरणम)्
(􀄤योजनिज􀂣ासाभा􀃧यम)्
का􀇓न पुनर􀃨य योग􀃨य 􀄤योजनमि􀃨त?।
(१८७ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ आ􀇑दव􀃗􀃗वे 􀄤योजनं 􀄤􀃗ययि􀃑नदा􀉮युदा􀃗त􀃗वे॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 239 -
(भा􀃧यम)्
􀄤􀃗यय􀃨या􀇑द􀇽दा􀃗तो भवती􀇓त। इहैव 􀃨यात-् कत􀁛􀃥यं तैि􀃗तर􀈣यः। औपगवः कापटवः इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात् ॥
(भा􀃧यम)्
‘‘ि􀃑न􀃗या􀇑द􀇓न􀁛􀃗यम’्’ इ􀇓त इहैव 􀃨या􀉮-अ􀇑हचु􀃠बकाय􀇓नः आि􀃊नवे􀃦यः। गा􀃊य􀁛ः कृ 􀇓त􀇐र􀃗य􀄟 न 􀃨यात्॥
(१८८ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ वलादेराध􀁛धातुक􀃨ये􀉪॥*॥
(भा􀃧यम)्
वलादेराध􀁛धातुक􀃨ये􀉪 􀄤योजनम्॥ ‘‘आध􀁛धातुक􀃨य􀉬े वलादेः’’ इतीहैव 􀃨यात् क􀇐र􀃧य􀇓त ह􀇐र􀃧य􀇓त।
‘जो􀍪षष􀉮 (ऋ. २।३५।१॥)’ मि􀃛दष􀇑द􀃗य􀄟 न 􀃨यात्॥
(१८९ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥ यि􀃨मि􀃛व􀍬ध􀃨तदा􀇑द􀃗वे॥*॥
(भा􀃧यम)्
यि􀃨मि􀃛व􀍬ध􀃨तदा􀇑द􀃗वे 􀄤योजनम्। व􀃪य􀇓त- ‘यि􀃨मि􀃛व􀍬ध􀃨तदादाव􀃣􀄒हणे ’ इ􀇓त। ति􀃨मन्
􀍩􀄐यमाणे ‘‘अ􀍬च 􀃦नुधातु􀄧ुवां 􀃡वो􀇐रयङुवङौ’’ इहैव 􀃨यात् 􀍬􀄮यः 􀄧ुव,ः 􀍬􀄮यौ इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात्।
(१९० 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम१् ०॥)
॥*॥ अजा􀉮या􀉪􀃗वे॥*॥
अजा􀉮या􀉪􀃗वे 􀄤योजनम् ।‘‘आडजाद􀈣नाम’्’ इहैव 􀃨या􀉮-ऐ􀍯􀂢􀃧ट, ऐ􀇑ह􀃧ट। ऐ􀃧ट,अ􀃚यै􀃧टे􀃗य􀄟 न 􀃨यात्॥
(अ􀃛तव􀃗􀃗व􀄤योजन􀇓न􀇽पणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 240 -
अथा􀃛तव􀃗􀃗वे का􀇓न 􀄤योजना􀇓न?॥
(१९१ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥११॥)
॥*॥ अ􀃛तव􀉮 􀉮􀍪ववचना􀃛त􀄤गृ􀃩य􀃗वे॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃛तव􀉮 􀉮􀍪ववचना􀃛त􀄤गृ 􀃩य􀃗वे 􀄤योजनम्। ‘‘ईदूदे􀉮 􀉮􀍪ववचनं 􀄤ग􀃩ृ यम’्’ इहैव 􀃨यात-् पचेते इ􀇓त
पचेथे इ􀇓त। ख􀉪वे इ􀇓त माले इती􀃗य􀄟 न 􀃨यात्।
(१९२ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥१२॥
॥*॥ 􀍧मदचोऽ􀃛􀃗या􀃗परः॥*॥
(भा􀃧यम)्
‘‘􀍧मदचोऽ􀃛􀃗या􀃗परः’’ 􀄤योजनम्। (‘‘नपुंसक􀃨य झलचः’’) इहैव 􀃨यात-् कु 􀃖डा􀇓न वना􀇓न। ता􀇓न
यानी􀃗य􀄟 न 􀃨यात्।
(१९२ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ अचोऽ􀃛􀃗या􀇑द 􀇑ट॥*॥
(भा􀃧यम)्
‘‘अचोऽ􀃛􀃗या􀇑द 􀇑ट’’ 􀄤योजनम्। ‘‘􀇑टत आ􀃗मनेपदानां टेरे’’ इहैव 􀃨यात् कुवा􀁛ते कुवा􀁛थे। कु􀇽ते कुव􀈶
इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात्॥
(१९४ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥१४)
॥*॥ अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 241 -
‘‘अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य’’ 􀄤योजनम्। ‘‘अतो द􀈣घ􀈾 य􀍬ञ सु􀍪प च’’ इहैव 􀃨यात-् पटा􀃟यां घटा􀃟या􀍧म􀇓त।
आ􀃟या􀍧म􀃗य􀄟 न 􀃨यात्॥
(१९५ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम् ॥१५॥)
॥*॥ येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃗वे॥*॥
(भा􀃧यम)्
येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃗वे 􀄤योजनम्। ‘‘अचो य􀉮’’ इहैव 􀃨यात-् चेयम ् जेयम्। एयम􀃚येय􀍧म􀃗य􀄟 न 􀃨यात्।
‘‘आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन’्’ काय 􀉍 भवती􀃗य􀄟ा􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त। आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन्॥२०॥
(१९ घसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।५। ५ आ. १०॥)
तर􀃜तमपौ घः॥१।१।२१॥
(􀄤करणो􀃗कष􀁛􀄤योजना􀍬धरणम)्
(अ􀇓न􀃧ट􀇓नवारणा􀍬धकरणम)्
(१९६ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ घसं􀂣ायां नद􀈣तरे 􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
घसं􀂣ायां नद􀈣तरे 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। न􀉮या􀃨तरो नद􀈣तरः॥
(१९७ समाधानवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम्॥५॥
॥*॥ घसं􀂣ायां नद􀈣तरेऽ􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
घसं􀂣ाया नद􀈣तरेऽ􀄤􀇓तषेधः, अनथ􀁛कः 􀄤􀇓तषेधोऽ􀄤􀇓तषेधः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 242 -
(भा􀃧यम)्
घसं􀂣ा क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?।
(१९७ समाधानहेतुवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम्॥२॥)
॥*॥तर􀃞􀄒हणं 􀃩यौपदे􀍧शकम॥् *॥
(भा􀃧यम)्
औपदे􀍧शक􀃨य तरपो 􀄒हणम्। न चैष उपदेशे तर􀃜श􀃞दः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं व􀃈त􀃥यमेतत?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न􀇑ह॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथमनु􀃍यमानं गं􀃨यत?े ॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
इह 􀇑ह 􀃥याकरणे सव􀈶􀃧वेव सानुब􀃛धक􀄒हणेषु 􀇽पमा􀄮ीयत-ेय􀄟ा􀃨यैत􀄡ूप􀍧म􀇓त। 􀇽प􀇓न􀄒􀁛ह􀃦च श􀃞द􀃨य
ना􀃛तरेण लौ􀍩ककं 􀄤योगम्। ति􀃨मं􀃦च लौ􀍩कके 􀄤योगे सानुब􀃛धकानां 􀄤योगो ना􀃨ती􀇓त कृ􀃗वा
􀉮􀍪वतीयः 􀄤योग उपा􀃨यते॥
कोऽसौ?॥
उपदेशो नाम। न चैष उपदेशे तर􀃜श􀃞दः।
(घसं􀂣ा􀃟युपगमेऽ􀍪प दोषाभाव􀄤दश􀁛कभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 243 -
अथ वाऽ􀃨􀃗व􀃨य घसं􀂣ा को दोषः?॥
(दोषदश􀁛नभा􀃧यम)्
घा􀇑दषु न􀉮या 􀄱􀃨वो भवती􀇓त 􀄱􀃨व􀃗वं 􀄤स􀃏येत॥
(समाधानभा􀃧यम)्
समाना􀍬धकरणेषु घा􀇑दि􀃧व􀃗येवं तत्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
यदा त􀇑ह 􀁛 सैव नद􀈣, स एव तर􀃨तदा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀃨􀄟ी􀍧ल􀉨गेषु घा􀇑दि􀃧व􀃗येवं तत्॥ अव􀃦यं चैतदेवं 􀍪व􀂣ेयम्। समाना􀍬धकरणेषु घा􀇑दि􀃧व􀃗यु􀃍यमाने इह
􀄤स􀃏येत- म􀇑हषी 􀇾प􀍧मव, 􀄦ा􀃩मणी 􀇾प􀍧मवे􀇓त॥ तर􀃜तमपौ घः॥२१॥
--------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 244 -
२० सं􀃉यासं􀂣ासू􀄟म् ॥१।१।५ आ.११॥
बहुगणवतुड􀇓त सं􀃉या॥१।१।२२॥
(लोक􀄤􀍧स􀆨सं􀃉यावा􀍬चनां सं􀃉या􀃗वसाधना􀍬धकरणम)्
(१९८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम्॥१॥)
॥*॥ सं􀃉यासं􀂣ायां सं􀃉या􀄒हणं [सं􀃉यासं􀄤􀃗ययाथ􀁛म]्॥*॥
(भा􀃧यम)्
सं􀃉यासं􀂣ायां सं􀃉या􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। बहुगणवतुडतयः सं􀃉यासं􀂣ा भवि􀃛त, सं􀃉या च सं􀃉यासं􀂣ा
भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
‘‘सं􀃉यासं􀄤􀃗ययाथ􀁛म’्’. एका􀇑दकायाः सं􀃉यायाः सं􀃉या􀄤देशेषु सं􀃉ये􀃗येष सं􀄤􀃗ययो यथा 􀃨यात्॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
ननु चैका􀇑दका सं􀃉या लोके सं􀃉ये􀇓त 􀄤तीता। तेना􀃨याः सं􀃉या􀄤देशेषु सं􀃉यासं􀄤􀃗ययो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
एवम􀍪प कत􀁛􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
(१९८ इतरथा 􀃩यसं􀄤􀃗ययोऽकृ􀇒􀄟म􀃗वा􀉮यथा लोके॥*॥)
(भा􀃧यम)्
अ􀍩􀄐यमाणे 􀇑ह सं􀃉या􀄒हणे एका􀇑दकायाः सं􀃉यायाः सं􀃉ये􀃗येष सं􀄤􀃗ययो न 􀃨यात्।
􀍩कं कारणम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 245 -
अकृ􀇒􀄟म􀃗वात्। ब􀃩वाद􀈣नां कृ􀇒􀄟मा सं􀂣ा। ‘‘कृ􀇒􀄟माकृ􀇒􀄟मयोः कृ􀇒􀄟मे काय􀁛सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त’’॥ यथा
लोके॥ त􀉮यथा-लोके-‘गोपालकमानय’ ‘कटजकमानय’ इ􀇓त य􀃨यैषा सं􀂣ा भव􀇓त स आनीयते, न यो
गाः पालय􀇓त, यो वा कटे जातः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह􀁛 कृ􀇒􀄟माऽकृ􀇒􀄟मयोः कृ􀇒􀄟मे काय􀁛सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त, ‘‘नद􀈣पौण􀁛मा􀃨या􀄒हायणी􀃟यः’’ इ􀃗य􀄟ा􀍪प
􀄤स􀃏येत॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पौण􀁛मा􀃨या􀄒हायणी􀄒हणसाम􀃘या􀁛􀃛न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀉮􀍪वशेषे􀃟य􀃨त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
(समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘न त􀉮􀍪वशेषे􀃟यो भव􀇓त’ इ􀇓त। यदयं 􀍪वपा􀉪श􀃞दं शर􀃗􀄤भृ􀇓तषु
पठ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘नद􀈣􀍧भ􀃦च’’ इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
बहुवचन􀇓नद􀈶शा􀃛न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀃨व􀇾प􀍪व􀍬ध􀃨त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 246 -
(समाधानभा􀃧यम)्
बहुवचन􀇓नद􀈶शादेव न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(उपसंहारभा􀃧यम)्
एवं च न चेदमकृ􀃗तं भव􀇓त-‘‘कृ􀇒􀄟माकृ􀇒􀄟मयोः कृ􀇒􀄟मे काय􀁛सं􀄤􀃗ययः’’ इ􀇓त। न च कि􀃦च􀆧ोषो
भव􀇓त॥
(१९९ आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ उ􀃗तराथ􀉍 च॥*॥
(भा􀃧यम)्
उ􀃗तराथ􀉍 च सं􀃉या􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥ ‘‘􀃧णा􀃛ता ष􀉪। षकारनकारा􀃛तायाः सं􀃉यायाः ष􀉪सं􀂣ा यथा
􀃨यात। इह मा भूत-् पामानो 􀍪व􀄤ुष इ􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
इहाथ􀈶न ताव􀃛नाथ􀁛ः सं􀃉या􀄒हणेन॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-्*इतरथा 􀃩यसं􀄤􀃗ययोऽकृ 􀇒􀄟म􀃗वा􀉮यथा लोके * इ􀇓त?॥
(आ􀂢ेपप􀇐रहारभा􀃧यम)्
नैष दोषः। अथा􀁛􀃗􀄤करणा􀉮वा लोके कृ􀇒􀄟माकृ􀇒􀄟मयोः कृ􀇒􀄟मे काय􀁛सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त। अथ􀈾
वाऽ􀃨यैवसं􀂣केन भव􀇓त। 􀄤कृतं वा त􀄟 भव􀇓त- इदमेवंसं􀂣केन कत􀁛􀃥य􀍧म􀇓त। आत􀃦चाथा􀁛त्
􀄤करणा􀉮वा। अ􀉨ग 􀇑ह भवान् 􀄒ा􀃠यं पांशुलपादम􀄤करण􀂣मागतं 􀄦वीतु- गोपालकमानय,
कटजकमानये􀇓त। उभयग􀇓त􀃨त􀃨य भव􀇓त। साधीयो वा यि􀃧टह􀃨तं ग􀍧म􀃧य􀇓त।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 247 -
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
यथैव त􀃩य􀁛था􀁛􀃗􀄤करणा􀉮वा लोके कृ􀇒􀄟माकृ􀇒􀄟मयोः कृ􀇒􀄟मे काय􀁛सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त, एव􀍧महा􀍪प
􀄤ा􀃜नो􀇓त। जाना􀇓त 􀃩यसौ ब􀃩वाद􀈣ना􀍧मयं सं􀂣ा कृते􀇓त।
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
न यथा लोके, तथा 􀃥याकरणे। उभयग􀇓तः पुन􀇐रह भव􀇓त॥
(उभयग􀃗युदाहरणभा􀃧यम)्
अ􀃛य􀄟ा􀍪प नाव􀃦य􀍧महैव। त􀉮यथा ‘‘कतु􀁛र􀈣ि􀃜सततमं कम􀁛’’ इ􀇓त कृ􀇒􀄟मा कम􀁛सं􀂣ा। कम􀁛􀄤देशेषु
चोभयग􀇓तभ􀁛व􀇓त-‘‘कम􀁛􀍨ण 􀉮􀍪वतीया’ इ􀇓त कृ 􀇒􀄟म􀃨य 􀄒हणात,् ‘‘कत􀁛􀇐र कम􀁛􀃥य􀇓तहार’े ’
इ􀃗य􀄟ाकृ􀇒􀄟म􀃨य॥
(उभयग􀃗युदाहरणभा􀃧यम)्
तथा ‘‘साधकतमं करणम’्’ इ􀇓त कृ 􀇒􀄟मा करणसं􀂣ा। करण􀄤देशेषु चोभयग􀇓तभ􀁛व􀇓त-
‘‘कतृ􀁛करणयो􀃨तृतीय’ा’ इ􀇓त कृ 􀇒􀄟म􀃨य 􀄒हणम,् ‘श􀃞दवैरकलहा􀄧क􀃖वमेघे􀃟यः करणे’’
इ􀃗य􀄟ाकृ􀇒􀄟म􀃨य॥
(उभयग􀃗युदाहरणभा􀃧यम)्
तथा- ‘आधारोऽ􀍬धकरणम’् इ􀇓त कृ 􀇒􀄟मा अ􀍬धकरणसं􀂣ा॥ आ􀍬धकरण􀄤देशेषु चोभयग􀇓तभ􀁛व􀇓त-
‘‘स􀃜त􀃠य􀍬धकरणे च’’ इ􀇓त कृ 􀇒􀄟म􀃨य 􀄒हणम,् ‘‘􀍪व􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ं चान􀍬धकरणवा􀍬च’’ इ􀃗य􀄟ाकृ 􀇒􀄟म􀃨य॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथ वा-नेदं सं􀂣ाकरणम्। त􀉮वद􀇓तदेशोऽयम-ब् हु गणवतुडतयः सं􀃉याव􀆫व􀃛ती􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 248 -
स त􀇑ह􀁛 व􀇓त􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यः॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
न 􀃩य􀃛तरेण व􀇓तम􀇓तदेशो ग􀃠यते॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
अ􀃛तरेणा􀍪प व􀇓तम􀇓तदेशो ग􀃠यते। त􀉮यथा ‘‘एष 􀄦􀃩मद􀃗तः’’ अ􀄦􀃩मद􀃗तं 􀄦􀃩मद􀃗त इ􀃗याह ते
म􀃛यामहे 􀄦􀃩मद􀃗तवदयं भवती􀇓त। एव􀍧महा􀃜यसं􀃉यां सं􀃉ये􀃗याह, सं􀃉याव􀇑द􀇓त ग􀃠यते।
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवाऽऽचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘भव􀃗येका􀇑दकायाः सं􀃉यायाः सं􀃉या􀄤देशेषु सं􀄤􀃗यय’ इ􀇓त। यदयं
‘‘सं􀃉याया अ􀇓तशद􀃛तायाः कन’्’ इ􀇓त 􀇓तशद􀃛तायाः 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥
कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् ॥
न 􀇑ह कृ􀇒􀄟मा 􀃗य􀃛ता शद􀃛ता वा सं􀃉याऽि􀃨त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ननु चेयमि􀃨त ड􀇓तः॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
य􀃗त􀇑ह􀁛 शद􀃛तायाः 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥
(संपूण􀁛सू􀄟􀂣ापकता􀃟युपगमभा􀃧यम) ्
य􀃍चा􀍪प 􀃗य􀃛तायाः 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 249 -
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम*् -‘ड􀃗यथ􀁛मेतत् 􀃨यात’ ् इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘‘अथ􀁛व􀉮􀄒हणे नानथ􀁛क􀃨य’’ इ􀇓त अथ􀁛वति􀃨तश􀃞द􀃨य 􀄒हणम्। न च डतेि􀃨तश􀃞दोऽथ􀁛वना ्।
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथ वा महतीयं सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सं􀂣ा च नाम यतो न लघीयः॥
कु त एतत?् ॥
ल􀃋वथ 􀉍 􀇑ह सं􀂣ाकरणम्॥ त􀄟 मह􀃗याः सं􀂣ायाः करण एत􀃗􀄤योजनम-अ् 􀃛वथ􀁛सं􀂣ा यथा 􀍪व􀂣ायेत-
सं􀃉यायते अनया सं􀃉ये􀇓त। एका􀇑दकया चा􀍪प सं􀃉यायते॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजन􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
उ􀃗तराथ􀈶न चा􀍪प नाथ􀁛ः सं􀃉या􀄒हणेन। इदं 􀄤कृ तमु􀃗तर􀄟ानुव􀇓त􀃧􀁛यते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इदं वै सं􀂣ाथ􀁛म,् उ􀃗तर􀄟 च सं􀍯􀂣􀍪वशेषणेनाथ􀁛ः॥ न चा􀃛याथ􀉍 􀄤कृतम􀃛याथ 􀉍 भव􀇓त। न
ख􀃣व􀃜य􀃛य􀃗􀄤कृतमनुवत􀁛नाद􀃛य􀆫व􀇓त। न 􀇑ह गोधा सप􀁛􀃛ती सप􀁛णाद􀇑हभ􀁛व􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀄤थमयुि􀃈तसमाधानभा􀃧यम)्
य􀃗तावदु􀃍यत-े न चा􀃛याथ 􀉍 􀄤कृ तम􀃛याथ 􀉍 भवती􀇓त। अ􀃛याथ􀁛म􀍪प 􀄤कृ तम􀃛याथ 􀉍 भव􀇓त। त􀉮यथा-
शा􀃣यथ 􀉍 कु 􀃣याः 􀄤णीय􀃛त,े ता􀃟य􀃦च पानीयं पीयत,े उप􀃨पकृ त􀃦ू यते च, शालय􀃦च भा􀃥य􀃛ते॥
(आ􀂢ेप􀉮􀍪वतीययुि􀃈तसमाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 250 -
यद􀃜यु􀃍यत-े न ख􀃣व􀃜य􀃛यत् 􀄤कृ तमनुवत􀁛नाद􀃛य􀆫व􀇓त। न􀇑ह गोधा सप􀁛􀃛ती सप􀁛णाद􀇑हभ􀁛वती􀇓त।
भवे􀉮-􀄡􀃥ये􀃧वेतदेवं 􀃨यात्। श􀃞द􀃨तु खलु। येन येन 􀍪वशेषणा􀍧भसंब􀃚यत, े त􀃨य त􀃨य 􀍪वशेषको
भव􀇓त।
(समाधानयु􀃈􀃗य􀃛तरभा􀃧यम)्
अथ वा- सापे􀂢ोऽयं [‘‘􀃧णा􀃛ता’’ इ􀇓त] 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यते। न चा􀃛यि􀃗कं􀍬चदपे􀃪यमि􀃨त। ते
सं􀃉यामेवापे􀍯􀂢􀃧यामहे॥
(२०० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ अ􀃚यध􀁛􀄒हणं च समासकि􀃛व􀃚यथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃚यध􀁛􀄒हणं च कत􀁛􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
समासकि􀃛व􀃚यथ􀁛म्। समास􀍪व􀃚यथ􀁛म, ् कि􀃛व􀃚यथ 􀉍 च॥ समास􀍪व􀃚यथ 􀉍 तावत-् अ􀃚यध􀁛शूप􀁛म्॥
कि􀃛व􀃚यथ􀁛म-् अ􀃚यध􀁛कम्।
(२०१ आ􀂢ेप􀄤योजनवा􀇓तक􀁛 म)् ॥४॥
॥*॥ लु􀍩क चाऽ􀄒हणम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
लु􀍩क चा􀃚यध􀁛􀄒हणं न कत􀁛􀃥य ं भव􀇓त-‘‘अ􀃚यध􀁛पूव􀁛􀉮􀍪वगोलगु􀁛 सं􀂣ायाम’्’ इ􀇓त। ‘‘ 􀉮􀍪वगोः’’ इ􀃗येव
􀍧स􀆨म्।
(२०२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 251 -
॥*॥ अध􀁛पूव􀁛पद􀃦च पूरण􀄤􀃗यया􀃛तः॥*॥
(भा􀃧यम)्
अध􀁛पूव􀁛पद􀃦च पूरण􀄤􀃗यया􀃛तः स􀉨􀃉यासं􀂣ो भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
समासकि􀃛व􀃚यथ􀁛मेव। समास􀍪व􀃚यथ 􀉍 कि􀃛व􀃚यथ 􀉍 च। समास􀍪व􀃚यथ 􀉍 तावत-्अध􀁛प􀃑चमशूप􀁛म्॥
कि􀃛व􀃚यथ􀁛म-्अध􀁛प􀃑चमकम्॥
(२०३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ अ􀍬धक􀄒हणं चालु􀍩क समासो􀃗तरपदवृ􀆨यथ􀁛म्॥*॥
अ􀍬धक􀄒हणं चालु􀍩क कत􀁛􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
समासो􀃗तरपदवृ􀆨यथम􀁛 ।् समास􀍪व􀃚यथ􀁛मु􀃗तरपदवृ􀉮􀃚यथ􀉍 च। समास􀍪व􀃚यथ 􀉍 तावत-्अ􀍬धकषाि􀃧टकः।
अ􀍬धकसा􀃜त􀇓तकः॥ उ􀃗तरपदवृ􀉮􀃚यथ􀁛म-्अ􀍬धकषाि􀃧टकः अ􀍬धकसा􀃜त􀇓तकः॥
अलुक􀈧􀇓त 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
अ􀍬धकषाि􀃧टकः। अ􀍬धकसा􀃜त􀇓तकः॥
(२०५ आ􀂢ेप􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ बहु􀄭ीहौ चा􀄒हणम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
बहु􀄭ीहौ चा􀍬धकश􀃞द􀃨य 􀄒हणं न कत􀁛􀃥यं भव􀇓त। ‘‘सं􀃉ययाऽ􀃥ययास􀃛नादूरा􀍬ध-कसं􀃉याः
स􀃉येये’’ इ􀇓त। सं􀃉ये􀃗येव 􀍧स􀆨म्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 252 -
(२०५ 􀄤􀃗या􀃉यानवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम्॥८॥)
॥*॥ ब􀃩वाद􀈣नाम􀄒हणम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
ब􀃩वाद􀈣नां 􀄒हणं श􀃈यमकतु􀁛म्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
केनेदानीं सं􀃉या􀄤देशेषु सं􀃉यासं􀄤􀃗ययो भ􀍪व􀃧य􀇓त?॥
(३०३ 􀄤􀃗या􀃉यानसाधकवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम् ॥८॥)
॥*॥ 􀂣ापकाि􀃗स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀂣ापकात् 􀍧स􀆨मेतत्॥
􀂣ापकं 􀍩कम?् ॥
यदयं-‘‘वतो􀇐र􀉬वा’’ इ􀇓त सं􀃉याया 􀍪व􀇑हत􀃨य कनोव􀃗व􀃛ता􀇑दटं शाि􀃨त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
वतोरेव त􀃏􀂣ापकं 􀃨यात्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ने􀃗याह। योगापे􀂢ं 􀂣ापकम ्॥ बहुगण॥२२॥
-----------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 253 -
(१३ ष􀉪सं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।५ आ. १२॥)
􀃧णा􀃛ता ष􀉪॥१।१।२३॥
(अ􀇓न􀃧टाप􀃗ती􀃧टानुपपि􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(२०७ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ ष􀉪सं􀂣ायामुपदेशवचनं [शता􀉮य􀃧टनोनु􀁛􀃠नुडथ􀁛म]॥् *॥
(भा􀃧यम)्
ष􀉪सं􀂣ायामुपदेश􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। उपदेशे षकारनकारा􀃛ता सं􀃉या ष􀉪स􀂣ं ा भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
शता􀉮य􀃧टनोनु􀃠􀁛 नुडथ􀁛म्। शता􀇓न सह􀄰ा􀍨ण । नु􀍧म कृ ते ‘‘􀃧णा􀃛ता ष􀉪’’ इ􀇓त ष􀉪 सं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
उपदेश􀄒हणा􀃛न भव􀇓त। अ􀃧टाना􀍧म􀃗य􀄟ाऽऽ􀃗वे कृते ष􀉪सं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। उपदेश􀄒हणा􀆫व􀇓त।
(􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
॥*॥ उ􀃈तं वा॥*॥
􀍩कमु􀃈तम?् ॥
इह ताव􀃍छता􀇓न सह􀄰ाणी􀇓त-‘सि􀃛नपातल􀂢णो􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त॥
अ􀃧टनोऽ􀃜यु􀃈तम्॥
􀍩कमु􀃈तम?् ॥
*अ􀃧टनो द􀈣घ􀁛􀄒हणं ष􀉪सं􀂣ा􀂣ापकमाकारा􀃛त􀃨य नुडथ􀁛म*् इ􀇓त॥
(एकदे􀍧शसमाधानभा􀃧यम)्
अथवाऽऽकारोऽ􀃜य􀄟 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते-षकारा􀃛ता नकारा􀃛ता आकारा􀃛ता च सं􀃉या ष􀉪सं􀂣ा भवती􀇓त।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 254 -
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
इहा􀍪प त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘‘सधमादो 􀉮यु􀃠न एका􀃨ताः’’ एका इ􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। एकश􀃞दोऽयं ब􀃩वथ􀁛ः। अ􀃨􀃗येव सं􀃉यापदम-्त􀉮यथा-एको 􀉮वौ बहव इ􀇓त॥
अ􀃨􀃗यसहायवाची त􀉮यथा- एका􀃊नयः, एकहला􀇓न, एका􀍩क􀍧भः 􀂢ु􀄡कैिज􀁛त􀍧म􀇓त। असहायै􀇐र􀃗यथ􀁛ः॥
अ􀃨􀃗य􀃛याथ􀈶 वत􀁛ते। त􀉮यथा-‘􀄤जामेका र􀂢􀃗यूज􀁛मेका’ इ􀇓त। अ􀃛ये􀃗यथ􀁛ः॥ ‘सधमादो 􀉮यु􀃠न एका􀃨ताः’
अ􀃛या इ􀃗यथ􀁛ः॥ त􀉮योऽ􀃛याथ􀈶 वत􀁛ते इ􀃗यैष 􀄤योगः॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
इह त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त- ‘􀉮वा􀃟या􀍧म􀃧टये 􀍪वंश􀃗या च’ इ􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 स􀃜तमे योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ‘‘अ􀃧टा􀃟य औश’्’ ततः ‘‘ष􀉬􀃟यः’’ ष􀉬􀃟य􀃦च
यदु􀃈तम􀃧टा􀃟योऽ􀍪प त􀆫व􀇓त॥ ततो ‘‘लुक्’’ लुक् च भव􀇓त ष􀉬􀃟य इ􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथ वा- उप􀇐र􀃧टा􀉮 योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते- ‘‘अ􀃧टन आ 􀍪वभ􀃈तौ’’। ततो ‘‘रायः’’ राय􀃦च
􀍪वभ􀃈तावाकारादेशो भव􀇓त। ‘‘ह􀍧ल’’ इ􀃗युभयोः शेषः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮येवम-् 􀍪􀄤या􀃧टौ 􀍪􀄤या􀃧टा इ􀇓त न 􀍧स􀃚य􀇓त, 􀍪􀄤या􀃧टानौ 􀍪􀄤या􀃧टान इ􀇓त 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
यथाल􀂢णम􀄤यु􀃈ते॥ 􀃧णा􀃛ता ष􀉪॥२३॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 255 -
---------
(२२ ष􀉪सं􀂣ासू􀄟म् ॥१।१।५ आ. १३॥)
ड􀇓त च॥१।१।२४॥
(􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
इदं ड􀇓त􀄒हणं 􀉮􀍪वः 􀍩􀄐यत-े सं􀃉यासं􀂣ाया,ं ष􀉪सं􀂣ायां च। एकं श􀃈यमकतु􀁛म् ।
कथम?् ॥
य􀇑द तावत् सं􀃉यासं􀂣ायां 􀍩􀄐यत, े ष􀃧टसं􀂣ायां न क􀇐र􀃧यते॥
कथम?् .
‘‘􀃧णा􀃛ता ष􀉪’’ इ􀃗य􀄟 डती􀃗यनुव􀇓त􀁛􀃧यते॥
(􀄤􀃗या􀃉याना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथ ष􀉪सं􀂣ायां 􀍩􀄐यते सं􀃉यासं􀂣ायां न क􀇐र􀃧यते॥
[कथम?् ]॥
‘‘ड􀇓त च’’ इ􀃗य􀄟 सं􀃉यासं􀂣ाऽ􀃜यनुव􀇓त􀁛􀃧यते॥ ड􀇓त च॥२४॥
--------------
(२३ 􀇓न􀃧ठासं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।५आ. १४)
􀃈त􀃈तवतू 􀇓न􀃧ठा॥१।१।२५॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(२०७ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥􀇓न􀃧ठासं􀂣ायां समानश􀃞द􀄤􀇓तषेधः॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 256 -
(भा􀃧यम)्
􀇓न􀃧ठासं􀂣ायां समानश􀃞दानां 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। लोतो गत􀁛 इ􀇓त॥
(२०८ आ􀂢ेपबाधकवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ 􀇓न􀃧ठासं􀂣ायां समानश􀃞दा􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀇓न􀃧ठासं􀂣ायां समानश􀃞दानाम􀄤􀇓तषेधः। अनथ􀁛कः 􀄤􀇓तषेधः अ􀄤􀇓तषेधः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀇓न􀃧ठासं􀂣ा क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥
(२०९ आ􀂢ेपबाधकहेतुवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ अनुब􀃛धोऽ􀃛य􀃗􀃗वकरः॥*॥
(भा􀃧यम)्
अनुब􀃛धः 􀍩􀄐यते सोऽ􀃛य􀃗􀃗वं क􀇐र􀃧य􀇓त॥
(२१० आ􀂢ेपबाधकहेतु􀇓नराकरणवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ अनुब􀃛धोऽ􀃛य􀃗􀃗वकर इ􀇓त चे􀃛न लोपात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अनुब􀃛धोऽ􀃛य􀃗􀃗वकर इ􀇓त चेत?् ।
त􀃛न।
􀍩कं कारणम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 257 -
लोपात*् । लु􀃜यतेऽ􀄟ानुब􀃛धः। लु􀃜ते चानुब􀃛ध े ना􀃛य􀃗􀃗वं भव􀇓त। त􀉮यथा- कतर􀆧ेवद􀃗त􀃨य
गृहम?् , ‘अदो य􀄟ासौ काकः’ इ􀇓त। उ􀃗प􀇓तते काके न􀃧टं त􀉮गृहं भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प लु􀃜तेऽनुब􀃛धे
न􀃧टः 􀄤􀃗ययो भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकसाधकभा􀃧यम)्
य􀉮य􀍪प लु􀃜यत,े जाना􀇓त 􀃗वसौ-सानुब􀃛धक􀃨येयं सं􀂣ा कृ ते􀇓त। त􀉮यथा-इतर􀄟ा􀍪प
कतर􀆧ेवद􀃗त􀃨य गृ हम?् ‘अदो य􀄟ासौ काकः’इ􀇓त। उ􀃗प􀇓तते काके य􀉮य􀍪प न􀃧टं त􀉮गृ हं भव􀇓त,
अ􀃛तत􀃨तमु􀆧ेशं जानाती􀇓त॥
(२११ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨􀍪वपया􀁛स􀃦च॥*॥
􀍧स􀆨􀃦च 􀍪वपया􀁛सः। य􀉮य􀍪प जाना􀇓त, संदेह􀃨तु त􀃨य भव􀇓त-अयं स तश􀃞दो लोतो गत􀁛 इ􀇓त,
अयं स तश􀃞दो लूनो गीण􀁛 इ􀇓त। त􀉮यथा इतर􀄟ा􀍪प ‘कतर􀆧ेवद􀃗त􀃨य गृहम?् ॥’ ‘अदो य􀄟ासौ काकः’
इ􀇓त। उ􀃗प􀇓तते काके य􀉮य􀍪प तमु􀆧ेशं जाना􀇓त संदेह􀃨त􀃨य भव􀇓त- इदं त􀉮गृ ह􀍧मदं त􀉮गहृ 􀍧म􀇓त।
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह-􀁛
( २१२ समाधानवा􀇓त􀁛कभा􀃧यम)्
॥*॥ कारककाल􀍪वशेषात् 􀍧स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
कारककाल􀍪वशेषावुपादेयौ। भूते य􀃨तश􀃞दः कम􀁛􀍨ण कत􀁛􀇐र भावे चे􀇓त। त􀉮यथा इतर􀄟ा􀍪प य
एष मनु􀃧यः 􀄤े􀂢ापूव􀁛कार􀈣 भव􀇓त सोऽ􀄢ूवेण 􀇓न􀍧म􀃗तेन 􀄢ुवं 􀇓न􀍧म􀃗तमुपाद􀃗त-े वे􀇑दकां पु􀃖डर􀈣कं वा॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 258 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प 􀄤ाक􀈧􀃧ट􀈶􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(२१३ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ लु􀍫ङ 􀍧सजा􀇑ददश􀁛नात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
लु􀍫ङ 􀍧सजा􀇑ददश􀁛ना􀃛न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀄟 त􀇑ह􀁛 􀍧सजादयो न 􀇺􀃦य􀃛त-े 􀄤ा􀍧भ􀃗ते􀇓त।
(समाधानभा􀃧यम)्
􀇺􀃦य􀃛तेऽ􀄟ा􀍪प 􀍧सजादयः॥
􀍩कं व􀃈त􀃥यमेतत?् ॥
न 􀇑ह॥
कथमनु􀃍यमानं गं􀃨यत?े ॥
यथैवायमनुप􀇑द􀃧टान् कारककाल􀍪वशेषानवग􀃍छ􀇓त एवमेतद􀃜यवग􀃛तुमह􀁛􀇓त-य􀄟 􀍧सजादयो ने􀇓त।
􀃈त􀃈तवतू॥
(इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चते महाभा􀃧ये 􀄤थमा􀃚या􀄤थमपादे प􀃑चममाि􀃩नकम्॥)
---------------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 259 -
अथ 􀄤थमा􀃚या􀃨य 􀄤थमपादे ष􀃧ठमाि􀃩नकम्।
(अथ सव􀁛नामसं􀂣ा􀄤करणम)्
(२६ सव􀁛नामसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।६ आ. १)
सवा􀁛द􀈣􀇓न सव􀁛नामा􀇓न॥१।१।२७॥
(त􀉮गुणा􀍬धकरणम)्
(पूव􀁛प􀍯􀂢भा􀃧यम)्
’सवा􀁛द􀈣􀇓न ‘इ􀇓त कोऽयं समासः?
(समाधानभा􀃧यम)्
बहु􀄭ी􀇑ह􀇐र􀃗याह॥
(अनुयोगभा􀃧यम)्
कोऽ􀃨य 􀍪व􀄒हः?
(समाधानभा􀃧यम)्
सव􀁛श􀃞द आ􀇑दय􀈶षां ता􀇓न-इमानी􀇓त॥
य􀉮येवं सव􀁛श􀃞द􀃨य सव􀁛नामसं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
􀍩कं कारणम?् ॥
अ􀃛यपदाथ􀁛􀃗वा􀉮बहु􀄭ीहेः।
बहु 􀄭ी􀇑हरयम􀃛यपदाथ􀈶 वत􀁛त,े तेन यद􀃛य􀃗सव􀁛श􀃞दा􀃗त􀃨य सव􀁛नामसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त। त􀉮यथा-‘
􀍬च􀄟गुरानीयताम् इ􀃗यु􀃈ते य􀃨य ता गावो भवि􀃛त स आनीयत,े न गावः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 260 -
नैष दोषः, भव􀇓त 􀇑ह बहु􀄭ीहौ त􀉮गुणसं􀍪व􀂣ानम􀍪प। त􀉮यथा-‘􀍬च􀄟वाससमानय’ ‘लो􀇑हतो􀃧णीषा
ऋि􀃗वजः 􀄤चरि􀃛त’ इ􀇓त त􀉮गुण आनीयत,े त􀉮गुणा􀃦च 􀄤चरि􀃛त॥
(सवन􀁛 ामपदसाधु􀃗वा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢पे भा􀃧यम)्
इह सव􀁛नामानी􀇓त ‘पूव􀁛पदा􀃗सं􀂣ायामगः’ इ􀇓त ण􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥
(२१४ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ सव􀁛नामसं􀂣ायां 􀇓नपातना􀃖ण􀃗वाभावः॥
(भा􀃧यम)्
सव􀁛नामसं􀂣ायां 􀇓नपातना􀃖ण􀃗वं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमेति􀃛नपातनं नाम?॥
(􀄤􀇓तब􀃛द􀈣भा􀃧यम)्
अथ कः 􀄤􀇓तषेधो नाम?॥
(􀄤􀇓तब􀃛􀉮यु􀃗तरभा􀃧यम)्
अ􀍪वशेषेण 􀍩कं 􀍬चदु􀃈􀃗वा 􀍪वशेषेण ‘न’ इ􀃗यु􀃍यत,े त􀄟 􀃥य􀃈तमाचाय􀁛􀃨या􀍧भ􀄤ायो ग􀃠यत-े ‘इदं न भव􀇓त’
इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀇓नपातनम􀃜येवजातीयकमेव। अ􀍪वशेषेण ण􀃗वमु􀃈􀃗वा 􀍪वशेषेण 􀇓नपातनं 􀍩􀄐यत,े त􀄟
􀃥य􀃈तमाचाय􀁛􀃨या􀍧भ􀄤ायो ग􀃠यते-‘इदं न भव􀇓त’ इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 261 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
ननु च-􀇓नपातना􀃍चाण􀃗वं 􀃨यात,् यथा􀄤ा􀃜तं च ण􀃗वम्॥
(􀄤􀇓तब􀃛द􀈣भा􀃧यम)्
􀍩कम􀃛येऽ􀃜येवं 􀍪वधयो (भवि􀃛त)?॥
(􀄤􀇓तब􀃛􀉮यु􀃗तरभा􀃧यम)्
भवि􀃛त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह-‘इको यण􀍬च’ इ􀇓त वचना􀉮 यण ् 􀃨यात्। यथा􀄤ा􀃜त􀃦चेक् 􀄮ूयेत॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। अ􀃨􀃗य􀄟 􀍪वशेषः। ष􀃧􀉫या􀄟 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यते। ष􀃧ठ􀈤 च पुनः 􀃨था􀇓ननं 􀇓नवत􀁛य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह त􀇑ह􀁛 ‘कत􀁛􀇐र शप’् ‘􀇑दवा􀇑द􀃟यः 􀃦यन’् इ􀇓त वचना􀃍च 􀃦यन् 􀃨यात्। यथा􀄤ा􀃜त􀃦चश प् 􀄮ूयेत॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। शबादेशाः 􀃦य􀃛नादयः क􀇐र􀃧य􀃛ते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
तत् त􀇑ह􀁛 शपो 􀄒हणं कत􀁛􀃥यम?॥्
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यम्। 􀄤कृतमनुवत􀁛ते॥
􀃈व 􀄤कृ तम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 262 -
‘कत􀁛􀇐र शप’् इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
त􀉮वै 􀄤थमा􀇓न􀇑द􀁛􀃧टम्। ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टेन चेहाथ􀁛ः॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
􀇑दवा􀇑द􀃟य इ􀃗येषा प􀃑चमी श􀇒ब􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣प􀇓य􀃧य􀇓त ‘त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य’ इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धरयम ्। न च 􀄤􀃗यय􀍪वधौ प􀃑च􀃠यः 􀄤कि􀃣पका भवि􀃛त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नायं 􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धः। 􀍪व􀇑हतः 􀄤􀃗ययः। 􀄤कृत􀃦चानुवत􀁛ते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह त􀇑ह-􀁛 अ􀃥ययसव􀁛ना􀃠नामकच् 􀄤ाक् टे’ः इ􀇓त वचना􀃍चाकच् 􀃨या􀉮, यथा􀄤ा􀃜त􀃦च कः 􀄮ूयेत॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः, ना􀄤ा􀃜ते 􀇑ह के ऽकजार􀃟यत,े स बाधको भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
􀇓नपातनम􀃜येवंजातीयकमेव। ना􀄤ा􀃜ते ण􀃗व े 􀇓नपातनमार􀃟यत,े त􀉮वाधकं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह􀁛 􀇓नपातना􀃛य􀃜येवंजातीयका􀇓न भवि􀃛त, सम􀃨तते दोषो भव􀇓त।
इहा􀃛ये वैयाकरणाः सम􀃨तते 􀍪वभाषा लोपमारभ􀃛त-े ‘समो 􀇑हतततयोवा􀁛’ इ􀇓त। सततम-् संततम,्
स􀇑हतम-् सं􀇑हत􀍧म􀇓त।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 263 -
इह पुनभ􀁛वाि􀃛नपातना􀃍च लोप􀍧म􀃍छ􀇓त ‘अपर􀃨पराः 􀍩􀄐यासात􀃗ये’ इ􀇓त। यथा􀄤ा􀃜तं चालोपम-्
संतत􀍧म􀇓त। एत􀃛न 􀍧स􀃚य􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
कत􀁛􀃥योऽ􀄟 य􀃗नः। बाधका􀃛येव 􀇑ह 􀇓नपातना􀇓न भवि􀃛त॥
(सं􀂣ोपसज􀁛नवारणा􀍬धकरणम)्
(२१५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ सं􀂣ोपसज􀁛न􀄤􀇓तषेधः॥*॥
सं􀂣ोपसज􀁛नीभूतानां सवाद􀁛 􀈣नां 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। सव􀈾 नाम कि􀃦च􀃗त􀃨मै सवा􀁛य दे􀇑ह। अ􀇓तसवा􀁛य
दे􀇑ह॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
स कथं कत􀁛􀃥यः?॥
(२१६ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ पाठा􀃗पयु􀁛दासः प􀇑ठतानां सं􀂣ाकरण्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पाठादेव पयु􀁛दासः कत􀁛􀃥यः। शु􀆨ानां प􀇑ठतानां सं􀂣ा कत􀁛􀃥या। सवाद􀁛 􀈣􀇓न सव􀁛नामसं􀂣ा􀇓न भवि􀃛त,
सं􀂣ोपसज􀁛नीभूता􀇓न न सवा􀁛द􀈣􀇓न॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कम􀍪वशेषेण?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 264 -
ने􀃗याह। 􀍪वशेषेण च॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
(२१७ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ सवा􀁛􀉮यान􀃛तय􀁛काया􀁛थ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
सवा􀁛द􀈣नामान􀃛तय􀈶ण यदु􀃍यत े काय 􀉍 तद􀍪प सं􀂣ोपसज􀁛नीभूतानां मा भू􀇑द􀇓त॥
(􀄤􀃦नभा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम् ?॥
(२१८ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ 􀄤योजनं डतराद􀈣नाम􀉮􀉬भावे॥*॥
(भा􀃧यम)्
डतराद􀈣नाम􀉮􀉬भावे 􀄤योजनम्। अ􀇓त􀄐ा􀃛त􀍧मदं 􀄦ा􀃩मणकुलं कतर􀉮-अ􀇓तकतरं 􀄦ा􀃩मणकुल􀍧म􀇓त॥
(२१९ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛म॥् ६॥)
॥*॥ 􀃗यदा􀇑द􀍪वधौ च॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃗यदा􀇑द􀍪वधौ च 􀄤योजनम ् । अ􀇓त􀄐ा􀃛तोऽयं 􀄦ा􀃩मण􀃨तम=्अ􀇓तत􀉮 􀄦ा􀃩मण इ􀇓त॥
(सं􀂣ा􀄤􀇓तषेध􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 265 -
सं􀂣ा􀄤􀇓तषेध􀃨ताव􀃛न व􀃈त􀃥यः। उप􀇐र􀃧टा􀉮योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते- ‘पूव􀁛परावरद􀍯􀂢णो􀃗तरापराधरा􀍨ण
􀃥यव􀃨थायाम्।’ ततः-‘असं􀂣ायाम’् इ􀇓त। सवा􀁛द􀈣नी􀃗येवं या􀃛यनु􀄐ा􀃛ता􀇓न, असं􀂣ायां ता􀇓न
􀄡􀃧ट􀃥या􀇓न॥
(उपसज􀁛न􀄤􀇓तषेध􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
उपसज􀁛न􀄤􀇓तषेध􀃦च न कत􀁛􀃥यः। ‘अनुपसज􀁛नात’ ् इ􀃗येष योगः 􀄤􀃗या􀃉यायते। तमेवम􀍧भसंभ􀃛􀃗􀃨यामः-
अनुपसज􀁛न अ अ􀇑द􀇓त॥
􀍩क􀍧मदम=् अ अ􀇑द􀇓त?॥
अकारा􀃗कारौ 􀍧श􀃧यमाणावनुपसज􀁛न􀃨य 􀄡􀃧ट􀃥यौ॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮येवम् अ􀇓तयु􀃧म􀉮 अ􀃗य􀃨म􀉮 इ􀇓त न 􀍧स􀃚य􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀄤ि􀃦ल􀃧टा􀇓नद􀈶शोऽयम-् अनुपसज􀁛न अ अ अ􀇑द􀇓त। अकारा􀉮 अकारा􀃗कारौ 􀍧श􀃧यमाणावनुपसज􀁛न􀃨य
􀄡􀃧ट􀃥यौ॥
(एकदे􀍧शसमाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा-अ􀉨गा􀍬धकारे यदु􀃍यत,े गृ􀃩यमाण􀍪वभ􀃈ते􀃨त􀆫व􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
य􀉮येवम,् परमप􀃑च परमस􀃜त ‘ष􀉬􀃟यो लुग’ ् इ􀇓त लुग् न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। ष􀉪􀄤धान एष समासः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 266 -
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
इह त􀇑ह-􀁛 􀍪􀄤यस􀃈􀃘ना 􀄦ा􀃩मणेन, अन􀉨 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
स􀃜तमी􀇓न􀇑द􀃧टे यदु􀃍यते, 􀄤कृत􀍪वभ􀃈तौ त􀆫व􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
य􀉮येवम,् अ􀇓तत􀉮 अ􀇓ततदौ अ􀇓ततद इ􀇓त अ􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ त􀃍चा􀍪प व􀃈त􀃥यम्॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यम्। इह ताव􀉮-‘अ􀉮􀉬डतरा􀇑द􀃟यः प􀃑च􀃟यः’ इ􀇓त प􀃑चमी, अ􀉨ग􀃨ये􀇓त ष􀃧ठ􀈤, त􀄟ाश􀃈यं
􀍪व(􀍧भ􀃛न) 􀍪वभि􀃈त􀃗वा􀉮 डतरा􀇑द􀃟य इ􀇓त प􀃑च􀃠याऽ􀉨गं 􀍪वशेष􀇓यतुम्। त􀄟 􀍩कम􀃛य􀃍छ􀃈यं
􀍪वशेष􀇓यतुम􀃛यदतो 􀍪व􀇑हता􀃗􀄤􀃗यया􀉮-डतरा􀇑द􀃟यो यो 􀍪व􀇑हत इ􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यप􀇐र􀍧श􀃧टम)्
इहेदानीम-् ‘अि􀃨थद􀍬धस􀃈􀃘य􀃪णामनङुदा􀃗तः’ इ􀇓त, 􀃗यदाद􀈣नामो भवती􀇓त। अ􀃨􀃘याद􀈣ना􀍧म􀃗येषा
ष􀃧ठ􀈤, अ􀉨ग􀃨ये􀃗य􀍪प। 􀃗यदाद􀈣ना􀍧म􀃗य􀍪प ष􀃧ठ􀈤, अ􀉨ग􀃨ये􀃗य􀍪प। त􀄟 कामचारः गृ􀃩यमाणेन वा
􀍪वभि􀃈तं 􀍪वशेष􀇓यतुम􀉨गेन वा। यावता कामचारः। इह ताव􀉮 ‘अि􀃨थद􀍬धस􀃈􀃘य􀃪णामनङुदा􀃗तः’
इ􀃗य􀉨गेन 􀍪वभि􀃈तं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः, अ􀃨􀃘या􀇑द􀍧भरनङम् अ􀉨ग􀃨य 􀍪वभ􀃈तावन􀉨 भव􀇓त,
अ􀃨􀃘याद􀈣ना􀍧म􀇓त॥ इहेदानीं 􀃗यदाद􀈣नामो भवती􀇓त, गृ􀃩यमाणेन 􀍪वभि􀃈तं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः,
अ􀉨गेनाकारम-् 􀃗यदाद􀈣नां 􀍪वभ􀃈तावो भव􀇓त, अ􀉨ग􀃨ये􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
य􀉮येवम,् ‘ अ􀇓तसः’ अ􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 267 -
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः, 􀃗यदा􀇑द􀄤धान एष समासः॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
अथवा-नेदं सं􀂣ाकरणम,् पाठ􀍪वशेषण􀍧मदम-्सव􀈶षां या􀇓न नामा􀇓न ता􀇓न सवा􀁛द􀈣􀇓न। सं􀂣ोपसज􀁛ने च
􀍪वशेषेऽव􀇓त􀃧ठेते॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
य􀉮येवम,् सं􀂣ा􀄮यं य􀃗काय􀉍 त􀃛न 􀍧स􀃚य􀇓त-‘सव􀁛ना􀃠नः 􀃨म’ै ‘आ􀍧म सव􀁛ना􀃠नः सु􀉪’ इ􀇓त।
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
अ􀃛वथ􀁛􀄒हणं त􀄟 􀍪व􀂣ा􀃨यत-े सव􀈶षां य􀃛नाम त􀃗सव􀁛नाम। सव􀁛ना􀃠न उ􀃗तर􀃨य डेः 􀃨मै भव􀇓त।
सव􀁛ना􀃠न उ􀃗तर􀃨यामः सु􀉬 भव􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
य􀉮येवम,् सकलं कृ 􀃗􀃨नं जग􀇑द􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त। एतेषां चा􀍪प श􀃞दानामेकै क􀃨य स स 􀍪वषयः
ति􀃨मं􀃨ति􀃨मि􀃛वषये यो यः श􀃞दो वत􀁛त,े त􀃨य त􀃨य ति􀃨मंति􀃨म􀃛वत􀁛मान􀃨य सव􀁛नामकाय 􀉍
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
एवं त􀃩यु􀁛भयमनेन 􀍩􀄐यत-े पाठ􀃦चैव 􀍪वशे􀃧यत,े सं􀂣ा च॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं पुनरेके न य􀃗नेनोभयं ल􀃟यम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 268 -
ल􀃟य􀍧म􀃗याह।
(कथम ् ?)॥
एकशेष􀇓नद􀈶शात्॥
एकदेश􀇓नद􀈶शोऽयम-् सवा􀁛द􀈣􀇓न च सवा􀁛द􀈣􀇓न च सवा􀁛द􀈣􀇓न। सव􀁛नामा􀇓न च सव􀁛नामा􀇓न च सव􀁛नामा􀇓न।
सवा􀁛द􀈣􀇓न सव􀁛नामसं􀂣ा􀇓न भवि􀃛त। सव􀈶षां या􀇓न च नामा􀇓न ता􀇓न सवा􀁛द􀈣􀇓न। सं􀂣ोपसज􀁛ने च
􀍪वशेषेऽव􀇓त􀃧ठेते॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा- महतीयं सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सं􀂣ा च नाम यतो न लघीयः॥
कु त एतत?् ॥
ल􀃚वथ􀉍 􀇑ह सं􀂣ाकरणम्॥ त􀄟 मह􀃗याः सं􀂣ायाः करणे एत􀃗􀄤योजनम-अ् 􀃛वथ􀁛सं􀂣ा यथा 􀍪व􀂣ायेत-
सवा􀁛द􀈣􀇓न सव􀁛नामसं􀂣ा􀇓न भवि􀃛त। सव􀈶षां नामानी􀇓त चातः सव􀁛नामा􀇓न। सं􀂣ोपसज􀁛ने च
􀍪वशेषेऽव􀇓त􀃧ठेते॥
(उभयश􀃞दपाठ􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथोभ􀃨य सव􀁛नाम􀃗वे कोऽथ􀁛ः?॥
(२२० समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ उभ􀃨य सव􀁛नाम􀃗वेऽकजथ􀁛ः॥*॥
(भा􀃧यम)्
उभ􀃨य सव􀁛नाम􀃗वेऽकजथ􀁛ः पाठः 􀍩􀄐यते। उभकौ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 269 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमु􀃍यतेऽकजथ􀁛 इ􀇓त। न पुनर􀃛या􀃛य􀍪प सव􀁛नामकाया􀁛􀍨ण ?॥
(२२१ समाधानहेतुवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ अ􀃛याभावो 􀉮􀍪ववचनटाि􀃞वषय􀃗वात्॥*॥
अ􀃛येषां सव􀁛नामकाया􀁛णामभावः॥
􀍩कं कारणम?् ॥
􀉮􀍪ववचनटाि􀃞वषय􀃗वात्। उभश􀃞दोऽयं 􀉮􀍪ववचनटाि􀃞वषयः। अ􀃛या􀇓न च
सव􀁛नामकाया􀁛􀃖येकवचनबहुवचनेषू􀃍य􀃛ते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
यदा पुनरयमुभश􀃞दो 􀉮􀍪ववचनटाि􀃞वषयः। क इदानीम􀃨या􀃛य􀄟 भव􀇓त?॥
(२२२ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥ उभयोऽ􀃛य􀄟॥*॥
(भा􀃧यम)्
उभयश􀃞दोऽ􀃨या􀃛य􀄟 भव􀇓त। उभये देवमनु􀃧याः, उभयो म􀍨ण􀇐र􀇓त।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं च 􀃨या􀉮 य􀉮य􀄟ाकज् न 􀃨यात?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
कः 􀄤स􀃏येत॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 270 -
क􀃦चेदानीं काकचो􀍪वशेषः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘उभश􀃞दोऽयं 􀉮􀍪ववचनटाि􀃞वषयः’ इ􀃗यु􀃈तम्। त􀄟ाक􀍬च स􀃗यकच􀃨त􀃛म􀃚यप􀇓तत􀃗वा􀃍छ􀃈यते
एत􀉮व􀃈त-ुं 􀉮􀍪ववचनपरोऽय􀍧म􀇓त। के पुनः स􀇓त नायं 􀉮􀍪ववचनपरः 􀃨यात्। त􀄟 􀉮􀍪ववचनपरता
व􀃈त􀃥या॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
यथैव त􀇑ह􀁛 के स􀇓त नायं 􀉮􀍪ववचनपरः, एवमा􀃜य􀍪प स􀇓त नायं 􀉮􀍪ववचनंपरः 􀃨यात्। त􀄟ा􀍪प
􀉮􀍪ववचनपरता व􀃈त􀃥या॥
(२२३ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१०॥)
॥*॥ अवचनादा􀍪प त􀃗पर􀍪व􀂣ानम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃛तरेणा􀍪प वचनमा􀍪प 􀉮􀍪ववचनपरोऽयं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं व􀃈त􀃥यमेतत?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न 􀇑ह॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथमनु􀃍यमानं गं􀃨यते?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 271 -
एकादेशे कृते 􀉮􀍪ववचनपरोऽयम􀃛ता􀇑दव􀆫ावेन॥
(२२४ 􀄤􀃗या􀃉यानवा􀇓त􀁛कम्॥११॥)
॥*॥ अवचनादा􀍪प त􀃗पर􀍪व􀂣ान􀍧म􀇓त चे􀃗केऽ􀍪प तु􀃣यम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अवचनादा􀍪प त􀃗पर􀍪व􀂣ान􀍧म􀇓त चे􀃗केऽ􀍪प अ􀃛तरेण वचनं 􀉮􀍪ववचनपरो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
कथम?् ॥
‘􀃨वा􀍬थ􀁛काः 􀄤􀃗ययाः 􀄤कृ􀇓ततोऽ􀍪व􀍧श􀃧टा भवि􀃛त’ इ􀇓त 􀄤कृ􀇓त􀄒हणेन 􀃨वा􀍬थ􀁛कानाम􀍪प 􀄒हणं भव􀇓त॥
(भव􀃍छ􀃞द􀃨य गणे पाठ􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ भवतः सव􀁛नाम􀃗वे का􀇓न 􀄤योजना􀇓न?॥
(२२५ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१२॥)
॥*॥ भवतोऽक􀃍छेषा􀃗वा􀇓न॥*॥
(भा􀃧यम)्
भवतोऽक􀃍छेषा􀃗वा􀇓न 􀄤योजना􀇓न॥ अकच् भवकान्॥ शेषः स च भव􀃦ांच भव􀃛तौ॥
आ􀃗व􀃠भवा􀇺􀍬ग􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुन􀇐रदं प􀇐रगणनम,् आहोि􀃨वदुदाहरणमा􀄟म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 272 -
उदाहरणमा􀄟􀍧म􀃗याह तृतीयादयोऽ􀍪प 􀇺􀃦य􀃛ते। ‘सव􀁛ना􀃠न􀃨तृतीया च’- भवता हेतुना, भवतो हेतो􀇐र􀇓त।
सवा􀁛द􀈣􀇓न॥२३॥
----------
(२५ सव􀁛नामसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।६ आ. २॥)
􀍪वभाषा 􀇑द􀃈समासे बहु􀄭ीहौ॥१।१।२७॥
(त􀃗त􀃗पद􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀇑द􀃊􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘न बहु 􀄭ीहौ’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधं व􀃪य􀇓त। त􀄟 न 􀂣ायत-े ‘􀃈व 􀍪वभाषा, 􀃈व 􀄤􀇓तषेध’ इ􀇓त। 􀇑द􀃊􀄒हणे पुनः
􀍩􀄐यमाणे न दोषो भव􀇓त- ‘􀇑दगुप􀇑द􀃧टे 􀍪वभाषा, अ􀃛य􀄟 􀄤􀇓तषेधः’॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ समास􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
समास एव यो बहु􀄭ी􀇑ह􀃨त􀄟 यथा 􀃨या􀉮। बहु􀄭ी􀇑हव􀆫ावेन यो बहु􀄭ी􀇑ह􀃨त􀄟 मा भू􀇑द􀇓त।
द􀍯􀂢णद􀍯􀂢ण􀃨यै दे􀇑ह॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ बहु 􀄭ी􀇑ह􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 273 -
􀉮व􀃛􀉮वे मा भूत-्द􀍯􀂢णो􀃗तरपूवाण􀁛 ा􀍧म􀇓त?॥
(समाधान􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम् ‘􀉮व􀃛􀉮वे च’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त.
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
ना􀄤ा􀃜ते 􀄤􀇓तषेधे इयं 􀍪वभाषा आर􀃟यते। सा यथैव ‘न बहु􀄭ीहौ’ इ􀃗येतं 􀄤􀇓तषेधं बाधते। एवं ‘􀉮व􀃛􀉮वे
च’ इ􀃗येतम􀍪प बाधेत॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
न बाधते॥
􀍩कं कारणम?् ॥
येन ना􀄤ा􀃜ते त􀃨य बाधनं भव􀇓त। न चा􀄤ा􀃜ते ‘न बहु􀄭ीहौ’ इ􀃗येति􀃨म􀃛न􀄤􀇓तषेधे इयं 􀍪वभाषा
आर􀃟यते। ‘􀉮व􀃛􀉮वे च’ इ􀃗येति􀃨मन् पुनः 􀄤ा􀃜ते चा􀄤ा􀃜ते च॥
(समाधानबाधका􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा ‘पुर􀃨तादपवादाअन􀃛तराि􀃛वधीन् बाध􀃛त, े नो􀃗तरान’् इ􀃗येव􀍧मयं 􀍪वभाषा ‘न बहु 􀄭ीहौ’ इ􀃗येतं
􀄤􀇓तषेधं बा􀍬ध􀃧यते, ‘􀉮व􀃛􀉮वे च’ इ􀃗येतं 􀄤􀇓तषेधं न बा􀍬ध􀃧यते॥
(समाधानबाधका􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवेदं तावदयं 􀄤􀃧ट􀃥यः,- इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-या पूवा 􀁛 सो􀃗तरा अ􀃨यो􀃛मु􀃊ध􀃨य सोयं पूव􀈾􀃗तर
उ􀃛मु􀃊धः त􀃨मै पूव􀈾􀃗तराय देह􀈣􀇓त?॥ ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨यैवे􀇓त॥
(उपसंहार􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
य􀉮येवं नाथ􀈾 बहु􀄭ी􀇑ह􀄒हणेन॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 274 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀉮व􀃛􀉮वे क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨यैवे􀇓त॥
(􀄤योजना􀃛तरभा􀃧यम)्
उ􀃗तराथ􀉍 त􀇑ह􀁛 बहु􀄭ी􀇑ह􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥
(बाधकभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यम्। 􀍩􀄐यते त􀄟ैव- ‘न बहु􀄭ीहौ’ इ􀇓त॥
(साधकभा􀃧यम)्
􀉮􀍪वतीयं कत􀁛􀃥यम्। बहु 􀄭ी􀇑हरेव यो बहु 􀄭ी􀇑ह􀃨त􀄟ैव यथा 􀃨यात्। बहु 􀄭ी􀇑हव􀆫ावेन यो हबु 􀄭ी􀇑ह􀃨त􀄟 मा
भूत-्एकै क􀃨मै दे􀇑ह॥
(बाधकभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। समास इ􀇓त वत􀁛ते। तेन बहु 􀄭ी􀇑ह 􀍪वशेष􀇓य􀃧याम- ः समासो यो
बहु􀄭ी􀇑ह􀇐र􀇓त॥
(एकदे􀍧शभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् अवयवभूत􀃨याऽ􀍪प बहु 􀄭ीहेः 􀄤􀇓तषेधो यथा 􀃨यात, ् इह मा भूत-् व􀃨􀄟म􀃛तरमेषां
त इमे व􀃨􀄟ा􀃛तराः वसनम􀃛तरमेषां त इमे वसना􀃛तराः व􀃨􀄟ा􀃛तरा􀃦च वसना􀃛तरा􀃦च
व􀃨􀄟ा􀃛तरवसना􀃛तराः॥ 􀍪वभाषा􀇑द􀃈समासे॥२७॥
---------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 275 -
(२६ सव􀁛नामसं􀂣ा􀇓नषेधसू􀄟म्॥१।१।६ आ. ३॥)
न बहु􀄭ीहौ॥१।१।२८॥
(सू􀄟􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमुदाहरण?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀍪􀄤य􀍪व􀃦वाय॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। सवा􀁛􀉮य􀃛त􀃨य बहु 􀄭ीहेः 􀄤􀇓तषेधेन भ􀍪वत􀃥यम।् व􀃪य􀇓त चैतत-् बहु 􀄭ीहौ
सव􀁛नामसं􀃉ययो􀇽पसं􀃉यानम् इ􀇓त। त􀄟 􀍪व􀃦व􀍪􀄤याये􀇓त भ􀍪वत􀃥यम ्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह-􀁛 􀃥􀉮य􀃛याय 􀅧य􀃛याय॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
ननु चा􀄟ा􀍪प सव􀁛ना􀃠न एव पूव􀁛􀇓नपातेन भ􀍪वत􀃥यम्॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। व􀃪य􀃗येतत,्-सं􀃉यासव􀁛ना􀃠नोय􀈾 बहु 􀄭ी􀇑हः पर􀃗वा􀃗त􀄟 सं􀃉यायाः पूव􀁛􀇓नपातो भवती􀇓त॥
(पूव􀈾􀃈तसमाधाना􀃟युपगमभा􀃧यम)्
इदं चा􀃜युदाहरणम-्􀍪􀄤य􀍪व􀃦वाय॥
(बाधक􀃨मारणम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 276 -
ननु चो􀃈तम-् 􀍪व􀃦व􀍪􀄤याये􀇓त भ􀍪वत􀃥य􀍧म􀇓त॥
(बाधक􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
व􀃪य􀃗येतत-् वा 􀍪􀄤य􀃨य इ􀇓त।
(मता􀃛तर􀄤दश􀁛नभा􀃧यम)्
न ख􀃣व􀃜यव􀃦यं सवा􀁛􀉮य􀃛त􀃨यैव बहु􀄭ीहेः 􀄤􀇓तषेधेन भ􀍪वत􀃥यम्॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
असवा􀁛􀉮य􀃛त􀃨या􀍪प भ􀍪वत􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
अकज् मा भू􀇑द􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं च 􀃨या􀉮 य􀉮य􀄟ाकच् 􀃨यात?्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
को न 􀃨यात्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
क􀃦चेदानीं काकचो􀍪व􀁛शेषः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀃥य􀃑जना􀃛तेषु 􀍪वशेषः-अहकं 􀍪पता य􀃨य मकि􀃗पतृकः, 􀃗वकं 􀍪पता य􀃨य 􀃗वकि􀃗पतृक इ􀇓त
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ म􀃗क􀍪पतृकः 􀃗व􀃗क􀍪पतृक इ􀇓त चे􀃧यते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 277 -
कथं पुन􀇐र􀃍छताऽ􀍪प भवता ब􀇑हर􀉨गेण 􀄤􀇓तषेधेना􀃛तर􀉨गो 􀍪व􀍬धः श􀃈यो बा􀍬धतुम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀃛तर􀉨गान􀍪प 􀍪वधीन् ब􀇑हर􀉨गो 􀍪व􀍬धबा􀁛धते गोमि􀃗􀄤य इ􀇓त यथा॥
(􀇺􀃧टा􀃛तवैष􀃠येण समाधानबाधकभा􀃧यम)्
􀍩􀄐यते त􀄟 य􀃗नः-‘􀄤􀃗ययो􀃗तरपदयो􀃦च’ इ􀇓त॥
(􀇺􀃧टा􀃛तसा􀃠येन समाधानसाधकभा􀃧यम)्
ननु चेहा􀍪प 􀍩􀄐यत-े ‘न बहु 􀄭ीहौ’ इ􀇓त॥
(वैय􀃘य􀁛प􀇐रहारेण समाधानबाधकभा􀃧यम)्
अ􀃨􀃗य􀃛यदेत􀃨य वचने 􀄤योजनम्॥
􀍩कम?् ॥
􀍪􀄤य􀍪व􀃦वाय॥
(वैय􀃘य􀁛ि􀃨थ􀃗या समाधानसाघकभा􀃧यम)्
उपसज􀁛न􀄤􀇓तषेधेना􀃜येति􀃗स􀆨म्॥
(मता􀃛तरेण सामाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अयं ख􀃣व􀍪प बहु􀄭ी􀇑हर􀃨􀃗येव 􀄤ाथमकि􀃣पकः। यि􀃨म􀃛नैकप􀉮यमैक􀃨वय􀁛मेक􀍪वभि􀃈तक􀃗वं च। अि􀃨त
ताद􀃘या􀁛􀃗ता􀃍छ􀃞􀉮यम-् बहु 􀄭ी􀃩यथा􀁛􀇓न पदा􀇓न बहु 􀄭ी􀇑ह􀇐र􀇓त। त􀉮य􀃗ताद􀃘या􀁛􀃍छ􀃞􀉮यं त􀃨येदं 􀄒हणम् ॥
(􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
गोनद􀈹य􀃨वाह-
‘अक􀃍􀃨वरौ तु कत􀁛􀃥यौ 􀄤􀃗य􀉨गं मु􀃈तसंशयौ।’
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 278 -
􀃗वकि􀃗पतृको मकि􀃗पतृक इ􀃗येव भ􀍪वत􀃥य􀍧म􀇓त॥
(􀃛यूनताप􀇐रहारा􀍬धकरणम)्
(२२६ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ 􀄤􀇓तषेधे भूतपूव􀁛􀃨योपसं􀃉यानम्॥*॥
􀄤􀇓तषेधे भूतपूव􀁛􀃨योपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। आ􀉭यभो ूतपूव􀁛 आ􀉭यपूव􀁛ः आ􀉭यपूवा􀁛य देह􀈣􀇓त॥
(२२७ आ􀂢ेपसमाधानवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ 􀄤􀇓तषेधे भूतपूव􀁛􀃨योपसं􀃉यानमनथ􀁛􀃈यं पूवा􀁛द􀈣नां 􀃥यव􀃨थाया􀍧म􀇓त वचनात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤􀇓तषेधे भूतपूव􀁛􀃨योपसं􀃉यानमनथ􀁛कम्॥
􀍩कं कारणम?् ॥
पूवा􀁛द􀈣नां 􀃥यव􀃨थाया􀍧म􀇓तवचनात्।
पूवा􀁛द􀈣नां 􀃥यव􀃨थायां सव􀁛नामसं􀂣ो􀃍यते। न चा􀄟 􀃥यव􀃨था ग􀃠यते॥ न बहु􀄭ीहौ॥२८॥
--------
(२७ सवा􀁛नामसं􀂣ा􀇓नषेधसू􀄟म्॥१।१।६ आ. ४॥)
तृतीयासमासे॥१।१।२९॥
(इ􀃧टानुपप􀇓त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
समास इ􀇓त वत􀁛माने पुनः समास􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 279 -
अयं तृतीयासमासो􀃨􀃗येव 􀄤ाथमकि􀃣पकः। यि􀃨म􀃛नैकप􀉮यमैक􀃨वय􀁛मेक􀍪वभि􀃈तक􀃗वं चे􀇓त। अि􀃨त च
ताद􀃘या􀁛􀃗ता􀃍छ􀃞􀉮यम-् तृतीयासमासाथा􀁛􀇓न पदा􀇓न तृतीयासमास इ􀇓त। त􀉮य􀃗तदा 􀃘या􀁛􀃗ता􀃍छ􀃞􀉮यं
त􀃨येदं 􀄒हणम्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा समास इ􀇓त वत􀁛माने पुनः समास􀄒हण􀃨यैत􀃗􀄤योजनम-् योगा􀉨गं यथोपजायेत। स􀇓त च
योगा􀉨गे योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ‘तृतीया’ तृतीयासमासे सवा􀁛द􀈣􀇓न सव􀁛नामसं􀂣ा􀇓न न भवि􀃛त।
मासपूवा􀁛य दे􀇑ह, तृतीयायाः सवा􀁛द􀈣􀇓न सव􀁛नामसं􀂣ा􀇓न न भवि􀃛त। मासेन पूवा􀁛य दे􀇑ह, संव􀃗सरेण
पूवा􀁛य देह􀈣􀇓त॥ तृतीया स- ॥२९॥
(२८ 􀉮व􀃛दे सव􀁛नामसं􀂣ा􀍪वक􀃣पसू􀄟म्॥१।१।६ आ. ५॥)
􀍪वभाषा ज􀍧स॥१।१।३१॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(भा􀃧यम)्
जसः काय􀉍 􀄤􀇓त 􀍪वभाषा॥ अकि􀃏झ न भव􀇓त, [‘􀉮व􀃛दे च’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधात]्॥ 􀍪वभाषा ज􀍧स॥३१॥
------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 280 -
(२९ ज􀍧स सव􀁛नामसं􀂣ा􀍪वक􀃣पनसू􀄟म् ॥१।१।६ आ. ६॥)
पूव􀁛परावरद􀍯􀂢णो􀃗तरापराधरा􀍨ण 􀃥यव􀃨थायामसं􀂣ायाम ्॥१।१।३३॥
(गणपाठ-सू􀄟पाठयोः काल􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम)्
(२२८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ अवराद􀈣नां च पुनः सू􀄟पाठे 􀄒हणानथ􀁛􀃈यं गणे प􀇑ठत􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अवराद􀈣नां च पुनः सू􀄟पाठे 􀄒हणमनथ􀁛कम्।
􀍩कं कारणम?् ॥
गणे प􀇑ठत􀃗वा􀉮।
गणे 􀃩येता􀇓न प􀉫य􀃛ते॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
कथं पुन􀂣ा􀁛यत-े स पूव􀁛ः पाठः, अयं पुनः पाठ इ􀇓त?॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
ता􀇓न 􀇑ह पूवा􀁛द􀈣􀇓न इमा􀃛यवराद􀈣􀇓न॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
इमा􀃛य􀍪प पूवा􀁛द􀈣􀇓न॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
एवं त􀃩या􀁛चाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- ‘स पूव􀁛ः पाठः, अयं पुनः पाठः’ इ􀇓त। यदयं ‘पूवा􀁛􀇑द􀃟यो नव􀃟यो वा’
इ􀇓त नव􀄒हणं करो􀇓त। नवैव 􀇑ह पूवा􀁛द􀈣􀇓न॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 281 -
(समाधानभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् 􀃥यव􀃨थायामसं􀂣ाया􀍧म􀇓त व􀃪यामी􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। एवं􀍪व􀍧श􀃧टा􀃛येवतै ा􀇓न गणे पठय􀃛ते॥
(समाधानभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् 􀉮􀃥या􀇑दपयु􀁛दासेन पयु􀁛दासो मा भू􀇑द􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- नैषां 􀉮􀃥या􀇑दपयु􀁛दासेन पयु􀁛दासो भवती􀇓त। यदयं
‘पूव􀁛􀄟ा􀍧स􀆨म’ ् इ􀇓त 􀇓नपातनं करो􀇓त॥ वा􀇓त􀁛ककार􀃦च पठ􀇓त*ज􀃦भावा􀇑द􀇓त
चेदु􀃗तर􀄟ाभावादपवाद􀄤स􀉨ग* इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्ज􀍧स 􀍪वभाषां व􀃪यामी􀇓त॥ पूव􀁛परावरद􀍯􀂢णो􀃗तरापराधरा􀍨ण॥३३॥
--------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 282 -
(३० सव􀁛नामसं􀂣ा􀍪वक􀃣पनसू􀄟म्॥१।१।६॥ आ. ७॥)
􀃨वम􀂣ा􀇓तधना􀃉यायाम ्॥१।१।३४॥
(आ􀃉या􀄒हण􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
आ􀃉या􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀂣ा􀇓तधनपया􀁛यवाची यः 􀃨वश􀃞द􀃨त􀃨य यथा 􀃨या􀉮। इह मा भूत-्􀃨वे पु􀄟ाः 􀃨वाः पु􀄟ाः, 􀃨वे गावः
􀃨वा गावः॥ 􀃨वम􀂣ा􀇓तधना􀃉यायाम ्॥३५॥
-----------
(३१ सव􀁛नामसं􀂣ा􀍪वक􀃣पनसू􀄟म्॥१।१।६ आ. ८॥)
अ􀃛तरं ब􀇑हय􀈾गोपसं􀃥यानयोः॥१।१।३५॥
(उपसं􀃥यान􀄒हण􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(२२९ 􀄤􀃗या􀃉याना􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ उपसं􀃥यान􀄒हणमनथ􀁛कं ब􀇑हय􀈾गेण कृत􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
उपसं􀃥यान􀄒हणमनथ􀁛कम्।
􀍩कं कारणम?् ॥
‘ब􀇑हय􀈾गेण कृत􀃗वात्। ब􀇑हय􀈾ग इ􀃗येव 􀍧स􀆨म्॥
(२३० 􀄤􀃗या􀃉यानबाधकवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 283 -
॥*॥ न वा शाटकयुगा􀉮यथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वाऽनथ􀁛कम्।
􀍩कं कारणम?् ।
‘शाटकयुगा􀉮यथ􀁛म’।् शाटकयुगा􀉮यथ􀉍 तह􀈹दं व􀃈त􀃥यम्। य􀄟ैत􀃛न 􀂣ायत- े 􀍩कम􀃛तर􀈣यं
􀍩कमु􀃗तर􀈣य􀍧म􀇓त॥
(􀄤􀃗या􀃉यानसाधकभा􀃧यम)्
अ􀄟ा􀍪प य एष मनु􀃧यः 􀄤े􀂢ापूव􀁛कार􀈣 भव􀇓त। 􀇓न􀂣ा􀁛तं त􀃨य भव􀇓त-इदम􀃛तर􀈣य􀍧मदमु􀃗तर􀈣य􀍧म􀇓त॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗तप􀇐रहारा􀍬धकरणम)्
(२३१ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ अपु􀇐र॥*॥
(भा􀃧यम)्
अपुर􀈣􀇓त व􀃈त􀃥यम्। इह मा भूत- ् अ􀃛तरायां पु􀇐र वस􀇓त॥
(इ􀃧टानुपपि􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(२३२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
* वा􀄤करणे तीय􀃨य 􀍫ङ􀃗सूपसं􀃉यानम*्
(भा􀃧यम)्
वा􀄤करणे तीय􀃨य 􀍫ङ􀃗सूपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम् । 􀉮􀍪वतीयायै 􀉮􀍪वतीय􀃨य, ै तृतीयायै तृतीय􀃨यै। ‘􀍪वभाषा
􀉮􀍪वतीयातृतीया􀃟याम’ ् इ􀃗येत􀃛न व􀃈त􀃥यं भव􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 284 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनर􀄟 􀃏यायः ?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
उपसं􀃉यानमेवाऽ􀄟 􀃏यायः। इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त-􀉮􀍪वतीयाय 􀉮􀍪वतीय􀃨मै, तृतीयाय तृतीय􀃨मै॥
अ􀃛तरं ब􀇑हय􀈾गोप􀄰ं􀃥यानयोः॥३५॥
(इ􀇓त सव􀁛नामसं􀂣ा􀄤करणम)्
------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 285 -
(अथा􀃥ययसं􀂣ा􀄤करणम)्
(३२ अ􀃥ययसं􀂣ासू􀄟म् ॥१।१।६॥ आ. ९॥)
􀃨वरा􀇑द􀇓नपातम􀃥ययम्॥१।१।३६॥
(􀃨वराद􀈣नां चा􀇑द􀃟यः पृथ􀃈करण􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ􀉍 पृथग् 􀄒हणं 􀃨वराद􀈣नां 􀍩􀄐यत, े न चा􀇑द􀃧वेव प􀉫येरन?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
चाद􀈣नां वै अस􀃗􀃗ववचनानां 􀇓नपातसं􀂣ा, 􀃨वराद􀈣नां पुनः स􀃗􀃗ववचनानामस􀃗􀃗ववचनानां च॥
(􀇓नपाता􀃥ययसं􀂣योः पृथ􀃈करण􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀍩कमथ􀁛मुभे सं􀂣े 􀍩􀄐येते, न 􀇓नपातसं􀂣ैव 􀃨यात्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैवं श􀃈यम् । ‘􀇓नपात एकाजना􀉨’ इ􀇓त 􀄤गृ􀃩यस􀂣ं ो􀃈ता, सा 􀃨वराद􀈣नाम􀃜येकाचां 􀄤स􀃏येत [-􀃈व इव
􀃈वेव]॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवं त􀃩य􀁛􀃥ययसं􀂣ैवा􀃨तु॥
(समाधानभा􀃧यम)्
त􀃍चाश􀃈यम्। व􀃪य􀃗यते त-् अ􀃥यये न􀃑कु 􀇓नपातानाम् इ􀇓त। त􀉮गर􀈣यसा 􀃛यासेन प􀇐रगणनं कत􀁛􀃥यं
􀃨यात्। त􀃨मात् पृथग् 􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। उभे च सं􀂣े कत􀁛􀃥ये॥ 􀃨वरा􀇑द 􀇓नप० ा॥त३६॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 286 -
(३३ अ􀃥ययसं􀂣ासू􀄟म् ॥१।१।६ आ० १०॥)
त􀍪􀆨त􀃦चासव􀁛􀍪वभि􀃈तः॥१।१।३७॥
(इ􀃧टानुपपि􀃗तप􀇐रहारा􀍬धकरणम)्
(२३३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम्॥)
॥*॥ असव􀁛􀍪वभ􀃈ताव􀍪वभि􀃈त􀇓न􀍧म􀃗त􀃨योपसं􀃉यानम् ॥*॥
(भा􀃧यम)्
असव􀁛􀍪वभ􀃈ताव􀍪वभि􀃈त􀇓न􀍧म􀃗त􀃨योपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम ्॥ 􀍪वना नाना॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?॥
(२३३(२) आ􀂢ेपहेतुवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम्॥२॥)
॥*॥ सव􀁛􀍪वभि􀃈त􀃩य􀁛􀍪वशेषात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
सव􀁛􀍪वभि􀃈त􀃩य􀈶ष भव􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
अ􀍪वशेषेण 􀍪व􀇑हत􀃗वात्॥
(२३४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ 􀄟लाद􀈣नां चोपसं􀃉यानम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄟लाद􀈣नां चोपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। त􀄟 य􀄟 ततः यतः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 287 -
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
ननु च 􀍪वशेषेणैते 􀍪वधीय􀃛ते ‘प􀃑च􀃠यात􀍧सल’् ‘स􀃜त􀃠या􀃨􀄟ल’् इ􀇓त।
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
व􀃪य􀃗येत􀉮- ‘इतरा􀃟योऽ􀍪प 􀇺􀃦य􀃛ते’ इ􀇓त॥
(􀃛यासा􀃛तर􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(􀃛यासा􀃛तरभा􀃧यम)्
य􀇑द पुनर􀍪वभि􀃈त􀃦श􀃞दोऽ􀃥ययसं􀂣ो भवती􀃗यु􀃍यते॥
(२३५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥४॥ )
॥*॥ अ􀍪वभ􀃈ता􀍪वतरेतराऽऽ􀄮य􀃗वाद􀄤􀍧स􀍪􀆨ः॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀍪वभ􀃈ता􀍪वतरेतरा􀄮य􀃗वाद􀄤􀍧स􀍪􀆨ः सं􀂣ायाः।
का इतरेतरा􀄮यता?।
स􀃗य􀍪वभि􀃈त􀃗वे सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यं, सं􀂣या चाऽ􀍪वभि􀃈त􀃗वं भा􀃥यते, तदेत􀇑दतरेतरा􀄮यं भव􀇓त।
इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣प􀃛ते॥
(२३६ 􀃛यासा􀃛तरदूषकवा􀇓त􀁛कम् ॥५॥)
॥*॥ अ􀍧ल􀉨गमसं􀃉य􀍧म􀇓त वा॥*॥
अथवाऽ􀍧ल􀉨गमसं􀃉यम􀃥ययसं􀂣ं भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ एवमपीतरेतरा􀄮यमेव भव􀇓त॥
का इतरेतरा􀄮यता?।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 288 -
स􀃗य􀍧ल􀉨गासं􀃉य􀃗वे सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यम,् सं􀂣या चा􀍧ल􀉨गासं􀃉य􀃗वं भा􀃥यत,े तदेत􀇑दतरेतरा􀄮यं
भव􀇓त। इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣प􀃛ते॥
(दूषणप􀇐रहारभा􀃧यम)्
नेदं वाच􀇓नकम-्अ􀍧ल􀉨गता असं􀃉यता च।
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
􀃨वाभा􀍪वकमेतत्। त􀉮यथा समानमीहमानानां चाधीयानानां च के􀍬चदथ􀈷यु􀁛􀃏य􀃛ते अपरे न। त􀄟
􀍩कम􀃨मा􀍧भः कतु􀉍 श􀃈यम्। 􀃨वाभा􀍪वकमेतत्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह 􀁛 व􀃈त􀃥यम-् अ􀍧ल􀉨गमसं􀃉य􀍧म􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यम्।
(२३७ समाधानहेतुवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु पाठात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पाठा􀉮वा 􀍧स􀆨मेतत्॥
कथं पाठः कत􀁛􀃥यः?॥
त􀍧सलादयः 􀄤ाक् पाशपः। श􀃨􀄤भृतयः 􀄤ाक् समासा􀃛ते􀃟यः। मा􀃛तः। त􀍧सती। कृ􀃗वोऽथ􀁛ः।
नानाञा􀍪व􀇓त।
(􀄤थम􀃛यासा􀉨गीकरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 289 -
अथवा पुनर􀃨तु- अ􀍪वभि􀃈त􀃦श􀃞दोऽ􀃥ययसं􀂣ो भवती􀃗येव॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-् अ􀍪वभ􀃈ता􀍪वतरेतरा􀄮य􀃗वाद􀄤􀍧स􀍪􀆨􀇐र􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। इदं तावदयं 􀄤􀃧ट􀃥यः- ‘य􀉮य􀍪प ताव􀉮वैयाकरणा 􀍪वभि􀃈तलोपमारभमाणा
अ􀍪वभि􀃈तका􀃑छ􀃞दा􀃛􀄤यु􀃑जते। ये 􀃗वेते वैयाकरणे􀃟योऽ􀃛ये मनु􀃧याः कथं
तेऽ􀍪वभि􀃈तका􀃑छ􀃞दा􀃛􀄤यु􀃑जत’े। ये 􀃗वेते वैयाकरण􀃟े योऽ􀃛ये मनु􀃧याः कथ ं
तेऽ􀍪वभि􀃈तका􀃑छ􀃞दा􀄤􀃛यु􀃑जते’ इ􀇓त ? अ􀍧भ􀂣ा􀃦च पुनल􀈿􀍩कका एक􀃗वाद􀈣नामथा􀁛नाम्॥
अत􀃦चा􀍧भ􀂣ाः। अ􀃛येन 􀇑ह व􀃨􀄟नैकं गां 􀄐􀈧णि􀃛त, अ􀃛येन 􀉮वौ, अ􀃛येन 􀄟ीन्। अ􀍧भ􀂣ा􀃦च न
च 􀄤यु􀃑जते। तदेतदेवं सं􀇺􀃦यताम-्अथ􀁛􀇾पमेवैतदेवंजातीयकं येना􀄟 􀍪वभि􀃈तन􀁛 भवती􀇓त॥
(उपपि􀃗तभा􀃧यम)्
त􀃍चा􀃜येतदेवमनुग􀃠यमानं 􀇺􀃦यताम-्􀍩कं 􀍬चद􀃥ययं 􀍪वभ􀃈􀃗यथ􀁛􀄤धान,ं 􀍩कं 􀍬चत् 􀍩􀄐या􀄤धानम ्।
उ􀃍चैन􀈸चै􀇐र􀇓त 􀍪वभ􀃈􀃗यथ􀁛􀄤धानम,् 􀇑ह􀇽क् पृथ􀍬ग􀇓त 􀍩􀄐या􀄤धानम्। त􀍪􀆨त􀃦चा􀍪प कि􀃦च􀉮
􀍪वभ􀃈􀃗यथ􀁛􀄤धानः, कि􀃦चत् 􀍩􀄐या􀄤धानः। त􀄟 य􀄟􀇓ेत 􀍪वभ􀅘􀃗थ􀄤􀁛 धानः, 􀍪वनानाने􀇓त 􀍩􀄐या􀄤धानः। न
चैतयोरथ􀁛यो􀍧ल􀁛􀉨गसं􀃉या􀃟यां योगोऽि􀃨त॥
(सू􀄟समथ􀁛नभा􀃧यम)्
अथाऽ􀃜यसव􀁛􀍪वभि􀃈त􀇐र􀃗यु􀃍यते। एवम􀍪प न दोषः।
कथम?् ॥
इदं चाऽ􀃜य􀉮य􀃗वे अ􀇓तबहु 􀍩􀄐यत-ेएकि􀃨म􀃛नेकवचनम,् 􀉮वयो􀉮􀁛􀍪ववचनम,् बहु षु बहु वचन􀍧म􀇓त ।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 290 -
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
एकवचनमु􀃗सग􀁛ः क􀇐र􀃧यते। त􀃨य 􀉮􀍪वब􀃩वोरथ􀁛यो􀉮􀁛􀍪ववचनबहुवचने बाधके भ􀍪व􀃧यतः॥
(मता􀃛तरभा􀃧यम)्
न चा􀃜येवं 􀍪व􀄒हः क􀇐र􀃧यते- न सवा􀁛 असवा􀁛ः, असवा􀁛 􀍪वभ􀃈तयो य􀃨मा􀇑द􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
न सवा􀁛 असवा􀁛, असवा􀁛 􀍪वभि􀃈तर􀃨मा􀇑द􀇓त॥ 􀇒􀄟कं पुन􀍪व􀁛भि􀃈तसं􀂣म्॥
(लाघवभा􀃧यम)्
एवं गते कृ 􀃗य􀍪प तु􀃣यमेत􀃛मा􀃛त􀃨य काय 􀉍 􀄒हणं न त􀄟।
ततः परे चा􀍧भमता न काया􀁛􀃨􀄟यः कृदथा􀁛 􀄒हणेन योगाः॥१॥
(गौरव􀄤दश􀁛कभा􀃧यम)्
‘कृ 􀃗त􀍪􀆨तानां 􀄒हणं तु काय 􀉍
सं􀃉या􀍪वशेषं 􀃩य􀍧भ􀇓नि􀃦चता ये।’
तेषां 􀄤􀇓तषेधो भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्। इह मा भूत- ् एको 􀉮वौ बहव इ􀇓त।
(उपसंहारभा􀃧यम)्
‘ त􀃨मात् 􀃨वरा􀇑द􀄒हणं च काय 􀉍
कृ􀃗त􀍪􀆨तानां 􀄒हणं च पाठे॥२॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पाठेनेयम􀃥ययसं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सेह न 􀄤ा􀃜नो􀇓त- परमो􀃍चैः परमनीचै􀇐र􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 291 -
तद􀃛त􀍪व􀍬धना भ􀍪व􀃧य􀇓त।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इहा􀍪प त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त- अ􀃗यु􀃍चैः अ􀃗यु􀃍चैसौ अ􀃗यु􀃍चैस इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
उपसज􀁛न􀃨य ने􀇓त 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
स त􀇑ह􀁛 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यः! सव􀁛नामसं􀂣ायां 􀄤कृ तः 􀄤􀇓तषेध इहानुव􀇓त􀃧􀁛 यते।
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
स वै त􀄟 􀄤􀃗या􀃉यायते।
(समाधानभा􀃧यम)्
यथा स त􀄟 􀄤􀃗या􀃉यायते। इहा􀍪प तथा श􀃈यः 􀄤􀃗या􀃉यातुम्॥
(अनुयोगभा􀃧यम)्
कथं च स त􀄟 􀄤􀃗या􀃉याते?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
महतीयं सं􀂣ा 􀍩􀄐यत इ􀇓त॥ इयम􀍪प च महती सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सं􀂣ा च नाम यतो न लघीयः॥
कु त एतत?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 292 -
ल􀃋वथ 􀉍 􀇑ह सं􀂣ाकरणम्। त􀄟 मह􀃗याः सं􀂣ायाः करण एत􀃗􀄤योजनम- ् अ􀃛वथा􀁛 सं􀂣ा यथा 􀍪व􀂣ायेत-
न 􀃥येती􀃗य􀃥यय􀍧म􀇓त॥
(अनुयोगभा􀃧यम)्
􀃈व पुनन􀁛 􀃥ये􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀃨􀄟ीपु􀃛नपुंसका􀇓न स􀃗􀃗वगुणाः, एक􀃗व􀉮􀍪व􀃗वबहु􀃗वा􀇓न च। एतानथा􀁛न् के􀍬च􀉮􀍪वयि􀃛त के􀍬च􀃛न
􀍪वयि􀃛त। ये न 􀍪वयि􀃛त तद􀃥ययम ्॥
‘ स􀇺शं 􀇒􀄟षु 􀍧ल􀉨गषे ु सवा􀁛सु च 􀍪वभि􀃈तषु।
वचनेषु च सव􀈶षु य􀃛न 􀃥ये􀇓त तद􀃥ययम्॥१॥
त􀍪􀆨त􀃦चासव􀁛􀍪वभि􀃈तः॥३७॥
--------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 293 -
(३४ अ􀃥यसं􀂣ासू􀄟म)्
कृ􀃛मेज􀃛तः॥१।१।३८॥
(मेज􀃛तपदे 􀍪वशेषणता􀍪वचारा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथ􀍧मदं 􀍪व􀂣ायत-े कृ 􀉮यो मा􀃛त इ􀇓त, आहोि􀃨वत-् कृ द􀃛तं यन् मा􀃛त􀍧म􀇓त॰॥
􀍩कं चातः?॥
य􀇑द 􀍪व􀂣ायते- कृ􀉮यो मा􀃛त इ􀇓त, ‘ कारयांचकार हारयांचकारे’􀃗य􀄟 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
अथ 􀍪व􀂣ायते-कृद􀃛तं य􀃛मा􀃛त􀍧म􀇓त, ‘􀄤तामौ 􀄤तामः’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
यथे􀃍छ􀍧स तथा􀃨तु। अ􀃨तु तावत-्कृ 􀉮यो मा􀃛त इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं कारयांचकार हारयांचकारे􀇓त?॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनर􀄟ा􀃥ययसं􀂣या 􀄤ा􀃘य􀁛त?े ॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम)्
‘अ􀃥ययात’् इ􀇓त लुग् यथा 􀃨या􀇑द􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
मा भूदेवम्। ‘आमः’ इ􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 294 -
न 􀍧स􀃚य􀇓त। 􀍧ल􀄒हणं त􀄟ानुवत􀁛ते॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
􀍧ल􀄒हणं [त􀄟] 􀇓नव􀇓त􀁛􀃧यते॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀇓नवत􀁛ते, 􀄤􀃗ययमा􀄟􀃨य लुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
इ􀃧यते च 􀄤􀃗ययमा􀄟􀃨य। आत􀃦चे􀃧यते। एवं 􀃩याह-‘कृ􀃑चानु􀄤यु􀃏यते 􀍧ल􀇑ट’ इ􀇓त। य􀇑द च
􀄤􀃗ययमा􀄟􀃨य लु􀃊भव􀇓त तत एतदुपप􀃛नं भव􀇓त॥
(प􀂢ा􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा पुनर􀃨तु-कृद􀃛तं य􀃛मा􀃛त􀍧म􀇓त।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं 􀄤तामौ- 􀄤ताम इ􀇓त?।
(समाधानभा􀃧यम)्
आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘न 􀄤􀃗ययल􀂢णेना􀃥ययसं􀂣ा भव􀇓त’ इ􀇓त। यदयं 􀄤शा􀃛श􀃞दं 􀃨वरा􀇑दषु पठ􀇓त॥
(सं􀇓नपातप􀇐रभाषा􀍬धकरणम)्
(२३८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ कृ􀃛मेज􀃛त􀃦चा􀇓नकारोकार􀄤कृ􀇓तः॥*॥
(भा􀃧यम)्
कृ 􀃛मेज􀃛त􀃦चा􀇓नकारोकार􀄤कृ 􀇓त􀇐र􀇓त व􀃈त􀃥यम्। इह मा भूत- ् आधये आधेः, 􀍬चक􀈧ष􀁛वे 􀍬चक􀈧ष􀈾􀇐र􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 295 -
(२३९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ अन􀃛य􀄤कृ􀇓त􀇐र􀇓त वा॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवा अन􀃛य􀄤कृ􀇓तः कृद􀃥ययसं􀂣ो भवती􀇓त व􀃈त􀃥यः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनर􀄟 􀃏यायः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अन􀃛य􀄤कृ􀇓त􀇐र􀇓त वचनमेव 􀃏यायः॥ इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त- कु􀃠भकारे􀃟यो नगरकारे􀃟य इ􀇓त॥
(तृतीया􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 व􀃈त􀃥यम?् ॥
(२४० 􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ्॥३॥)
॥*॥ न वा सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨ये􀇓त॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा व􀃈त􀃥यम्॥
􀍩कं कारणम?् ॥
‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀃗येषा प􀇐रभाषा कत􀁛􀃥या॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कः पुनर􀄟 􀍪वशेषः? एषा वा प􀇐रभाषा 􀍩􀄐येत, अन􀃛य􀄤कृ􀇓त􀇐र􀇓त वो􀃍येत?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 296 -
अव􀃦यमेषा प􀇐रभाषा कत􀁛􀃥या। बहू􀃛येत􀃨याः प􀇐रभाषायाः 􀄤योजना􀇓न?॥
(􀄤योजन􀄤􀃦नभा􀃧यम)्
का􀇓न पुन􀃨ता􀇓न?॥
(२४१ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम ्॥४॥)
॥*॥ 􀄤योजनं 􀄱􀃨व􀃗वं तुि􀃊वधे􀄒ा􀁛म􀍨णकुलम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
[􀄱􀃨व􀃗वं तुि􀃊वघेर􀇓न􀍧म􀃗तम्। 􀃈व। 􀄒ाम􀍨णकु लम]्।
􀄒ाम􀍨णकु लं सेना􀇓नकु ल􀍧म􀃗य􀄟 􀄱􀃨व􀃗वे कृ ते 􀄱􀃨व􀃨य 􀍪प􀇓त कृ 􀇓त तुक’ ् इ􀇓त तुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। ब􀇑हर􀉨गं 􀄱􀃨व􀃗वम् अ􀃛तर􀉨ग􀃨तुक्।‘ अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे’॥
(२४२ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ नलोपो वृ􀄟ह􀍧भः॥*॥
(भा􀃧यम)्
[नलोप􀃨तुि􀃊वधेर􀇓न􀍧म􀃗तम्। 􀃈व। वृ􀄟ह􀍧भः]।
वृ􀄟ह􀍧भ􀄧णू􀁛 ह􀍧भ􀇐र􀃗य􀄟 नलोपे कृ ते ‘􀄱􀃨व􀃨य 􀍪प􀇓त कृ 􀇓त तुक’् 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥
(२४३ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ उदुपध􀃗वम􀍩क􀃗त􀃨य 􀇓नकु􀍬चते॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 297 -
(भा􀃧यम)्
उदुपध􀃗वम􀍩क􀃗􀃗व􀃨या􀇓न􀍧म􀃗तम ्॥
􀃈व?॥
􀇓नकु 􀍬चते। 􀇓नकु 􀍬चत􀍧म􀃗य􀄟 नलोपे कृ ते ‘उदुपधा􀆫ावा􀇑दकम􀁛णोर􀃛यतर􀃨याम’ ् इ􀃗य􀍩क􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। अ􀃨􀃗व􀄟ा􀍩क􀃗􀃗वम, ् ‘न धातुलोप आध􀁛धातुके’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(२४४ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ नाभावो य􀍬ञ द􀈣घ􀁛􀃗व􀃨यामुना॥*॥
(भा􀃧यम)्
नाभावो य􀍬ञ द􀈣घ􀁛􀃗व􀃨या􀇓न􀍧म􀃗तम्॥
􀃈व?॥
अमुना। नाभावे कृते ‘अतो द􀈣घ􀈾 य􀍬ञ’ ‘सु􀍪प च’ इ􀇓त द􀈣घ􀁛􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। व􀃪य􀃗येतत-‘् न मुटादेश’े इ􀇓त॥
(२४५ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ आ􀃗􀃗वं 􀍩क􀃗􀃗व􀃨योपादा􀃨त॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 298 -
आ􀃗􀃗वं 􀍩क􀃗􀃗व􀃨या􀇓न􀍧म􀃗तम्॥
􀃈व?॥
उपादा􀃨ता􀃨य 􀃨वरः 􀍧श􀂢क􀃨ये􀇓त। आ􀃗􀃗वे कृते ‘􀃨था􀃚वो􀇐रच’ इती􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। उ􀃈तमेतत- ् द􀈣ङः 􀄤􀇓तषेधः 􀃨था􀃋वो􀇐र􀃗􀃗वे इ􀇓त॥
(२४६ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥ 􀇓तसृचतसृ􀃗वं ङ􀈣ि􀃞वधेः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀇓तसृचतसृ􀃗वं ङ􀈣ि􀃞वघेर􀇓न􀍧म􀃗तम ् ।
􀃈व?॥
􀇓त􀄰ि􀃨त􀃧ठ􀃛ती􀇓त चत􀄰ि􀃨त􀃧ठ􀃛ती􀇓त। 􀇓तसृचतसृभावे कृ ते ‘ऋ􀃛ने􀃟यो ङ􀈣प’् इ􀇓त 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- न 􀇓तसृचतसृभावे कृ ते ङ􀈣ब् भवती􀇓त। यदय‘ं न
􀇓तसृचतस’ ृ ना􀍧म द􀈣घ􀁛􀃗व􀃨य 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥
(􀄤योजनभा􀃧यम)्
इमा􀇓न त􀇑ह􀁛 􀄤योजना􀇓न-‘शता􀇓न सह􀄰ा􀍨ण’ नु􀍧म कृते ‘􀃧णा􀃛ता ष􀉪’ इ􀇓त ष􀉪सं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 299 -
(􀄤योजनभा􀃧यम)्
शकटौ प􀆨तौ। अ􀃗􀃗वे कृते ‘अत’ इ􀇓त टाप् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥
(􀄤योजनभा􀃧यम)्
इयेष उवोष। गुणे कृते ‘इजादे􀃦च गु􀇾मतोऽनृ􀃍छः’ इ􀃗याम् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥
(२४७ दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥१०॥)
॥*॥ त􀃨य दोषो वणा􀁛􀄮यः 􀄤􀃗ययो वण􀁛􀍪वचाल􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀃨यैत􀃨य ल􀂢ण􀃨य दोषो- वणा􀁛􀄮यः 􀄤􀃗ययो वण􀁛􀍪वचाल􀃨या􀇓न􀍧म􀃗तं 􀃨यात्॥
􀃈व?॥
‘अत इञ’् दा􀍯􀂢ः 􀃜ला􀍯􀂢ः॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
न 􀄤􀃗ययः सं􀇓नपातल􀂢णः।
(दूषणसाधकभा􀃧यम)्
अ􀉨गसं􀂣ा त􀃩य􀁛􀇓न􀍧म􀃗तं 􀃨यात्॥
(२४८ दूषणवा􀇓त􀁛कम् ॥११॥)
आ􀃗वं पुि􀃊वधेः 􀄐ापय􀇓त
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 300 -
॥*॥ आ􀃗वं पुि􀃊वधेर􀇓न􀍧म􀃗तं 􀃨यात्॥
􀃈व?॥
􀄐ापयती􀇓त॥
(२५० दूषण वा􀇓त􀁛कम्१ २)
॥*॥ पुग् 􀄱􀃨व􀃗व􀃨याद􀈣दपत्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पुग् 􀄱􀃨व􀃗व􀃨या􀇓न􀍧म􀃗तं 􀃨यात् ।
􀃈व?॥
अद􀈣दप􀇑द􀇓त॥
(२५० दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥१३॥)
॥*॥ 􀃗यदा􀉮यकार􀃧टाि􀃞वधेः ॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃗यदा􀉮यकार􀃧टाि􀃞वधेर􀇓न􀍧म􀃗तं 􀃨यात्।
􀃈व?
या से􀇓त।
(२५१ दूषणवा􀇓त􀁛कम् १४)
इ􀍫􀉬व􀍬धराकारलोप􀃨य य􀇓यवान ्
(भा􀃧यम)्
इ􀉬􀍪व􀍬धराकारलोप􀃨या􀇓न􀍧म􀃗तं 􀃨यात्।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 301 -
􀃈व?
य􀇓यवान् ति􀃨थवान्। इ􀇓त
(२५२ दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥१५॥)
॥*॥ मतुि􀃞वभ􀃈􀃗युदा􀃗त􀃗वं पूव􀁛􀇓नघात􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
मतुि􀃞वभ􀃈􀃗युदा􀃗त􀃗वं पूव􀁛􀇓नघात􀃨याऽ􀇓न􀍧म􀃗तं 􀃨यात्॥
􀃈व?॥
अि􀃊नमान् वायुमान् परमवाचा परमवाचे इ􀇓त॥
(२५३ दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥१६॥)
॥*॥ नद􀈣􀄱􀃨व􀃗वं संबु􀍪􀆨लोप􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
नद􀈣􀄱􀃨व􀃗वं संबु􀍪􀆨लोप􀃨या􀇓न􀍧म􀃗तं 􀃨यात्॥
􀃈व?॥
न􀇑द कुमा􀇐र 􀍩कशो􀇐र 􀄦ा􀃩म􀍨ण 􀄦􀃩मब􀃛धु इ􀇓त।
नद􀈣􀄱􀃨􀃗वे कृते ‘ए􀉨􀄱􀃨वा􀃗स􀃠बु􀆨ेः’ इ􀇓त संबु􀍪􀆨लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
मा भूदेवम्। 􀉨य􀃛ता􀇑द􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 302 -
(दूषणसाधकभा􀃧यम)्
न 􀍧स􀃚य􀇓त। द􀈣घा􀁛􀇑द􀃗यु􀃍यत,े 􀄱􀃨वा􀃛ता􀃍च न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इद􀍧मह सं􀄤धाय􀁛म-् 􀄱􀃨व􀃗वं 􀍩􀄐यतां
संबु􀍪􀆨लोप इ􀇓त॥
􀍩कम􀄟 कत􀁛􀃥यम?् ।
पर􀃗वा􀉮 􀄱􀃨व􀃗वम्॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
􀇓न􀃗यः स􀃠बु􀍪􀆨लोपः। कृते 􀄱􀃨व􀃗वे 􀄤ा􀃜नो􀇓त, अकृतेऽ􀍪प॥
(दूषणसाधकभा􀃧यम)्
अ􀇓न􀃗यः संबु􀍪􀆨लोपः। न􀇑ह कृते 􀄱􀃨􀃗वे 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
सि􀃛नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧मतं त􀉮􀍪वघात􀃨ये􀇓त॥
(आ􀂢ेपोपसंहारभा􀃧यम)्
एते दोषाः समा भूयांसो वा। त􀃨मा􀃛नाथा􀁛ऽनया प􀇐रभाषया॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
न􀇑ह-दोषाः स􀃛ती􀇓त प􀇐रभाषा न कत􀁛􀃥या, ल􀂢णं वा न 􀄤णेयम ्। न􀇑ह-􀍧भ􀂢ुकाः स􀃛ती􀇓त 􀃨था􀃣यो
ना􀍬ध􀄮ीय􀃛ते। न च मृगाः स􀃛ती􀇓त यवा नो􀃜य􀃛ते॥ दोषाः ख􀃣व􀍪प साक􀃣येन प􀇐रग􀍨णताः।
􀄤योजनानामुदारहणमा􀄟म ्॥
कु त एतत?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 303 -
न􀇑ह दोषाणां ल􀂢णमि􀃨त। त􀃨मा􀉮या􀃛येत􀃨याः प􀇐रभाषायाः 􀄤योजना􀇓न तदथ􀁛मेषा प􀇐रभाषा कत􀁛􀃥या,
􀄤􀇓त􀍪वघेयं दोषेषु॥ कृ􀃛मेज􀃛तः॥३८॥
-------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 304 -
(३५ अ􀃥यसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।६॥ आ.१२॥)
अ􀃥ययीभाव􀃦च॥१।१।४०॥
अ􀃥ययीभाव􀃨या􀃥यय􀃗वे 􀄤योजनं लु􀉨मुख􀃨वरोपचाराः॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃥ययीभाव􀃨या􀃥यय􀃗वे 􀄤योजनम्॥
􀍩कम?् ॥
लु􀉨मुख􀃨वरोपचाराः॥
लुक्-उपाि􀃊न 􀄤􀃗यि􀃊न। ‘अ􀃥ययात’् इ􀇓त लुक् 􀍧स􀆨ो भव􀇓त॥
मुख􀃨वरः-उपाि􀃊नमुखः 􀄤􀃗यि􀃊नमुखः। ‘ना􀃥यय􀇑द􀃈श􀃞दगोमह􀃗􀃨थूलमुि􀃧टपृथुव􀃗से􀃟य’ इ􀃗येष 􀄤􀇓तषेधः
􀍧स􀆨ो भव􀇓त॥
उपचारः-उपपयःकारः उपपयःकाम इ􀇓त। ‘अतःकृक􀍧मकंसकु􀃠भपा􀄟कुशाकण􀈸􀃧वन􀃥यय􀃨य’ इ􀇓त
􀄤􀇓तषेधः 􀍧स􀆨ो भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुन􀇐रदं प􀇐रगणनमाहोि􀃨वदुदाहरणमा􀄟म ्।
(समाधानभा􀃧यम)्
प􀇐रगणन􀍧म􀃗याह॥ अ􀍪प ख􀃣व􀃜याहुः-‘यद􀃛यद􀃥ययीभाव􀃨या􀃥ययकृतं 􀄤ा􀃜नो􀇓त त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो
व􀃈त􀃥यः’ इ􀇓त॥
(अनुयोगभा􀃧यम)्
􀍩कं पुन􀃨तत?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 305 -
(प􀇐रगणनाभावे दूषणभा􀃧यम)्
[परा􀉨गव􀆫ावः।] परा􀉨गव􀆫ावेऽ􀃥यय􀄤􀇓तषेध􀃦चो􀇑दत उ􀃍चैरधीयान नीचैरधीयाने􀃗येवमथ􀁛म्। स हदा􀍪प
􀄤ा􀃜नो􀇓त- उपा􀃊􀃛यधीयान॥ 􀄤􀃗य􀃊􀃛यधीयान॥
(प􀇐रगणनाभावे दूषणभा􀃧यम)्
अक􀃍य􀃥यय􀄒हणं 􀍩􀄐यते उ􀃍चकैन􀈸चकै􀇐र􀃗येवमथ􀁛म्। त􀇑दहा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त-उपाि􀃊नकं 􀄤􀃗यि􀃊नकम्॥
(प􀇐रगणनाभावे दूषणभा􀃧यम)्
मु􀍧म अ􀃥यय􀄤􀇓तषधे 􀃦चो􀉮यत-े दोषाम􀃛यमह􀇑द􀁛वाम􀃛या रा􀇒􀄟􀇐र􀃗येवमथ􀁛म्। स इहा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त-
उपकु􀃠भंम􀃛य उपम􀍨णकंम􀃛य इ􀇓त॥
(प􀇐रगणनाभावे दूषणभा􀃧यम)्
अ􀃨य 􀃍वौ अ􀃥यय􀄤􀇓तषेध􀃦चो􀉮यते- दोषाभूतमह􀇑द􀁛वाभूता रा􀇒􀄟􀇐र􀃗येवमथ􀁛म्। स इहा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त-
उपकु 􀃠भीभूतम,् उपम􀍨णक􀈧भूतम्।
(􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
य􀇑द प􀇐रगणनं 􀍩􀄐यते, नाथ􀈾ऽ􀃥ययीभाव􀃨या􀃥ययसं􀂣या॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं या􀃛य􀃥ययीभाव􀃨या􀃨या􀃥यय􀃗वे 􀄤योजना􀇓न?॥
(􀄤􀃗या􀃉यानसाधक १ म􀄤योजन􀇓नरासभा􀃧यम)्
नैता􀇓न सि􀃛त। य􀃗तावदु􀃍यत-े लु􀍬ग􀇓त। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-भव􀃗य􀃥ययीभावा􀃣लु􀍬ग􀇓त। यदयम-्
‘ना􀃥ययीभावादतः’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥
(२ य􀄤योजन􀇓नरासभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 306 -
उपचार इ􀇓त। अनु􀃗तरपद􀃨थ􀃨ये􀇓त वत􀁛ते॥
(३ य􀄤योजन􀇓नरासभा􀃧यम)्
त􀄟 मुख􀃨वर एकः 􀄤योजय􀇓त। न चैकं 􀄤योजनं योगार􀃠भं 􀄤योजय􀇓त। य􀉮येताव􀃗􀄤योजनं
􀃨या􀃗त􀄟ैवायं 􀄦ूयात-्‘ना􀃥ययाद􀃥ययीभावा􀃍च’ इ􀇓त॥ अ􀃥ययीभाव􀃦च॥४०॥
(इ􀃗य􀃥ययसं􀂣ा􀄤करणम)्
----------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 307 -
(अथ सव􀁛नाम􀃨थानसं􀂣ा􀄤करणम)्
(३६ सव􀁛नाम􀃨थानसं􀂣ासू􀄟म ्॥१।१।६ आ० १३॥)
􀍧श सव􀁛नाम􀃨थानम॥् १।१।४१॥
(३७ सव􀁛नाम􀃨थानसं􀂣ासू􀄟म ्॥१।१।६ आ.१४॥)
सुडनपुंसक􀃨य॥१।१।४२॥
(जसः शेः सं􀂣ा􀄤􀇓तषेध􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(२५५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ 􀍧श सव􀁛नाम􀃨थानं सुडनपुंसक􀃨ये􀇓त चे􀃏ज􀍧स 􀍧श􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧श सव􀁛नाम􀃨थानं सुडनपुंसक􀃨ये􀇓त चे􀃏ज􀍧स शेः 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। कु􀃖डा􀇓न 􀇓त􀃧ठि􀃛त वना􀇓न
􀇓त􀃧ठि􀃛त॥
[॥*॥ असमथ􀁛समास􀃦च॥*॥]
(दूषणा􀃛तरभा􀃧यम)्
असमथ􀁛समास􀃦चायं 􀄡􀃧ट􀃥योऽनपुंसक􀃨ये􀇓त। न 􀇑ह नञो नपुंसकेन साम􀃘य􀁛म्॥
केन त􀇑ह􀁛?।
भव􀇓तना – न भव􀇓त नपुंसक􀃨ये􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
य􀃗तावदु􀃍यत-े *􀍧श सवन􀁛 ाम􀃨थानं सुडनपुंसक􀃨ये􀇓त चे􀃏ज􀍧स􀍧श􀄤􀇓तषेधः*- इ􀇓त॥
(२५६ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 308 -
॥*॥ ना􀄤􀇓तषेधात् ॥*॥
(भा􀃧यम)्
नायं 􀄤स􀃏य􀄤􀇓तषेधो नपुंसक􀃨य ने􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?
पयु􀁛दासोऽयम-् यद􀃛य􀃛नपुंसका􀇑द􀇓त।
नंपुसके न 􀃥यापारः।
य􀇑द केन􀍬चत् 􀄤ा􀃜नो􀇓त, तेन भ􀍪व􀃧य􀇓त।
पूव􀈶ण च 􀄤ा􀃜नो􀇓त
(२५७ समाधानवा􀇓त􀁛कम ्॥८॥)
॥*॥ अ􀄤ा􀃜तेवा􀁛॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवा- अन􀃛तरा या 􀄤ाि􀃜तः सा 􀇓न􀍪ष􀃚यते॥
कु त एतत?् ॥
अन􀃛तर􀃨य 􀍪व􀍬धवा􀁛 भव􀇓त 􀄤􀇓तषेधो वे􀇓त। पूवा􀁛 􀄤ाि􀃜तर􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ा, तया भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
ननु चेयं 􀄤ाि􀃜तः पूवा 􀉍 􀄤ाि􀃜तं बाधते॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नो􀃗सहते 􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ा सती बा􀍬धतुम ्।
(दूषणा􀃛तरसमाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 309 -
यद􀃜यु􀃍यते- असमथ􀁛समा􀃦चायं 􀄡􀃧ट􀃥यः इ􀇓त॥ य􀉮य􀍪प व􀃈त􀃥यः। अथवैत􀇑ह􀁛 बहू􀇓न 􀄤योजना􀇓न॥
का􀇓न?॥
असूय􀁛प􀃦या􀇓न मुखा􀇓न, अपुनग􀈶याः 􀃦लोकाः, अ􀄮ा􀆨भोजी 􀄦ा􀃩मण इ􀇓त॥ सुड॥४२॥
(इ􀇓त सव􀁛नामसं􀂣ासू􀄟म)्
--------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 310 -
(३८ 􀍪वभाषासं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।६ आ. १५)
नवे􀇓त 􀍪वभाषा॥१।१।४३॥
(अथ􀁛सं􀂣ा􀃨थापना􀍬धकरणम)्
(१५८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥)
॥*॥नवे􀇓त􀍪वभाषायामथ􀁛सं􀂣ाकरणम ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
नवे􀇓त􀍪वभाषायामथ􀁛􀃨य सं􀂣ा कत􀁛􀃥या। नवाश􀃞द􀃨य योऽथ􀃨􀁛 त􀃨य सं􀂣ा भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम ् ॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
(आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम्॥१॥)
॥*॥ श􀃞दसं􀂣ायां 􀃩यथा􀁛सं􀄤􀃗ययो यथा􀃛य􀄟॥*॥
(भा􀃧यम)्
श􀃞दसं􀂣ायां 􀇑ह स􀃗यामथ􀁛􀃨यासं􀄤􀃗ययः 􀃨या􀉮॥ यथा􀃛य􀄟 । अ􀃛य􀄟ा􀍪प 􀇑ह श􀃞दसं􀂣ायां श􀃞द􀃨यैव
सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त, नाथ􀁛􀃨य॥
􀃈वा􀃛य􀄟?॥
‘दाधा􀃋वदाप’् ‘तर􀃜तमपौ घः’ इ􀇓त। घु􀄒हणेषु घ􀄒हणेषु च श􀃞द􀃨य सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त, नाथ􀁛􀃨य॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 व􀃈त􀃥यम्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 311 -
(समाधानभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यम्॥
(२५९ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ इ􀇓तकरणोऽथ􀁛􀇓नद􀈶शाथ􀁛ः॥*॥
(भा􀃧यम)्
इ􀇓तकरणः 􀍩􀄐यते सोऽथ􀁛􀇓नद􀈶शाथ􀈾 भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं गतमेत􀇑द􀇓तना, आहोि􀃨व􀃍छ􀃞दा􀍬ध􀃈यादथा􀁛􀍬ध􀃈यम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
गत􀍧म􀃗याह॥
कुतः?॥
(२६० समाधानसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ लोकतः॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀉮यथा लोके ‘गौ􀇐र􀃗ययमाह’ इ􀇓त गोश􀃞दा􀇑द􀇓तकरणः 􀄤यु􀃏यमानो गोश􀃞दं
􀃨व􀃨मा􀃗पदाथा􀁛􀃗􀄤􀃍यावय􀇓त। सोऽसौ 􀃨व􀃨मा􀃗पदाथा􀁛􀃗􀄤􀃍युतो यासावथ􀁛पदाथ􀁛कता त􀃨याः श􀃞दपदाथ􀁛कः
संप􀉮यते॥ एव􀍧महा􀍪प नवाश􀃞दा􀇑द􀇓तकरणः 􀄤यु􀃏मानो नवाश􀃞दं 􀃨व􀃨मा􀃗पदाथा􀁛􀃗􀄤􀃍यावय􀇓त। सोऽसौ
􀃨व􀃨मा􀃗पदाथा􀁛􀃗􀄤􀃍युतो यासौ श􀃞दपदाथ􀁛कता त􀃨या लौ􀍩ककमथ􀉍 􀄤􀃗यायय􀇓त-नवे􀇓त य􀉮ग􀃠यते नवे􀇓त
य􀃗􀄤तीयते-इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 312 -
(समानश􀃞दसं􀂣ा􀇓नरसना􀍬धकरणम)्
(२६१ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ समानश􀃞द􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
समानश􀃞दानां 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। नवा कुि􀃖डका नवा घ􀇑टके􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं च 􀃨यात,् य􀉮येतषे ाम􀍪प 􀍪वभाषा सं􀂣ा 􀃨यात?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘􀍪वभाषा 􀇑द􀃈समासे बहु 􀄭ीहौ’ द􀍯􀂢णपूव􀁛􀃨यां शालायाम्। अ􀍬चरकृ तायां सं􀄤􀃗यय ः􀃨यात्॥
(२६२ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ न वा 􀍪व􀍬धपूव􀁛क􀃗वात् 􀄤􀇓तषेधसं􀄤􀃗ययो यथा लोके॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः॥?
􀍩कं कारणम?् ॥
‘􀍪व􀍬धपूव􀁛क􀃗वात्।’ 􀍪वधाय 􀍩कं 􀍬च􀃛न वे􀃗यु􀃍यत,े तेन 􀄤􀇓तषेधवा􀍬चनः सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त। त􀉮यथा–लोके
‘􀄒ामो भवता ग􀃛त􀃥यो न वा ’ ने􀇓त ग􀃠यते॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
अि􀃨त कारणम-् येन नवे􀇓त लोके 􀄤􀇓तषेधवा􀍬चनः सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त।
􀍩कं कारणम?्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 313 -
􀍪व􀍧ल􀉨गं 􀇑ह भवान् लोके 􀇓नद􀈶शं करो􀇓त। अ􀉨ग 􀇑ह समान􀍧ल􀉨गो 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यतां
􀄤􀃗य􀄒वा􀍬चनः सं􀄤􀃗ययो भ􀍪व􀃧य􀇓त। त􀉮यथा- ‘􀄒ामो भवता ग􀃛त􀃥यो नवः’ 􀄤􀃗य􀄒 इ􀇓त ग􀃠यते।
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
एत􀃍चैव न जानीमः- 􀃈व􀍬च􀃥याकरणे समान􀍧ल􀉨गो 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यत इ􀇓त॥
(समाधानसाधकशेषभा􀃧यम)्
अ􀍪प चा􀄟 कामचारः 􀄤यो􀃈तुः श􀃞दानाम􀍧भस􀃠ब􀃛धे। त􀉮यथा-‘यवागूभ􀁛वता भो􀃈त􀃥या न वा’ यदा
यवागूश􀃞दो भुिजना संब􀃚यत,े भुिजन􀁛वाश􀃞देन , तदा 􀄤􀇓तषेधवा􀍬चनः सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त- ‘यवागूभ􀁛वता
भो􀃈त􀃥या न वा’ ने􀇓त ग􀃠यते॥ यदा तु नवाश􀃞दो यवागूश􀃞देना􀍧भसंब􀃚यत,े न भुिजना, तदा
􀄤􀃗य􀄒वा􀍬चनः सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त-यथा-‘यवागून􀁛वा भवता भो􀃈त􀃥या’ 􀄤􀃗य􀄒े􀇓त ग􀃠यते। न चेह वयं
􀍪वभाषा􀄒हणेन सवा􀁛द􀈣􀃛य􀍧भसंब􀃚नीमः- 􀇑द􀃈समासे बहु􀄭ीहौ सवा􀁛द􀈣􀇓न 􀍪वभाषा भव􀃛ती􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛॥
भव􀇓तर􀍧भसंब􀃚यते- 􀇑द􀃈समासे बहु􀄭ीहौ सवा􀁛द􀈣􀇓न भवि􀃛त 􀍪वभाषे􀇓त॥
(􀍪व􀃚य􀇓न􀃗य􀃗वसाधना􀍬धकरणम)्
(२६३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ 􀍪व􀃚य􀇓न􀃗य􀃗वमनुपप􀃛नं 􀄤􀇓तषेधसं􀂣ाकरणात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍪वधेर􀇓न􀃗य􀃗वं नोप􀉮यते। शुशाव शुशुवतुः शुशुवुः। 􀍧श􀃦वाय 􀍧शि􀃦वयतुः 􀍧शि􀃦वयुः॥
􀍩कं कारणम्॥
‘􀄤􀇓तषेधसं􀂣ाकरणात’् 􀄤􀇓तषेध􀃨येयं सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। तेन 􀍪वभाषा􀄤देशेषु 􀄤􀇓तषेध􀃨यैव सं􀄤􀃗ययः 􀃨यात्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 314 -
(२६४ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु 􀄤स􀃏य 􀄤􀇓तषेधात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ।
‘􀄤स􀃏य􀄤􀇓तषेधात’् 􀍪वधाय 􀍩कं 􀍬च􀃛नवे􀃗यु􀃍यते तेनोभय ं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(१६५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम् ॥८॥)
॥*॥ 􀍪व􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ं तु ॰॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍪व􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ं तु भव􀇓त। अ􀄟 न 􀍪व􀂣ायत-े के ना􀍧भ􀄤ायेण 􀄤सज􀇓त, के न 􀇓नवृि􀃗त ं करोती􀇓त॥
(२६६ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥ न वा 􀄤स􀉨गसाम􀃘या􀁛द􀃛य􀄟 􀄤􀇓तषेध􀍪वषयात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः॥
􀍩कं कारणम?् ॥
‘􀄤स􀉨गसाम􀃘या􀁛त’्। 􀄤स􀉨गसाम􀃘या􀃍􀁛 च 􀍪व􀍬धभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त- अ􀃛य􀄟 􀄤􀇓तषेध􀍪वषयात्॥
􀄤􀇓तषेधसाम􀃘या􀁛􀃍च 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त- अ􀃛य􀄟 􀍪व􀍬ध􀍪वषयात्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 315 -
तदेतत् 􀃈व 􀍧स􀆨ं भव􀇓त- या अ􀄤ा􀃜ते 􀍪वभाषा। या 􀇑ह 􀄤ा􀃜ते 􀍪वभाषा, कृतसाम􀃘य􀁛􀃨त􀄟 पूव􀈶णैव
􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त कृ􀃗वा 􀄤􀇓तषेध􀃨यैव सं􀄤􀃗ययः 􀃨यात्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एतद􀍪प 􀍧स􀆨म्॥
कथम?् ॥
􀍪वभाषे􀇓त महती सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सं􀂣ा च नाम यतो न लघीयः॥
कुत एतत?॥
ल􀃋वथ􀉍 􀇑ह सं􀂣ाकरणम्। त􀄟 म􀃩􀃗या ः सं􀂣ायाः करणे एत􀃗􀄤योजनम-् उभयोः सं􀂣ा यथा 􀍪व􀂣ायेत
ने􀇓त च वे􀇓त च। त􀄟 या तावद􀄤ा􀃜ते 􀍪वभाषा, त􀄟 􀄤􀇓तषेधं ना􀃨ती􀇓त कृ􀃗वा वे􀃗यनेन 􀍪वक􀃣पो
भ􀍪व􀃧य􀇓त। या 􀇑ह 􀄤ा􀃜ते 􀍪वभाषा, त􀄟ोभयमुपि􀃨थतं भव􀇓त-ने􀇓त च वे􀇓त च। त􀄟 ने􀃗यनेन 􀄤􀇓त􀍪ष􀆨े
वे􀃗यनेन 􀍪वक􀃣पो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(भा􀃧यम)्
एवम􀍪प-
(२६७ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१०॥)
॥*॥ 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधयोयु􀁛गप􀉮वचनानुपपि􀃗तः॥
(भा􀃧यम)्
􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधयोयु􀁛गप􀉮वचनं नोपप􀉮यते। शुशाव शुशुवतुः शुशुवुः। 􀍧श􀃦वाय 􀍧शि􀃦वयतुः 􀍧शि􀃦वय ुः।
(भा􀃧यम)्
􀍩कं कारणम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 316 -
(२६८ आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥११॥)
॥*॥ भवती􀇓त चे􀃛न 􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
भवती􀇓त चे􀇓त 􀄤􀇓तषेधो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(२६९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम् ॥१२॥)
॥*॥ ने􀇓त चे􀃛न 􀍪व􀍬धः॥*॥
(भा􀃧यम)्
ने􀇓त चे􀉮􀍪व􀍬धन􀁛 􀍧स􀃚य􀇓त॥
(२७० समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१३॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं त ु पूव􀃨􀁛 यो􀃗तरेण बा􀍬धत􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ॥
पूव􀁛􀍪व􀍬धमु􀃗तरो 􀍪व􀍬धबाध􀁛ते। इ􀇓तकरणोऽथ􀁛􀇓नद􀈶शाथ􀁛 इ􀃗यु􀃈तम्॥
(२७१ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१४॥)
॥*॥ सा􀃚वनुशासनेऽि􀃨मञ् शा􀃨􀄟े य􀃨य 􀍪वभाषा त􀃨य साधु􀃗वम्॥*॥
सा􀃚वनुशासनेऽि􀃨मञ् शा􀃨􀄟े य􀃨य 􀍪वभाषा 􀍩􀄐यते सा 􀍪वभाषा साधुः 􀃨यात्। समास􀃦चैव 􀇑ह 􀍪वभाषा
􀍩􀄐यते, तेन समास􀃨यैव 􀍪वभाषा साधु􀃗वं 􀃨यात्॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 317 -
अ􀃨तु। यः साधुः, स 􀄤यो􀃪यते । असाधुन􀁛 􀄤यो􀃪यते॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
न चैव 􀇑ह कदा􀍬च􀉮 राजपु􀇽ष इ􀃗येत􀃨यामव􀃨थायामसाधु􀃗व􀍧म􀃧यते॥
(भा􀃧यम)्
अ􀍪प च-
(२७३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१५॥)
॥*॥ 􀉮वेधाऽ􀄤􀇓तपि􀃗तः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀉮वैधं श􀃞दानाम􀄤􀇓तपि􀃗तः 􀃨यात्। इ􀃍छाम􀃦च-पुन􀍪व􀁛भाषा􀄤देशेषु 􀉮वैधं श􀃞दानां 􀄤􀇓तपि􀃗तः 􀃨या􀇑द􀇓त,
त􀃍च न 􀍧स􀃚य􀇓त। य􀃨य पुनः काया􀁛ः श􀃞दाः, 􀍪वभाषाऽसौ समासं 􀇓नव􀁛त􀁛य􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
य􀃨या􀍪प 􀇓न􀃗याः श􀃞दा􀃨त􀃨या􀃜येष दोषो न भव􀇓त॥
कथम?् ॥
न 􀍪वभाषा 􀄒हणेन साधु􀃗वम􀍧भसंब􀃚यते॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛॥
समाससं􀂣ाऽ􀍧भसंब􀃚यते- समास इ􀃗येषा सं􀂣ा 􀍪वभाषा भवती􀇓त॥ त􀉮यथा-मे􀃚यः पशु􀍪व􀁛भा􀍪षतः
मे􀃚योऽन􀉬वान् 􀍪वभा􀍪षतः-इ􀇓त। नैत􀉮􀍪वचाय􀁛ते- अन􀉬वा􀃛नान􀉬वा􀇓न􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
आल􀃞ध􀃥यो नाल􀃞ध􀃥य इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 318 -
(२७३आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१६॥)
॥*॥ काय􀈶षु युगपद􀃛वाचययौगप􀉮यम ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
काय􀈶षु श􀃞देषु युगपद􀃛वाचयेन च यदु􀃍यत, े त􀃨य युगप􀉮वचनता 􀄤ा􀃜नो􀇓त‘त􀃥य􀃗त􀃥यानीयरः’ ढक् च
मणडूकात् इ􀇓त॥ य􀃨य पुन􀇓न􀁛􀃗याः श􀃞दा,ः 􀄤यु􀃈तानामसौ साधु􀃗वम􀃛वाच􀃧टे॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
ननु च य􀃨या􀍪प काया􀁛􀃨त􀃨या􀃜येष न दोषः॥
कथम?् ॥
􀄤􀃗ययः परो भवती􀃗यु􀃍यते। न चैक􀃨याः 􀄤कृतेरनेक􀃨य 􀄤􀃗यय􀃨य युगप􀃗पर􀃗वेन संभवोऽि􀃨त॥
(आ􀂢ेपा􀍧भ􀄤ायभा􀃧यम)्
ना􀍪प 􀄦ूमः-􀄤􀃗ययमाला 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
कत􀁛􀃥य􀍧म􀇓त 􀄤यो􀃈त􀃥ये युगप􀊊􀍪वतीय􀃨य तृतीय􀃨य च 􀄤योगः 􀄤ा􀃜नोती􀇓त॥
(आ􀂢ेपाबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। अथ􀁛ग􀃗यथ􀁛ः श􀃞द􀄤योगः। अथ􀁛 सं􀄤􀃗याय􀇓य􀃧यामी􀇓त श􀃞दः 􀄤यु􀃏यते।
त􀄟ैकेनो􀃈त􀃗वा􀃗त􀃨याथ􀁛􀃨य 􀉮􀍪वतीय􀃨य च तृतीय􀃨य च 􀄤योगेण न भ􀍪वत􀃥यम् ‘उ􀃈ताथा􀁛नाम􀄤योगः’
इ􀇓त॥
(२७४आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम् ॥१७॥)
॥*॥ आचाय􀁛देशशीलने च त􀉮􀍪वषयता॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 319 -
(भा􀃧यम)्
आचाय􀁛शीलनेन देशशीलनेन च यदु􀃍यत,े त􀃨य त􀉮􀍪वषयता 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ‘इको 􀄱􀃨वोऽङयो गालव􀃨य’
‘􀄤ाचामवृ􀆨ात् 􀍩फन् बहु ल’म इ् 􀇓त गालवा एव 􀄱􀃨वा􀃛􀄤यु􀃑जीरन,् 􀄤ा􀂢ु चैव 􀇑ह 􀍩फन ् 􀃨यात्। त􀉮यथा
‘जमदि􀃊नवा􀁛 एत􀃗प􀃑चममवदानमवा􀉮यत्। त􀃨मा􀃛नाजामद􀃊􀃛यः प􀃑चाव􀃗तं जुहो􀇓त’॥ य􀃨य
पुन􀇓न􀁛􀃗याः श􀃞दाः, गालव􀄒हणं त􀃨य पूजाथ􀁛म,् देश􀄒हणं च क􀈧􀃗य􀁛थ􀁛म्॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
ननु च- य􀃨या􀍪प काया􀁛ः श􀃞दाः, त􀃨या􀍪प गालव􀄒हणं पूजाथ􀉍 􀃨यात,् देश􀄒हणं च क􀈧􀃗य􀁛थ􀁛म्॥
(२७५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१८॥)
॥*॥ त􀃗क􀈧त􀁛ने च 􀉮वेधाऽ􀄤􀇓तपि􀃗तः॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀃗क􀈧त􀁛ने च 􀉮वैधं श􀃞दानाम􀄤􀇓तपि􀃗तः 􀃨यात्॥ इ􀃍छाम􀃦च पुनराचाय􀁛􀄒हणेषु देश􀄒हेणु च 􀉮वैधं
श􀃞दानां 􀄤􀇓तपि􀃗तः 􀃨या􀇑द􀇓त, त􀃍च न 􀍧स􀃚य􀇓त॥
(सू􀄟􀄤􀃗या􀃉यानम)्
(२७६ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम ्॥१९॥)
॥*॥ अ􀍧श􀃧यो वा 􀍪व􀇑दत􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀍧श􀃧यो वा पुनरयं योगः॥
􀍩कं कारणम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 320 -
‘􀍪व􀇑दत􀃗वात’्। यदनेन योगेन 􀄤ा􀃘य􀁛ते त􀃨याथ􀁛􀃨य 􀍪व􀇑दत􀃗वात्॥ येऽ􀍪प 􀃩येतां सं􀂣ां नारभ􀃛ते तेऽ􀍪प
􀍪वभाषे􀃗यु􀃈तेऽ􀇓न􀃗य􀃗वमवग􀃍छि􀃛त॥ या􀍯􀂣काः ख􀃣व􀍪प सं􀂣ामनारभमाणा
􀍪वभाषे􀃗यु􀃈तेऽ􀇓न􀃗य􀃗वमग􀃍छि􀃛त। त􀉮यथा-‘मे􀃚यः पशु􀍪वभा􀍪षतो मे􀃚योऽन􀉬वाि􀃛वभा􀍪षतः’ इ􀇓त।
आल􀃞ध􀃥यो नाल􀃞ध􀃥य इ􀇓त ग􀃠यते॥ आचाय􀁛ः ख􀃣व􀍪प सं􀂣ामारभमाणो भू􀇓य􀃧ठम􀃛यैर􀍪प श􀃞दैरेतमथ 􀉍
सं􀄤􀃗यायय􀇓त-बहु लम, ् अ􀃛यतर􀃨याम,् उभयथा, वा, एके षाम् इ􀇓त॥
(अ􀄤ा􀃜त􀍪वभाषा􀄤करणम)्
(२७७ अ􀍬धकारवा􀇓त􀁛कम्॥२०॥)
॥*॥ अ􀄤ा􀃜ते 􀇒􀄟संशयाः॥ *॥
(भा􀃧यम)्
इत उ􀃗तरं या 􀍪वभाषा अनु􀄐􀍧म􀃧यामः, अ􀄤ा􀃜ते ता 􀄡􀃧ट􀃥याः॥ 􀇒􀄟संशया􀃨तु भवि􀃛त-􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते
उभय􀄟 वे􀇓त॥
(२७८ अ􀄤ा􀃜त􀍪वभाषोदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥२१॥)
॥*॥ 􀉮व􀃛􀉮वे च, 􀍪वभाषा ज􀍧स॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े , कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े , कथं वोभय􀄟?
(संदेहसाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 321 -
उभयश􀃞दः सवा􀁛􀇑दषु प􀉫यते। तयप􀃦चायजादेशैः 􀍩􀄐यते। तेन वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े
उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। अयच ् 􀄤􀃗यया􀃛तरम्॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀄤􀃗यया􀃛तरम,् उभयी􀇓त ईकारो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
मा भूदेवम,् मा􀄟िज􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
कथम?् ॥
मा􀄟िज􀇓त नेदं 􀄤􀃗यय􀄒हणम्॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
􀄤􀃗ययाहार􀄒हणम्॥
􀃈व सं􀇓न􀍪व􀃧टानां 􀄤􀃗याहारः?॥
मा􀄟श􀃞दा􀃗􀄤भृ􀇓त आ अयच􀃦चकारात्॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀄤􀃗याहार􀄒हणम्। ‘क􀇓त 􀇓त􀃧ठि􀃛त।
‘अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
अत इ􀇓त वत􀁛ते॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 322 -
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
एवम􀍪प-‘तैलमा􀄟ा घृतमा􀄟ा’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
स􀇺श􀃨या􀃜यसं􀇓न􀍪व􀃧ट􀃨य न भ􀍪व􀃧य􀇓त 􀄤􀃗याहारेण 􀄒हणम्॥
(२७९ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥२२॥)
॥*॥ ऊण􀈾ते􀍪व􀁛भाषा॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜ते? कथं वाऽ􀄤ा􀃜ते कथं वोभय􀄟?।
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘असंयोगाि􀃣ल􀉪 􀍩कत’् इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
[अ􀄤ा􀃜ते]
(संदेहबाधकभा􀃧यम)्
अ􀃛य􀍪􀆨 􀍩क􀃗􀃗वम,् अ􀃛य􀍪􀆨 􀍫ङ􀃗वम् ॥
(संदेहसाधकभा􀃧यम)्
एकं चेि􀃛ङि􀃗कतौ। य􀉮येकं 􀍫ङि􀃗कतौ, ततः संदेहः॥
(तृतीया􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 323 -
अथ 􀇑ह नाना, नाि􀃨त संदेहः॥
(समाधानभा􀃧यम)्
य􀉮य􀍪प नाना, एवम􀍪प संदेहः-􀄤ौणुव􀁛 ी􀇓त।
(संदेहोपपादभा􀃧यम)्
‘साव􀁛धातुकम􀍪पत’ ् इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते॥
(२८० उदाहरणवा􀇓त􀁛कम॥् २३॥)
॥*॥ 􀍪वभाषोपयमने॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वा अ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
ग􀃛धन इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। ग􀃛धन इ􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम्॥
(२८१ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥२४॥)
॥*॥ अनुपसगा􀁛􀉮वा॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 324 -
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः।
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?।
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘वृि􀃗तसग􀁛तायनेषु 􀄐मः’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। वृ􀃗􀃗या􀇑दि􀃧व􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम्॥
(२८२ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम् ॥२५॥)
॥*॥􀍪वभाषा वृ􀂢मृगाद􀈣नाम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘जा􀇓तर􀄤ा􀍨णनाम’् इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। ‘जा􀇓तर􀄤ा􀍨णनाम’् इ􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम्॥
(२८३ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥२६॥)
॥*॥उष􀍪वदजागृ􀃟योऽ􀃛यतर􀃨याम॥् *॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 325 -
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेह।
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
􀄤􀃗यया􀃛ता􀇑द􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। 􀄤􀃗यया􀃛ता धा􀃗व􀃛तरा􀍨ण॥
॥*॥ द􀈣पाद􀈣नां 􀍪वभाषा॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘भावकम􀁛णोः’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। कत􀁛र􀈣􀇓त 􀇑ह वत􀁛ते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प संदेहः-􀃛या􀃡ये वा कत􀁛􀇐र, कम􀁛कत􀁛􀇐र वे􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 326 -
(समाधानभा􀃧यम)्
नाि􀃨त संदेहः। सकम􀁛क􀃨य कता􀁛 कम􀁛􀆫व􀇓त॥ अकम􀁛का􀃦च द􀈣पादयः॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
अकम􀁛का अ􀍪प वै सोपसगा􀁛ः सकम􀁛का भवि􀃛त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
कमा􀁛प􀇑द􀃧टा 􀍪वधयः कम􀁛􀃨थभावकानां कम􀁛􀃨थ􀍩􀄐याणां वा भवि􀃛त। कतृ􀁛􀃨थभावका􀃦च द􀈣पादयः॥
(२८५ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥२८॥)
॥*॥ 􀍪वभाषा􀄒े􀄤थमपूव􀈶षु॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े ॥ कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟 ?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘आभी􀃪􀃖ये’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। ‘आभी􀃪􀃖ये’ इ􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम्॥
(२८६ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥२९॥)
॥*॥ तृ􀃛नाद􀈣नां 􀍪वभाषा॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 327 -
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘आ􀄐ोशे’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वोभय􀄟, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। आ􀄐ोश’े इ􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम?् ॥
(२८७ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥३०॥)
॥*॥ एकहलादौ पूर􀇓यत􀃥येऽ􀃛यतर􀃨याम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े ॥ कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘उदक􀃨योदः सं􀂣ायाम’् इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। सं􀂣ाया􀍧म􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम्॥
(२८८ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥३१॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 328 -
॥*॥ 􀃦वादे􀇐र􀍬ञ। पदा􀃛त􀃨या􀃛यतर􀃨याम ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः।
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े ॥ कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
इञी􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। इञी􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम्॥
(२८९ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥३२॥)
॥*॥ सपूवा􀁛याः 􀄤थमाया 􀍪वभाषा॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
चा􀇑द􀍧भय􀈾ग इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। चा􀇑द􀍧भय􀈾ग इ􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम ्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 329 -
(२९० उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥३३॥)
॥*॥ 􀄒ो यङय􀍬च 􀍪वभाषा॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े ॥ कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
यङ􀈣􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
अ􀄤ा􀃜ते। यङ􀈣􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम्॥
(􀄤ा􀃜त􀍪वभाषा􀄤करणम)्
(२९१ अ􀍬धकारवा􀇓त􀁛कम्॥३४॥)
॥􀄤ा􀃜ते च॥
(भा􀃧यम)्
इत उ􀃗तरं या 􀍪वभाषा अनु􀄐􀍧म􀃧यामः, 􀄤ा􀃜ते ता 􀄡􀃧ट􀃥याः। 􀇒􀄟संशया􀃨तु भवि􀃛त- 􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते,
उभय􀄟 वे􀇓त॥
(२९२ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥३५॥)
॥􀍪वभाषा 􀍪व􀄤लापे॥
भा􀃧यम ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 330 -
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेह॥
(संदेहापे􀂢पभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜ते? कथं वाऽ􀄤ा􀃜ते ? कथं वोभय􀄟?
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘􀃥य􀃈तवाचाम’् इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त।
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते। 􀃥य􀃈तवाचा􀍧म􀇓त 􀇑ह वत􀁛ते॥
(२९३ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥३६॥)
॥*॥ 􀍪वभाषोपपदेन 􀄤तीयमाने॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहाप􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘􀃨व􀇐रत􀍬ञतः’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते। ‘􀃨व􀇐रत􀍬ञतः’ इ􀇓त 􀇑ह वत􀁛त?े ॥
(२९४ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥३७॥)
॥*॥ 􀇓तरोऽ􀃛तरध􀈿, 􀍪वभाषा कृ􀍬ञ॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 331 -
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त,े ? कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘अ􀃛तध􀈿’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते। ‘अ􀃛तध􀈿’ इ􀇓त 􀇑ह वत􀁛ते॥
(२९५ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥३८॥)
॥*॥ अ􀍬धर􀈣􀃦वरे, 􀍪वभाषा कृ􀍬ञ॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः।
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
ई􀃦वर इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते। ‘ई􀃦वरे’ इ􀇓त 􀇑ह वत􀁛ते॥
(२९६ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥३९॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 332 -
॥*॥ 􀇑दव􀃨तदथ􀁛􀃨य, 􀍪वभाषोपसग􀈶॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
तदथ􀁛􀃨ये􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते। ‘तदथ􀁛􀃨य’ इ􀇓त 􀇑ह वत􀁛ते॥
(उभय􀄟􀍪वभाषा􀄤करणम)्
(२९७ अ􀍬धकारवा􀇓त􀁛कम्॥४०॥)
॥*॥ उभय􀄟 च॥*॥
(भा􀃧यम)्
इत उ􀃗तरं या 􀍪वभाषा अनु􀄐􀍧म􀃧यामः, उभय􀄟 ता 􀄡􀃧ट􀃥याः। 􀇒􀄟संशया􀃨तु भवि􀃛त- 􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते,
उभय􀄟 वे􀇓त॥
(२९८ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम् ॥४१॥)
॥*॥ 􀇿कोर􀃛यतर􀃨याम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 333 -
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?।
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘ग􀇓तबु􀍪􀆨􀄤􀃗यवसानाथ􀁛श􀃞दकमा􀁛कम􀁛काणाम􀍨ण कता􀁛 स णौ’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते,
उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
उभय􀄟। 􀄤ा􀃜ते तावत-् अ􀃟यवहारय􀇓त सै􀃛धवान् अ􀃟यवहारय􀇓त सै􀃛धवैः। 􀍪वकारय􀇓त सै􀃛धवान्
􀍪वकारय􀇓त सै􀃛धवैः। अ􀄤ा􀃜त-े हर􀇓त भारं देवद􀃗तः, हारय􀇓त भारं देवद􀃗तम,् हारय􀇓त भारं देवद􀃗तेन।
करो􀇓त कटं देवद􀃗तः, कारय􀇓त कटं देवद􀃗तम,् कारय􀇓त कटं देवद􀃗तेन॥
(२९९ उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥४२॥)
॥*॥ न य􀇑द, 􀍪वभाषा साका􀉨􀂢े॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?।
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
यद􀈣􀇓त वा 􀇓न􀃗य 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 334 -
उभय􀄟। 􀄤ा􀃜ते तावत-् अ􀍧भजाना􀍧स देवद􀃗त य􀃗क􀃦मीरेषु व􀃗􀃨यामः य􀃗क􀃦मीरे􀃧ववसाम। य􀃗त􀄟ौदनं
भो􀃪यामहे य􀃗त􀄟ौदनमभु􀃑􀃏म􀇑ह। अ􀄤ा􀃜त-े अ􀍧भजाना􀍧स देवद􀃗त क􀃦मीरान् ग􀍧म􀃧यामः
क􀃦मीरानग􀃍छाम, त􀄟ौदनं भो􀃪यामहे त􀄟ौदनमभु􀃑􀃏म􀇑ह।
(३०० उदाहरणवा􀇓त􀁛कम्॥४३॥)
॥*॥ 􀍪वभाषा 􀃦वेः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?।
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
􀍩कती􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त।
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
उभय􀄟। 􀄤ा􀃜ते तावत-् शुशुवतुः शशु ुवुः 􀍧शि􀃦वयतुः 􀍧शि􀃦वयुः। अ􀄤ा􀃜त-शे ुशाव शुश􀍪वथ, 􀍧श􀃦वाय
􀍧श􀃦व􀇓यथ॥
(३०१ उदाहरणवा􀇓तक􀁛 म्॥४४॥)
॥*॥ 􀍪वभाषा संघुषा􀃨वनाम ्॥*॥
(संघुषोदाहरणभा􀃧यम)्
संपूवा􀁛􀉮घुषेः-
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 335 -
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
‘घु􀍪षर􀍪वश􀃞देन’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
उभय􀄟। 􀄤ा􀃜ते तावत-्संघु􀃧टा र􀃏जुः संघु􀍪षता र􀃏जुः। अ􀄤ा􀃜त-ेसंघु􀃧ट ं वा􀃈यमाह संघु􀍪षतं वा􀃈यमाह॥
(आ􀃨वनोदाहरणभा􀃧यम)्
आ􀉨पूवा􀁛􀃗􀃨वनेः-
􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः।
(संदेहा􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟? ॥
(संदेहोपपादकभा􀃧यम)्
मनसी􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
उभय􀄟। 􀄤ा􀃜ते तावत-् आ􀃨वा􀃛तं मन आ􀃨व􀇓नतं मनः। अ􀄤ा􀃜त-े आ􀃨व􀇓नतो देवद􀃗तः आ􀃨व􀃛तो
देवद􀃗त इ􀇓त॥
इ􀇓त 􀃥याकरण-􀃛याय-वेदा􀃛ताचाय􀁛-ल􀃞ध􀃨वण􀁛पदक-पि􀃖डत-􀄮ी􀇽􀄡धरझा􀄤णीते
महाभा􀃧य􀄤द􀈣पो􀆧योतत􀃗वालोके 􀄤थमा􀃚याय􀃨य 􀄤थमपादे ष􀃧ठमाि􀃩नकम्॥
इ􀇓त 􀄤थमा􀃚याये 􀄤थमपादे ष􀃧ठमाि􀃩नकम्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 336 -
**************
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 337 -
􀄤थमा􀃚याय􀃨य 􀄤थमपादे स􀃜तममाि􀃩नकम्॥
(३९ सं􀄤सारणसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।७ आ. १॥)
इ􀃊यणः सं􀄤सारणम्॥१।१।४४॥
(उभयसं􀂣ा􀃗व􀃨थापना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩क􀍧मयं वा􀃈य􀃨य सं􀄤सारणसं􀂣ा 􀍩􀄐यते-इ􀃊यण इ􀃗येत􀉮वा􀃈यं सं􀄤सारणसं􀂣ं भवती􀇓त।
आहोि􀃨व􀉮वण􀁛􀃨य इ􀃊यो यणः 􀃨थाने वण􀁛ः स सं􀄤सारणसं􀂣ो भवती􀇓त।
(भा􀃧यम)्
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(३०२ वा􀃈यसं􀂣ाप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ सं􀄤सारणसं􀂣ायां वा􀃈य􀃨य सं􀂣ा चे􀉮वण􀁛􀍪व􀍬धः॥*॥
(भा􀃧यम)्
सं􀄤सारणसं􀂣ायां वा􀃈य􀃨य सं􀂣ा चे􀉮वण􀁛􀍪व􀍬धन􀁛 􀍧स􀃚य􀇓त- सं􀄤सारणा􀃗परः पूव􀈾 भवती􀇓त,
सं􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त। न􀇑ह वा􀃈य􀃨य सं􀄤सारणसं􀂣ायामेष 􀇓नद􀈶श उपप􀉮यते। ना􀃜येतयोः
काय􀁛योः संभवोऽि􀃨त।
(􀉮􀍪वतीयप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀇑ह􀁛 वण􀁛􀃨य॥
(३०३ वण􀁛सं􀂣ाप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम ्॥२॥)
॥*॥ वण􀁛सं􀂣ा चेि􀃛नवृ􀁛􀇓तः *॥२॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 338 -
(भा􀃧यम)्
वण􀁛􀃨य सं􀂣ा चिे 􀃛नवृ􀁛ि􀃗तन􀁛 􀍧स􀃚य􀇓त- ‘􀃧यङः’ स􀃠􀄤सारणम’् इ􀇓त। स एव 􀇑ह ताव􀇑दग् दुल􀁛भ,ः य􀃨य
सं􀂣ा 􀍩􀄐यते॥ अथा􀍪प कथं􀍬च􀃣ल􀃟येत, केनासौ यणः 􀃨थाने 􀃨यात्। अनेन 􀃩यसौ 􀃥यव􀃨था􀃜यते।
तदेत􀇑दतरेतरा􀄮यं भव􀇓त। इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣प􀃛ते॥
(३०४ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ 􀍪वभि􀃈त􀍪वशेष􀇓नद􀈶श􀃨तु 􀂣ापक उभयसं􀂣ा􀃗व􀃨य*॥३॥
(भा􀃧यम)्
यदयं 􀍪वभि􀃈त􀍪वशेषै􀇓नद􀈶शं करो􀇓त-सं􀄤सारणा􀃗परः पूव􀈾 भवती􀇓त, सं􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त, 􀃧यङः
सं􀄤सारणं भवती􀇓त। तेन 􀂣ायत-े उभयोः सं􀂣ा भवती􀇓त॥ य􀃗तावदाह-सं􀄤सारणा􀃗परः पूव􀈾 भवती􀇓त,
सं􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त, तेन 􀂣ायत-े वण􀁛􀃨य भवती􀇓त॥ यद􀃜याह- 􀃧यङः सं􀄤सारण􀍧म􀇓त, तेन
􀂣ायते- वा􀃈य􀃨य सं􀂣ा भवती􀇓त॥
(􀄤थमप􀂢ा􀃟यपु गमभा􀃧यम)्
अथ वा पुनर􀃨तु वा􀃈य􀃨यैव॥
(उ􀃈ता􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-् *सं􀄤सारणसं􀂣ायां वा􀃈य􀃨य सं􀂣ा चे􀉮वण􀁛􀍪व􀍬धः* इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। यथा काका􀃏जातः काकः, 􀃦येना􀃏जातः 􀃦येनः। एवं सं􀄤सारणा􀃏जातं सं􀄤सारणम्।
त􀃨मा􀃗परः पूव􀈾 भव􀇓त, त􀃨य द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 339 -
अथवा 􀇺􀃦य􀃛ते 􀇑ह- वा􀃈येषु वा􀃈यैकदेशान् 􀄤यु􀃑जाना,ः पदेषु च पदैकदेशान्। वा􀃈येषु
ताव􀉮वा􀃈यैकदेशान-् 􀄤􀍪वश, 􀍪प􀃖डीम,् 􀄤􀍪वश, तप􀁛णम् इ􀇓त। पदेषु पदैकदेशान-द् ेवद􀃗तो द􀃗तः,
स􀃗यभामा भामे􀇓त। एव􀍧महा􀍪प-सं􀄤सारण􀇓नवृ􀁛􀃗ता􀃗सं􀄤सारण􀇓नवृ􀁛􀃗त􀃨ये􀃗येत􀃨य वा􀃈य􀃨याथ􀈶
सं􀄤सारणा􀃗स􀄤ं सारण􀃨ये􀃗येष वा􀃈यैकदेशः 􀄤यु􀃏यते। तेन 􀇓नवृ􀁛􀃗त􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀍪व􀂣ा􀃨याम-ः
सं􀄤सारण􀇓नवृ􀁛􀃗ता􀃗सं􀄤सारण􀇓नवृ􀁛􀃗त􀃨ये􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा आहायं-सं􀄤सारणा􀃗परः पूव􀈾 भवती􀇓त, सं􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त। न च वा􀃈य􀃨य
सं􀄤सारणसं􀂣ायां स􀃗यामेष 􀇓नद􀈶श उपप􀃛नः, ना􀃜येतयोः काय􀁛योः संभवोऽ􀃨ती􀇓त त􀄟
वचना􀆫􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीयप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अथवा पुनर􀃨तु वण􀁛􀃨य॥
(उ􀃈ता􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-्*वण􀁛सं􀂣ा चेि􀃛नवृ􀁛ि􀃗तः*इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। इतरेतरा􀄮यमा􀄟मेत􀃍चो􀇑दतम्। सव􀍨ा􀁛ण चेतरेतरा􀄮या􀃖येक􀃗वेन प􀇐र􀇿ता􀇓न-*􀍧स􀆨ं तु
􀇓न􀃗यश􀃞द􀃗वा􀉮*इ􀇓त।
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नेदं तु􀃣यम􀃛यै􀇐रतरेतरा􀄮यैः। न 􀇑ह त􀄟 􀍩कं 􀍬चदु􀃍यत-े अ􀃨य 􀃨थाने ये आकारैकारौकारा भा􀃥य􀃛ते ते
वृ􀍪􀆨सं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त। इह 􀇑ह पुन􀇽􀃍यत-ेइ􀃊यो यणः 􀃨थाने वण􀁛ः स स􀃠􀄤सारणसं􀂣ा भवती􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 340 -
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 भा􀍪वनीय ं सं􀂣ा 􀍪व􀂣ा􀃨यते। त􀉮यथा-कि􀃦च􀃗कं 􀍬चत् त􀃛तुवायमाह- ‘अ􀃨य सू􀄟􀃨य शाटकं
वय’ इ􀇓त। स प􀃦य􀇓त-‘य􀇑द शाटको न वात􀃥यः, अथ वात􀃥यो न शाटकः, शाटको वात􀃥य􀃦चे􀇓त
􀍪व􀄤􀇓त􀍪ष􀆨म,् भा􀍪वनी ख􀃣व􀃨य सं􀂣ाऽ􀍧भ􀄤ेता, स म􀃛ये वात􀃥यो-‘यि􀃨म􀃛नुते शाटक इ􀃗येत􀆫व􀇓त’
इ􀇓त। एव􀍧महा􀍪प- स यणः 􀃨थाने भव􀇓त य􀃨या􀍧भ􀇓नवृ􀁛􀃗त􀃨य स􀃠􀄤सारण􀍧म􀃗येषा सं􀂣ा भ􀍪व􀃧य􀇓त।
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा-इजा􀇑दयजा􀇑द􀄤वृि􀃗त􀃦चैव 􀇑ह लोके ल􀃪यते। यजा􀉮यपदेशा􀃗त ु इजा􀇑द􀇓नवृि􀃗तः 􀄤स􀃈ता।
􀄤यु􀃑जते च पुनल􀈾का इ􀃧टम् उ􀃜त􀍧म􀇓त। ते म􀃛याम-हअे 􀃨य यणः 􀃨थाने इम􀍧मकं 􀄤यु􀃑जते इ􀇓त।
त􀄟 त􀃨यासा􀃚व􀍧भमत􀃨य शा􀃨􀄟ेण साधु􀃗वम􀃛वा􀃉यायत-े 􀍩क􀇓त साधुभ􀁛व􀇓त, 􀍫ङ􀇓त साधुभ􀁛वती􀇓त॥
इ􀃊यणः स􀃠􀄤सारणम ्॥४४॥
(अथागमि􀃨थ􀇓तदेश􀇓नण􀁛य􀄤करणम)्
(४० प􀇐रभाषासू􀄟म्॥१।१।७ आ. २॥)
आ􀉮य􀃛तौ ट􀍩कतौ॥१।१।४५॥
(अ􀃛वयानुपपि􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
समास􀇓नद􀈶शोऽयम ्। त􀄟 न 􀂣ायते॥ क आ􀇑दः कोऽ􀃛त त􀉮यथा- ‘अजा􀍪वधनौ देवद􀃗तय􀂣द􀃗तौ’
इ􀃗यु􀃈ते त􀄟 न 􀂣ायत-े क􀃨याजा धनम,् क􀃨यावयः-इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
य􀉮य􀍪प ताव􀃣लोक एष 􀇺􀃧टा􀃛तः। 􀇺􀃧टा􀃛त􀃨या􀍪प तु पु􀇽षार􀃠भो 􀇓नवत􀁛को भव􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 341 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अि􀃨त वेह कि􀃦च􀃗पु􀇽षार􀃠भः॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀃨ती􀃗याह॥
कः?॥
सं􀃉यातानुदेशो नाम॥
(ट􀍩कतोरागम􀍪वषय􀃗व􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कौ पुन􀃧ट􀍩कतावा􀉮य􀃛तौ भवतः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
आगमा􀍪व􀃗याह॥
(आदेशवा􀇑दन आगमवा􀇑दनं 􀄤􀇓त आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
यु􀃈तं पुनय􀁛ि􀃛न􀃗येषु नाम श􀃞देषु आगमशासनं 􀃨यात्। न 􀇓न􀃗येषु नाम श􀃞देषु
कूट􀃨थैर􀍪वचा􀍧ल􀍧भव􀁛ण􀈷भ􀁛􀍪वत􀃥यमनपायोपजन􀍪वका􀇐र􀍧भः। आगम􀃦च नामापूव􀁛ः श􀃞दोपजनः॥
(आगमवा􀇑दन आदेशवा􀇑दनं 􀄤􀇓त आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ यु􀃈त ं यि􀃛न􀃗येषु श􀃞दे􀃧वादेशाः 􀃨युः॥
(आदेशवा􀇑दनः समाधानभा􀃧यम)्
बाढं यु􀃈तम्। श􀃞दा􀃛तरै􀇐रह, भ􀍪वत􀃥यम्। त􀄟 श􀃞दा􀃛तरा􀃍छ􀃞दा􀃛तर􀃨य 􀄤􀇓तपि􀃗तयु􀁛􀃈ता॥
(इ􀃧टापि􀃗तभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 342 -
आदेशा􀃨तह􀈹मे भ􀍪व􀃧यि􀃛त। अनागमकानां सागमकाः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗कथम्।
(एकदे􀍧शसमाधानभा􀃧यम)्
सं􀂣ा􀍬धकरोऽयम ्। आ􀉮य􀃛तौ चेह संक􀈧􀃗य􀈶ते टकारककार􀍪वतावुदा􀇑􀄱येते।
त􀄟ा􀉮य􀃛तयो􀃧टकारककारा􀍪वतौ सं􀂣े भ􀍪व􀃧यतः। त􀄟 ‘आध􀁛धातुक􀃨ये􀉬वलादेः’ इ􀃗युपि􀃨थत􀍧मदं
भव􀇓त- आ􀇑द􀇐र􀇓त। तेनेकारा􀇑दरादेशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एताव􀇑दह सू􀄟म् ‘इ􀉪’ इ􀇓त। कथं पुन􀇐रयता सू􀄟ेण इकारा􀇑दरादेशो ल􀃟यः॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ल􀃟य इ􀃗याह॥
कथम?् ।
बहु 􀄭ी􀇑ह􀇓नद􀈶शात्। बहु 􀄭ी􀇑ह􀇓नद􀈶शोऽयम- ्इकारः 􀉪 आ􀇑दर􀃨ये􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮य􀍪प तावद􀄟ैत􀃍छ􀃈यते व􀃈तुम् इह तु कथम-‘ल् ुङल􀉨लृ􀉨􀃪वडुदा􀃗तः’ इ􀇓त,
य􀄟ाश􀃈यमुदा􀃗त􀄒हणेनाकारो 􀍪वशेष􀇓यतुम्॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀄟 को दोषः?॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 343 -
अ􀉨ग􀃨योदा􀃗त􀃗वं 􀄤स􀃏येत॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। 􀇒􀄟पदोऽयं बहु 􀄭ी􀇑हः। त􀄟 वा􀃈य एवोदा􀃗त􀄒हणेनाकारो 􀍪वशे􀃧यत-ेअकार उदा􀃗त
आ􀇑दर􀃨ये􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀄟 त􀃩य􀁛नुवृ􀃗􀃗यैत􀆫व􀇓त-‘आडजाद􀈣नाम’् इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
व􀃪य􀃗येतत-् *अजाद􀈣नामटा 􀍧स􀆨म् इ􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
अथवा-य􀃗तावदयं सामा􀃛येनोपदे􀃧टुं श􀃈नो􀇓त, त􀃗तावदुप􀇑दश􀇓त-􀄤कृ 􀇓तम,् ततो वला􀉮याध􀁛धातुकम,्
ततः प􀃦चा􀇑दकारम्। तेनायं 􀍪वशेषेण श􀃞दा􀃛तरं समुदया ं 􀄤􀇓तप􀉮यते। त􀉮यथा-ख􀇑दरबबु􀁛रयोः-
ख􀇑दरबबु􀁛रौ गौरका􀃖डौ सू􀃪मपण􀈿। ततः प􀃦चादाह-क􀉨कटवान् ख􀇑दर- इ􀇓त। तेनाऽसौ 􀍪वशेषेण
􀉮व􀃥या􀃛तरं समुदायं 􀄤􀇓तप􀉮यते॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा एतयानुपू􀃥या􀁛ऽयं श􀃞दा􀃛तरमुप􀇑दश􀇓त 􀄤कृ 􀇓तम्। ततो वला􀉮यधा 􀁛धातुकम्। ततः प􀃦चा􀇑दकारं,
यि􀃨मं􀃨त􀃨यागमबु􀍪􀆨भ􀁛व􀇓त॥
(३०५आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ ट􀍩कतोरा􀉮य􀃛त􀍪वधाने 􀄤􀃗यय􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 344 -
ट􀍩कतोरा􀉮य􀃛त􀍪वधाने 􀄤􀃗यय􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ 􀄤􀃗यय आ􀇑दर􀃛तो वा मा भू􀇑द􀇓त॥ ‘चरे􀃧टः’
‘आतोऽनुपसग􀈶 कः’ इ􀇓त॥
(३०६ समाधानवा􀇓त􀁛कम॥् २॥)
॥*॥ परवचनाि􀃗स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
परवचना􀃗􀄤􀃗यय आ􀇑दर􀃛तो वा न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(३०७ समाधानबाधकैकदे􀍧शवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ परवचनाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चे􀃛नापवाद􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
परवचनाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेत्। त􀃛न।
􀍩कं कारणम?् ॥
‘अपवाद􀃗वात’्। अपवादोऽयं योगः॥ त􀉮यथा-‘􀍧मदचो􀃛􀃗या􀃗परः’ इ􀃗येष योगः 􀃨थानेयोग􀃗व􀃨य
􀄤􀃗ययपर􀃗व􀃨य चापवादः॥
(समाधानसाधक􀇺􀃧टा􀃛तवैष􀃠यभा􀃧यम)्
􀍪वषम उप􀃛यासः। यु􀃈तं त􀄟 यदनवकाशं 􀍧म􀃗करणं 􀃨थानेयोग􀃗वं 􀄤􀃗ययपर􀃗वं च बाधते। इह तु
पुन􀇽भयं सावकाशम ्॥
􀇑ट􀃗करण􀃨यावकाशः-‘􀇑टतः’ इ􀇓त ईकरो यथा 􀃨यात्। 􀍩क􀃗करण􀃨यावकाशः- ‘􀍩क􀇓त’ इ􀃗याकारलोपो
यथा 􀃨यात्।
(समाधानबाधकापवाद􀃗वसाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 345 -
􀄤योजनं नाम त􀉮व􀃈त􀃥यम,् यि􀃛नयोगतः 􀃨यात्। य􀇑द चायं 􀇓नयोगतः परः 􀃨या􀃗तत एत􀃗􀄤योजनं
􀃨यात्॥ कु तो न ख􀃣वेतत- ् 􀇑ट􀃗करणादयं परो भ􀍪व􀃧य􀇓त न पुनरा􀇑द􀇐र􀇓त, 􀍩क􀃗करणा􀃍च परो
भ􀍪व􀃧य􀇓त न पुनर􀃛त इ􀇓त?॥
(􀍩कदंशेऽपवाद􀃗वबाधकभा􀃧यम)्
􀇑टतः ख􀃣व􀃜येष प􀇐रहारः। य􀄟 नाि􀃨त स􀃠भवः- य􀃗पर􀃦च 􀃨यादा􀇑द􀃦च। 􀍩कत􀃨􀃗वप􀇐रहारः। अि􀃨त
􀇑ह स􀃠भवः- य􀃗पर􀃦च 􀃨याद􀃛त􀃦च॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀄟 को दोषः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘उपसग􀈶 घोः 􀍩कः’ आ􀃚यो 􀄤􀃚योः। ‘नो􀉨धा􀃗वोः’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤स􀃏येत॥
(􀇑टदंशेऽ􀃜यपवाद􀃗वबाधकभा􀃧यम)्
􀇑टत􀃦चा􀃜यप􀇐रहारः। 􀃨यादेव 􀃩ययं 􀇑ट􀃗करणादा􀇑दः, न पुनः परः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀃈व त􀇑ह􀁛 इदानी􀍧मदं 􀃨यात-् 􀇑टत ईकारो भवती􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
य उभयवान-् ‘गापो􀃧टग’् इ􀇓त॥
(३०८ 􀍧स􀆨ा􀃛􀃗येकदे􀍧शसमाधानवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु ष􀃧ठय􀍬धकारे वचनात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 346 -
􀍧स􀆨मेतत्।
कथम?् ।
ष􀃧􀉫य􀍬धकारेऽयं योगः कत􀁛􀃥य-‘आ􀉮य􀃛तौ ट􀍩कतौ ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨य’ इ􀇓त॥
(३०९ 􀍧स􀆨ा􀃛􀃗येकदे􀍧शसमाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ आ􀉮य􀃛तयोवा􀁛 ष􀃧􀉫यथ􀁛􀃗वा􀃗तदभावेऽसं􀄤􀃗ययः॥*॥
(भा􀃧यम)्
आ􀉮य􀃛तयोवा􀁛 ष􀃧􀉫यथ􀁛􀃗वा􀃗तदभावे ष􀃧􀉫या अभाव,े असं􀄤􀃗ययः 􀃨यात-् आ􀇑दर􀃛तो वा न
भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
यु􀃈तं पुनय􀁛􀃍छ􀃞द􀇓न􀍧म􀃗तको नामाथ􀁛ः 􀃨यात, ् नाथ􀁛􀇓न􀍧म􀃗तके न नाम श􀃞देन भ􀍪वत􀃥यम्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अथ􀁛􀇓न􀍧म􀃗तक एव श􀃞दः॥
त􀃗कथम?् ।
आ􀉮य􀃛तौ ष􀃧ठथ􀈿। न चा􀄟 ष􀃧ठ􀈤ं प􀃦यामः। ते म􀃛यामह-ेआ􀉮य􀃛तावेवा􀄟 न 􀃨तः॥ तयोरभावे
ष􀃧􀉫य􀍪प न भवती􀇓त॥ आ􀉮य􀃛तौ ट􀍩कतौ॥४५॥
(४१ प􀇐रभाषासू􀄟म्॥१।१।७ आ. ३॥)
􀍧मदचोऽ􀃛􀃗या􀃗परः॥१।१।४६॥
(सू􀄟बा􀃚य􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 347 -
􀍩कमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यत?े ॥
(३१० 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓तक􀁛 म् ॥१॥)
॥*॥ 􀍧मदचोऽ􀃛􀃗या􀃗पर इ􀇓त 􀃨थानपर􀄤􀃗ययापवादः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧मदचोऽ􀃛􀃗या􀃗पर इ􀃗यु􀃍यते 􀃨थानेयोग􀃗व􀃨य 􀄤􀃗ययपर􀃗व􀃨य चापवादः। 􀃨थानेयोग􀃗व􀃨य तावत-्
कु􀃖डा􀇓न वना􀇓न पयां􀍧स यशां􀍧स। 􀄤􀃗ययपर􀃗व􀃨य- 􀍧भनि􀃗त 􀇓छनि􀃗त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
भवे􀇑ददं यु􀃈तमदु ाहरणम-् कु 􀃖डा􀇓न वना􀇓न, य􀄟 नाि􀃨त संभवः-यदयमचोऽ􀃛􀃗या􀃗पर􀃦च 􀃨यात,् 􀃨थाने
चे􀇓त। इदं 􀃗वयु􀃈तम-् पयां􀍧स यशांसी􀇓त, अि􀃨त 􀇑ह स􀃠भवः-यदयमचोऽ􀃛􀃗या􀃗पर􀃦च 􀃨यात,् 􀃨थाने
चे􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एतद􀍪प यु􀃈तम्॥
कथम?् ॥
नैवे􀃦वर आ􀂣ापय􀇓त, ना􀍪प धम􀁛सू􀄟काराः पठि􀃛त-अपवादै􀇽􀃗सगा􀁛 बा􀃚य􀃛ता􀍧म􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
लौ􀍩ककोऽयं 􀇺􀃧टा􀃛तः। लोके 􀇑ह स􀃗य􀍪प संभवे बाधनं भव􀇓त। त􀉮यथा-‘द􀍬ध 􀄦ा􀃩मणे􀃟यो
द􀈣यतां त􀄐ं कौि􀃖ड􀃛याय’ इ􀇓त, स􀃗य􀍪प संभवे द􀍬धदान􀃨य त􀄐दानं 􀇓नवत􀁛कं भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प
स􀃗य􀍪प संभवे अचाम􀃛􀃗या􀃗पर􀃗वं ष􀃧ठ􀈤􀃨थानेयोग􀃗वं बा􀍬ध􀃧यते॥
(सू􀄟ा􀄤वृि􀃗त􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 348 -
(३११ 􀍧स􀆨ा􀃛ता􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ अ􀃛􀃗या􀃗पूव􀈾 म􀃨जे􀍧म􀁛दनुष􀉨गसंयोगा􀇑दलोपाथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃛􀃗या􀃗पूव􀈾 म􀃨जे􀍧म􀁛􀉮व􀃈त􀃥यः॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
अनुष􀉨गसंयोगा􀇑दलोपाथ􀁛म्। अनुष􀉨गलोपाथ􀉍 संयोग􀇑ादलोपाथ 􀉍 च। अनुष􀉨गलोपाथ 􀉍 तावत-्
म􀃊नः म􀃊नवान्। संयोगा􀇑दलोपाथ􀁛म-म् 􀉨􀃈ता, म􀉨􀃈तुम,् म􀉨􀃈त􀃥यम्।
(३१२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ भिज􀁛म􀃍य􀈾􀃦च॥*॥
(भा􀃧यम)्
भिज􀁛म􀃍य􀈾􀃦चा􀃛􀃗या􀃗पूव􀈾 􀍧म􀉮व􀃈त􀃥यः। भ􀇾जा मर􀈣चय इ􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
स त􀇑ह􀁛 व􀃈त􀃥यः॥
(आ􀂢ेप􀇓नरासभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यः, 􀇓नपातनात् 􀍧स􀆨म ्।
􀍩कं 􀇓नपातनम?् ॥
भ􀇾जाश􀃞दोऽ􀉨गु􀃣या􀇑दषु प􀉫यते। मर􀈣􀍬चश􀃞दो बा􀃩वा􀇑दषु॥
(पूवा􀁛􀃛त􀃗व􀃨थापना􀍬धकरणम)्
􀍩कं पुनरयं पूवा􀁛􀃛तः?, आहोि􀃨वत् परा􀇑दः?, आहोि􀃨वदभ􀃈तः?॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 349 -
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वायं पूवा􀁛􀃛तः 􀃨यात?् ॥ कथं वा परा􀇑दः? कथं वाऽभ􀃈तः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
य􀉮य􀃛त इ􀇓त वत􀁛ते ततः पूवा􀁛􀃛तः। अथा􀇑द􀇐र􀇓त वत􀁛ते ततः परा􀇑दः। अथोभयं 􀇓नवृ􀃗तं
ततोऽभ􀃈तः॥
(भा􀃧यम)्
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?।
(३१३ दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ अभ􀃈ते द􀈣घ􀁛नलोप􀃨वरण􀃗वानु􀃨वारशीभावाः॥*॥
(भा􀃧यम)्
य􀉮यभ􀃈तो द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। कु􀃖डा􀇓न वना􀇓न। ‘नोपधायाः, सव􀁛नाम􀃨थाने चास􀃠बु􀆨ौ’ इ􀇓त
द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ द􀈣घ􀁛॥
(नलोपोदाहरणभा􀃧यम)्
नलोप- नलोप􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। ‘अ􀃊ने 􀄟ी ते वािजना 􀄟ी षध􀃨था ता ता 􀍪प􀃖डानाम’् ‘न लोपः
􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛त􀃨य’ इ􀇓त नलोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नलोप॥
(􀃨वरोदाहरणभा􀃧यम)्
􀃨वर-􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। ‘सवा􀁛􀍨ण 􀃏योतीं􀍪ष’ ‘सव􀁛􀃨य सु􀍪प’ इ􀃗या􀉮युदा􀃗त􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨वर॥
(ण􀃗वोदारहणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 350 -
ण􀃗व- ण􀃗वं च न 􀍧स􀃚य􀇓त। माषवापा􀍨ण 􀄭ी􀇑हवापा􀍨ण। पूवा􀁛􀃛ते 􀄤ा􀇓तपा􀇑दका􀃛तनकार􀃨ये􀇓त 􀍧स􀆨म, ्
परादौ 􀍪वभि􀃈तनकार􀃨ये􀇓त। अभ􀃈ते नुमो 􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥
(उदाहरण􀇓नरासभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यम्। 􀍩􀄐यते एत􀃛􀃛यास एव- ‘􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛तनुि􀃠वभि􀃈तषु च’ इ􀇓त। ण􀃗व॥
(अनु􀃨वारोदाहरणभा􀃧यम)्
अनु􀃨वार-अनु􀃨वार􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। 􀉮􀍪वष􀃛तपः पर􀃛तपः। ‘मोऽनु􀃨वारो ह􀍧ल’ इ􀃗यनु􀃨वारो न
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(उदाहरणबाधकभा􀃧यम)्
मा भूदेवम्। ‘न􀃦चापदा􀃛त􀃨य झ􀍧ल’ इ􀃗यनु􀃨वारो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(उदाहरणा􀃛तरभा􀃧यम)्
य􀃨त􀇑ह􀁛 न झ􀃣परः-वहं􀍧लहो गौः, अ􀄧ं􀍧लहो वायुः॥ अनु􀃨वारः॥
(शीभावोदाहरणभा􀃧यम)्
शीभाव- शीभाव􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। 􀄟पुणी जतुनी त􀃠बु􀇽णी। नपुंसकाद􀃗ुतर􀃨यौङः शीभावो भवती􀇓त
शीभावो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ शीभाव॥
(परा􀇑दप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 परा􀇑दः क􀇐र􀃧यते॥
(३१४ परा􀇑दप􀂢े दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ परादौ गुणवृ􀉮􀃚यौ􀃗वद􀈣घ􀁛नलोपानु􀃨वारशीभावेनकार􀄤􀇓तषेधाः॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 351 -
य􀇑द परा􀇑दगु􀁛णः 􀄤􀇓तषे􀃚यः- 􀄟पुणे जतनु े त􀃠ु बु􀇽णे। ‘घे􀍫ङ􀁛􀇓त’ इ􀇓त गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ गुण॥
(बृ􀉮􀃚युदारणभा􀃧यम) ्
वृ􀍪􀆨-वृ􀍪􀆨ः 􀄤􀇓तषे􀃚या- अ􀇓तसखी􀇓न 􀄦ा􀃩मणकुला􀇓न। ‘स􀃉युरस􀃠बु􀆨ौ’ इ􀇓त 􀍨ण􀃗􀃗वे ‘अचो
ि􀃑ण􀇓त’ इ􀇓त वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ वृ􀍪􀆨॥
(औ􀃨वोदाहरणभा􀃧यम)्
औ􀃗􀃗वं-औ􀃗􀃗वं च 􀄤􀇓तषे􀃚यम्। 􀄟पु􀍨ण जुत􀇓न तु􀃠बु􀇽􀍨ण। ‘इदु􀆫यामौद􀃍च घेः’ इ􀃗यौ􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
औ􀃗􀃗व॥
(द􀈣घ􀈾दाहरणभा􀃧यम)्
द􀈣घ􀁛-द􀈣घ􀁛􀃗वं च न 􀍧स􀃚य􀇓त। कु􀃖डा􀇓न वना􀇓न। ‘नोपधायाः, सव􀁛नाम􀃨थाने चास􀃠बु􀆨ौ’ इ􀇓त द􀈣घ􀁛􀃗वं
न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(उदाहरण􀇓नरासभा􀃧यम)्
मा भूदेवम्। ‘अतो द􀈣घ􀈾 य􀍬ञ, सु􀍪प च’ इ􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(उदाहरणा􀃛तरभा􀃧यम)्
इह त􀇑ह-􀁛 अ􀃨थी􀇓न दधी􀇓न 􀍪􀄤यसखी􀇓न 􀄦ा􀃩मणकु ला􀇓न॥ द􀈣घ􀁛॥
(नलोपोदाहरणभा􀃧यम)्
नलोप-नलोप􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। ‘अ􀃊ने 􀄟ी ते वािजना 􀄟ी षध􀃨था ता ता 􀍪प􀃖डानाम’् ‘न लोपः
􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛त􀃨य’ इ􀇓त नलोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नलोप।
(अनु􀃨वारोदाहरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 352 -
अनु􀃨वार-अनु􀃨वार􀃦च न 􀍧स􀆨य􀇓त। 􀉮􀍪वष􀃛तपः पर􀃛तपः॥ ‘मोऽनु􀃨वारो ह􀍧ल’ इ􀃗यनु􀃨वारो न
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(उदाहरण􀇓नरासभा􀃧यम)्
मा भूदेवम्। ‘न􀃦चापदा􀃛त􀃨य झ􀍧ल’ इ􀃗यनु􀃨वारो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(उदाहरणा􀃛तरभा􀃧यम)्
य􀃨त􀇑ह􀁛 न झ􀃣परः-वहं􀍧लहो गौः, अ􀄧ं􀍧लहो वायुः॥ अनु􀃨वार॥
(उदाहरणभा􀃧यम)्
शीभावे नकार􀄤􀇓तषेध-शीभावे नकार􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। 􀄟पुणी जतुनी तु􀃠ब􀇽णी। सनु􀃠क􀃨य
शीभावः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(उदाहरण􀇓नरासभा􀃧यम)्
नैष दोषः, ‘􀇓न􀇑द􀁛􀃦यमान􀃨यादेशा भवि􀃛त’ इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(उदाहरणसाधकभा􀃧यम)्
य􀃨त􀇑ह􀁛 􀇓न􀇑द􀃦यते त􀃨य न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
क􀃨मात?्
नुमा 􀃥यव􀇑हत􀃗वा􀉮॥
(पूवा􀁛􀃛तप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 पूवा􀁛􀃛तः क􀇐र􀃧यते।
(३१५ पू ्वा􀁛􀃛तप􀂢े दूषणवा􀇓त􀁛कम६् ॥॥)
॥*॥ पूवा􀁛􀃛ते नपुंसकोपसज􀁛न􀄱􀃨व􀃗वं 􀉮􀍪वगु􀃨वर􀃦च॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 353 -
(भा􀃧यम)्
य􀇑द पूवा􀁛􀃛तः 􀍩􀄐यत,े नपुंसकोपसज􀁛न􀄱􀃨व􀃗व ं 􀉮􀍪वगु􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀆨य􀇓त॥
(उदाहरणभा􀃧यम)्
नपुंसकोपसज􀁛न􀄱􀃨व􀃗वम-्आराशि􀃨􀄟णी धानाश􀃧कु 􀍧लनी, 􀇓न􀃧कौशाि􀃠बनी 􀇓नवा􀁛राण􀍧सनी॥
􀉮􀍪वगु􀃨वरः-प􀃑चारि􀃗ननी दशारि􀃗ननी। नु􀍧म कृते अनज􀃛त􀃗वादेते 􀍪वधयो न 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
(३१६ दूषणबाधकवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ न वा ब􀇑हर􀉨गल􀂢ण􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः।
􀍩कं कारणम?् ॥
‘ब􀇑हर􀉨गल􀂢ण􀃗वात’्
ब􀇑हर􀉨गो नुम,् अ􀃛तर􀉨गा एते 􀍪वधयः॥
‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे’॥
􀉮􀍪वगु􀃨वरे भूयान् प􀇐रहार-ःसंघातभ􀃈तोऽसौ नो􀃗सहतेऽवयव􀃨येग􀃛ततां 􀍪वह􀃛तु􀍧म􀇓त कृ 􀃗वा 􀉮􀍪वगु􀃨वरो
भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ 􀍧मदचोऽ􀃛􀃗या􀃗परः॥४३॥
(इ􀃗यागमि􀃨थ􀇓तदेश􀇓नण􀁛य􀄤करणम)्
------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 354 -
(अथादेश􀇓नयामक􀄤करणम)्
(४२ प􀇐रभाषासू􀄟म्॥१।१।७ आ.४)
एच इ􀃊􀄓􀃨वादेशे॥१।१।४७॥
(सू􀄟ार􀃠भ􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यत?े
(३१७ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम् ॥१॥)
॥*॥ एच इ􀃊वचनं सवणा􀁛कार􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
एच इ􀃊भवती􀃗यु􀃍यत-े सवण􀁛􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛मकार􀇓नवृक􀃗􀃗यथ 􀉍 च॥ सवण􀁛􀇓नवृ􀃗􀃗यथ 􀉍 तावत—् एङो
􀄱􀃨वादेशशासनेषु अध 􀁛 एकारोऽध􀁛 ओकारो वा मा भू􀇑द􀇓त॥ अकार􀇓नवृ􀃗􀃗यथ 􀉍 च-इमावैचौ समाहारवण􀈿
मा􀄟ाऽवण􀁛􀃨य, मा􀄟ेवण􀈾वण􀁛योः। तयो􀄱􀁛􀃨वशासनेषु कदा􀍬चदवण􀁛ः 􀃨यात् कदा􀍬च􀇑दवण􀈾वण􀈿। मा
कदा􀍬चदवण􀉍 भू􀇑द􀃗येवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते॥
(भा􀃧यम)्
अि􀃨त 􀄤योजनमेतत्॥
􀍩कं तह􀈹􀇓त॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(३१८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ द􀈣घ􀁛􀄤स􀉨ग􀃨तु॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 355 -
(भा􀃧यम)्
द􀈣घा􀁛ि􀃨􀃗वकः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
􀍩कं कारणम?् ।
􀃨थानेऽ􀃛तरतमो भवती􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
ननु च 􀄱􀃨वादेश इ􀃗यु􀃍यत,े तेन द􀈣घा􀁛 न भ􀍪व􀃧यि􀃛त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
􀍪वषयाथ􀁛मेतत् 􀃨यात-ए् चो 􀄱􀃨व􀄤स􀉨गे इ􀃊भवती􀇓त॥
(३१९ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ द􀈣घा􀁛􀄤स􀉨ग􀃨तु 􀇓नवत􀁛क􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
द􀈣घा􀁛णां ि􀃗वकाम􀄤स􀉨गः॥
􀍩कं कारणम्॥
‘􀇓नवत􀁛क􀃗वात’्। नानेनेको 􀇓नव􀁛􀃗य􀁛􀃛ते।
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
अ􀇓नको 􀇓नव􀃗य􀁛􀃛ते॥ 􀍧स􀆨ा 􀃩य􀄟 􀄱􀃨वा इक􀃦चा􀇓नक􀃦च। त􀄟ानेना􀇓नको 􀇓नव􀃗य􀁛􀃛ते॥
(सू􀄟􀄤􀃗या􀃉याना􀍬धकरणम)्
(􀄤थम􀄤योजन􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
सवण􀁛􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀈶न ताव􀃛नाथ􀁛ः।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 356 -
(३२० 􀄤􀃗या􀃉यानसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨मेङः स􀃨थान􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ॥
एङः ‘स􀃨थान􀃗वा􀉮’ इकारोकारौ भ􀍪व􀃧यतः, अध􀁛 एकारोऽघ􀁛 ओकारो वा न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
ननु च एङः स􀃨थानतरावध􀈷कारा􀆨􀈿कारौ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न तौ 􀃨तः। य􀇑द 􀇑ह तौ 􀃨यातां तावेवायमुप􀇑दशेत्॥
(समाधानबाधक􀃧यम)्
ननु च भो􀃦छ􀃛दोगानां सा􀃗यमु􀍬􀄒राणायनीया अध􀁛मके ारमध􀁛मोकारं चाधीयत-े ‘सुजाते ए􀃦व’
सूनृत,े ‘अ􀃚वय􀈾 ओ􀇑􀄡􀍧भः सुतम’् ‘शु􀄐􀃛ते ए􀃛य􀉮’ ‘यजतं ते ए􀃛यत’ ् इ􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
पाष􀁛दकृ 􀇓तरेषा त􀄟भवताम् । नैव लोके ना􀃛यि􀃨मन् व-ेदअे ध􀁛 एकारः, अध􀁛 ओकारो वाि􀃨त॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजन􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
अकार􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀈶ना􀍪प नाथ􀁛ः॥
(३२१ 􀄤􀃗या􀃉यानसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ ऐचो􀃦चो􀃗तरभूय􀃨􀃗वात्॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 357 -
(भा􀃧यम)्
ऐचो􀃦चो􀃗तरभूय􀃨􀃗वादवण􀈾 न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ भूयसी मा􀄟ेवण􀈾वण􀁛योः, अ􀃣पीय􀃨यवण􀁛􀃨य। भूयस एव
􀄒हणा􀇓न भ􀍪व􀃧यि􀃛त। त􀉮यथा-‘􀄦ा􀃩मण􀄒ाम आनीयताम’् इ􀃗यु􀃍यते। त􀄟 चावरतः प􀃑चका􀇽क􀈧
भव􀇓त॥ एच इ􀃊􀄓􀃨वादेशे॥४८॥
--------------------
(४३ प􀇐रभाषासू􀄟म्॥१।१।७ आ. १२५॥)
ष􀃧ठ􀈤 􀃨थानेयोगा॥१।१।४१॥
(􀃨थानेयोगश􀃞दाथ􀁛􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩क􀍧मदम-् 􀃨थानेयोगे􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀃨थाने योगोऽ􀃨याः सेयं 􀃨थानेयोगा। स􀃜त􀃠यलोपो 􀇓नपातनात्॥
तृतीयाया वा ए􀃗वम्। 􀃨थानेन योगोऽ􀃨याः सेयं 􀃨थानेयोगे􀇓त॥
(सू􀄟􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ 􀉍 पनु 􀇐रदमु􀃍यत?े ॥
(३२२ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ ष􀃧􀉫याः 􀃨थानेयोगवचनं 􀇓नयमाथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 358 -
􀇓नयमाथ􀈾ऽयमार􀃠भः। एकशतं ष􀃧􀉫यथा􀁛ः, याव􀃛तो वा सि􀃛त। ते सव􀈶 ष􀃧􀉫यामु􀃑चा􀇐रतायां
􀄤ा􀃜नुवि􀃛त। इ􀃧यते च- 􀃥याकरणे या ष􀃧ठ􀈤 सा 􀃨थानेयोगैव 􀃨या􀇑द􀇓त। त􀃑चा􀃛तरेण य􀃗नं न
􀍧स􀃚यती􀇓त ष􀃧􀉫याः 􀃨थानेयोगवचनं 􀇓नयमाथ􀁛म्। एवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते॥
(भा􀃧यम)्
अि􀃨त 􀄤योजनमेतत्॥
􀍩कं तह􀈹􀇓त॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(३२३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ अवयवष􀃧􀉫या􀇑द􀃧व􀇓त􀄤स􀉨ग शासो गोह इ􀇓त॥*॥
(भा􀃧यम)्
अवयवष􀃧ठयादय􀃨तु न 􀍧स􀃚यि􀃛त॥
त􀄟 को दोषः?॥
‘शास इद􀉨हलोः’ इ􀇓त शासे􀃦चा􀃛􀃗य􀃨य 􀃨यादुपधामा􀄟􀃨य च। ‘ऊदुपधाया गोहः’ इ􀇓त गोहे􀃦चा􀃛􀃗य􀃨य
􀃨यादुपधामा􀄟􀃨य च॥
(३२४ आ􀂢ेपबाधकसमाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ अवयवष􀃧􀉫याद􀈣नां चाऽ􀄤ाि􀃜तय􀈾ग􀃨याऽसं􀇑द􀃊ध􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अवयवष􀃧􀉫याद􀈣नां च 􀇓नयम􀃨या􀄤ाि􀃜तः॥
􀍩कं कारणम?् ।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 359 -
‘योग􀃨यासं􀇑द􀃊ध􀃗वात’्। संदेहे 􀇓नयमः। न चावयवष􀃧􀉫या􀇑दषु संदेहः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं व􀃈त􀃥यमेतत?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न􀇑ह॥
कथमनु􀃍यमानं गं􀃨यत?े ।
लौ􀍩ककोऽयं 􀇺􀃧टा􀃛तः। त􀉮यथा लोके- कि􀃦चत् कं􀍬चत् पृ􀃍छ􀇓त-􀄒ामा􀃛तरं ग􀍧म􀃧या􀍧म प􀃛थानं
मे भवानुप􀇑दशि􀃗व􀇓त। स त􀃨मायाच􀃧टे-अमुि􀃧म􀃛नवकाशे ह􀃨तद􀍯􀂢णो 􀄒ह􀈣त􀃥यः, अमुि􀃧म􀃛नकाशे
ह􀃨तवाम इ􀇓त। य􀃨त􀄟 􀇓तय􀁛􀃈पथो भव􀇓त, न ति􀃨मन् संदेह इ􀇓त कृ􀃗वा नासावुप􀇑द􀃦यते। एव􀍧महा􀍪प
संदेहे 􀇓नयमः। न चावयवष􀃧􀉫या􀇑दषु संदेहः॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा-􀃨थाने अयोगा 􀃨थानेयोगा॥
􀍩क􀍧मदमयोगे􀇓त?॥
अ􀃥य􀃈तयोगा अयोगा॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा-योगवती योगा॥
का पुनय􀈾गवती?॥
य􀃨या बहवो योगाः॥
कु त एतत?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 360 -
भूि􀃠न 􀇑ह मतुब् भव􀇓त॥
(३२५ आ􀂢ेपबाधकवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ 􀍪व􀍧श􀃧टा वा ष􀃧ठ􀈤 􀃨थानेयोगा॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवा-􀍩कं􀍬चि􀃣ल􀉨गमास􀃏य व􀃪या􀍧म-इ􀃗थं􀍧ल􀉨गा ष􀃧ठ􀈤 􀃨थानेयोगा भवती􀇓त॥ न च
ति􀃣ल􀉨गमवयवष􀃧􀉫या􀇑दषु क􀇐र􀃧यते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮येवं, ‘शास इद􀉨हलोः’ ‘शा हौ’ शा􀍧स􀄒हणं कत􀁛􀃥यम-् 􀃨थानेयोगाथ􀉍 􀍧ल􀉨गमास􀉨􀂢यामी􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यम्। यदेवदा ः पुर􀃨तादवयवष􀃧􀉫यथ 􀉍 􀄤कृ तम,् एतदु􀃗तर􀄟ानुवृ􀃗तं सत् 􀃨थानेयोगा थ􀉍
भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
कथम?् ॥
अ􀍬धकारो नाम 􀇒􀄟􀄤कारः॥
कि􀃦चदेकदेश􀃨थः सव􀉍 शा􀃨􀄟म􀍧भ􀃏वलय􀇓त, यथा 􀄤द􀈣पः सु􀄤􀃏व􀍧लतः सव􀉍 वे􀃦मा􀍧भ􀃏वलय􀇓त॥
अपरोऽ􀍬धकारो यथा र􀃏􀃏वा अयसा वा ब􀆨ं का􀃧ठमनुकृ􀃧यते त􀉮वदनुकृ􀃧यते चकारेण॥
अपरोऽ􀍬धकारः 􀄤􀇓तयोगं त􀃨या􀇓नद􀈶शाथ􀁛 इ􀇓त योगे योगे उप􀇓त􀃧ठते॥
त􀉮यदैष प􀂢ः-अ􀍬धकारः 􀄤􀇓तयोगं त􀃨या􀇓नद􀈶शाथ􀁛 इ􀇓त। तदा 􀇑ह यदेवादः पुर􀃨तादवयवष􀃧􀉫यथ􀁛म,्
एतदु􀃗तर􀄟ानुवृ􀃗तं सत् 􀃨थानेयोगा थभ􀉍 􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 361 -
सं􀄤􀃗ययमा􀄟मेत􀆫व􀇓त। न􀃩यनु􀃑चाय􀁛 श􀃞दं 􀍧ल􀉨गं श􀃈यमास􀉨􀃈तुम्॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
एवं त􀃩या􀁛देशे ति􀃣ल􀉨गं क􀇐र􀃧यत,े त􀃗􀄤कृ 􀇓तमा􀃨क􀃛􀃗􀃨य􀇓त॥
(􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते, य􀄟ैका ष􀃧ठ􀈤 अनेकं च 􀍪वशे􀃧यं त􀄟 न 􀍧स􀃚य􀇓त। अ􀉨ग􀃨य हलः अणः
सं􀄤सारण􀃨ये􀇓त हल􀃨य 􀍪वशे􀃧योऽण􀍪प 􀍪वशे􀃧यः, सं􀄤सारणम􀍪प 􀍪वशे􀃧यम ्॥ अस􀇓त पुन􀇓न􀁛यमे
कामचारः-एकया ष􀃧􀉫या अनेकं 􀍪वशेष􀇓यतुम्। त􀉮यथ-ादेवद􀃗त􀃨य पु􀄟ः पा􀍨णः क􀃠बल इ􀇓त॥
त􀃨मा􀃛नाथ􀈾 􀇓नयमेन॥
(उ􀃈ता􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-्एकशतं ष􀃧􀉫यथा􀁛ः, याव􀃛तो वा सि􀃛त। ते सव 􀈶 ष􀃧ठयाम􀃍ु चा􀇐रतायां 􀄤ा􀃜नुव􀃛ती􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। य􀉮य􀍪प लोके बहवोऽ􀍧भसंब􀃛धा आथा􀁛 यौना मौखाः 􀄰ौवा􀃦चे􀇓त। श􀃞द􀃨य तु श􀃞देन
कोऽ􀃛योऽ􀍧भसंब􀃛धो भ􀍪वतुम􀁛􀇓त-अ􀃛यदतः 􀃨थानात्॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
श􀃞द􀃨या􀍪प श􀃞देनान􀃛तरादयोऽ􀍧भसंब􀃛धाः। अ􀃨तेभू􀁛वती􀇓त संदेहः- 􀃨थाने अन􀃛तरे समीपे इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
संदेहमा􀄟मेत􀆫व􀇓त। सव􀁛संदेहेषु चेदमुप􀇓त􀃧ठत-े‘􀃥या􀃉यानतो 􀍪वशेष􀄤􀇓तपि􀃗तन􀁛􀇑ह संदेहादल􀂢णम’्
इ􀇓त। 􀃨थान इ􀇓त 􀃥या􀃉या􀃨यामः॥
(􀇓न􀇑द􀁛􀃦यामानप􀇐रभाषा􀍬धकरणम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 362 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
न तह􀈹दानीमयं योगो व􀃈त􀃥यः॥
(समाधानभा􀃧यम)्
व􀃈त􀃥य􀃦च॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ।
ष􀃧􀉫य􀃛तं 􀃨थानेन यथा यु􀃏येत यतः ष􀃧􀉫यु􀃍चा􀇐रता॥
􀍩कं कृतं भव􀇓त॥?
‘􀇓न􀇑द􀁛􀃦यमान􀃨यादेशा भवि􀃛त’ इ􀃗येषा प􀇐रभाषा न कत􀁛􀃥या भव􀇓त॥ ष􀃧ठ􀈤 􀃨थानेयोगा॥४९॥
(४४अ􀃛तरतमप􀇐रभाषासू􀄟म्॥१।१।७॥ आ. ६॥)
􀃨थानेऽ􀃛तरतमः॥१।१।५०॥
(सू􀄟ोदाहरणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमुदाहरणम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘इको यण􀍬च’ द􀃚य􀄟 म􀃚व􀄟। तालु􀃨थान􀃨य तालु􀃨थानः, ओ􀃧ठ􀃨थान􀃨य ओ􀃧ठ􀃨थानो यथा
􀃨या􀇑द􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त। सं􀃉यातानुदेशने ा􀃜येति􀃗स􀆨म्॥
(उदाहरण􀄤दश􀁛नकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 363 -
इदं त􀇑ह􀁛-‘त􀃨थ􀃨थ􀍧मपां तांतंतामः’ इ􀇓त। एकाथ􀁛􀃨यैकाथ􀁛ः 􀉮􀃥यथ􀁛􀃨य 􀉮􀃥यथ􀁛ः , ब􀃩वथ􀁛􀃨य ब􀃩वथ􀈾,
यथा 􀃨या􀇑द􀇓त।
(उदाहरणबाधकभा􀃧यम)्
ननु च एतद􀍪प सं􀃉यातानुदेशेनैव 􀍧स􀆨म ् ।
(उदाहरणा􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह-􀁛 ‘अकः सवण􀈶 द􀈣घ􀁛ः’ इ􀇓त द􀃖डा􀄒म,् 􀂢ुपा􀄒म,् दधी􀃛􀄡ः, मघू􀃧􀄚ः। क􀃖ठ􀃨थानयोः
क􀃖ठ􀃨थान􀃨तालु􀃨थानयो􀃨तालु􀃨थान ओ􀃧ठ􀃨थानयोरो􀃧ठ􀃨थानो यथा 􀃨यात्॥
(य􀄟ानेक􀍪वधप􀇐रभाषासाधना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀃨थान इ􀇓त वत􀁛माने पुनः 􀃨थान􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
य􀄟ानेकमा􀃛तय􀉍 त􀄟 􀃨थानत एवा􀃛तय􀉍 बल􀈣यो यथा 􀃨यात्॥
􀍩कं पुन􀃨तत?् ॥
चेता 􀃨तोता। 􀄤माणतोऽकारो गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त, 􀃨थानत एकारोकारौ। पुनः 􀃨थान􀄒हणादेकारौकारौ
भवतः॥
(तम􀄒हण􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ तम􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 364 -
‘झयो होऽ􀃛यतर􀃨याम’् इ􀃗य􀄟 ‘सो􀃧मणः सो􀃧माणः’ इ􀇓त 􀉮􀍪वतीयाः 􀄤स􀃈ताः, ‘नादवतो नादव􀃛त’
इ􀇓त तृतीयाः 􀄤स􀃈ताः॥ तम􀄒हणा􀉮ये सो􀃧माणो नादव􀃛त􀃦च ते भवि􀃛त चतुथा􀁛ः-वा􀃊घस􀇓त
􀇒􀄟􀃧टु􀃞भस􀇓त॥
(सू􀄟􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ 􀉍 पुन􀇐रदमु􀃍यत?े ॥
(३२६ समाधानवा􀇓त􀁛कम ्॥१॥)
॥*॥ 􀃨था􀇓नन एक􀃗व􀇓नद􀈶शादनेकादेश􀇓नद􀈶शा􀃍च सव􀁛􀄤स􀉨ग􀃨त􀃨मात् 􀃨थानेऽ􀃛तरतमवचनं
􀇓नयमाथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃨था􀃛येक􀃗वेन 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत-े अक इ􀇓त। अनेक􀃦च पुनरादेशः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत-े द􀈣घ 􀁛 इ􀇓त। ‘ 􀃨था􀇓नन
एक􀃗व􀇓नद􀈶शादनेकादेश􀇓नद􀈶शा􀃍च’ ‘सव􀁛􀄤स􀉨गः’ सव􀈶 सव􀁛􀄟 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त। इ􀃧यते चा􀃛तरतमा एव
􀃨यु􀇐र􀇓त। त􀃍चा􀃛तरेण य􀃗नं न 􀍧स􀃋य􀇓त। त􀃨मात् 􀃨थानेऽ􀃛तरतमवचनं 􀇓नयमाथ􀁛म ्।
एवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते॥
(काकु भा􀃧यम)्
अि􀃨त 􀄤योजनमेतत॥्
􀍩कं तह􀈹􀇓त॥
(अथ 􀄤थमा􀃛तपाठ􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 365 -
यथा पुन􀇐रयम􀃛तरतम􀇓नविृ 􀃗तः, सा 􀍩कं 􀄤कृ 􀇓ततो भव􀇓त- 􀃨था􀇓न􀃛य􀃛तरतमे ष􀃧ठ􀈤􀇓त।
आहो􀃨वदादेशतः- 􀃨थाने 􀄤ा􀃜यमाणानाम􀃛तरतम आदेशो भवती􀇓त॥
कुतः पुन􀇐रयं 􀍪वचारणा?॥
उभयथा 􀇑ह तु􀃣या सं􀇑हता ‘􀃨थानेऽ􀃛तरतम उरण् रपरः’ इ􀇓त॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं चात?् ॥
(स􀃜त􀃠य􀃛तपाठदूषणभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀄤कृ􀇓ततः, ‘इको यण􀍬च’ इ􀇓त यणां येऽ􀃛तरतमा इक􀃨त􀄟 ष􀃧ठ􀈤, य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा
भव􀃛तीतीहैव 􀃨या􀉮-द􀃚य􀄟 म􀃚व􀄟। कुमाय􀁛थ􀉍 􀄦􀃩मब􀃛􀃚वथ􀁛􀍧म􀃗य􀄟 न 􀃨यात ्॥ आदेशतः
पुनर􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛􀃗तौ स􀃗यां सव􀁛􀄟 ष􀃧ठ􀈤। य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा भव􀃛ती􀇓त सव􀁛􀄟 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥
(स􀃜त􀃠य􀃛तपाठदूषणा􀃛तरभा􀃧यम)्
तथा-‘इको गुणवृ􀆨ी’ गुणवृ􀉮􀃚योय􀈶 अ􀃛तरतमा इक􀃨त􀄟 ष􀃧ठ􀈤, य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा
भव􀃛तीतीहैव 􀃨या􀉮- नेता ल􀍪वता नायको लावकः । चेता 􀃨तोता चायकः 􀃨तावक इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात्।
आदेशतः पुनर􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛􀃗तौ स􀃗यां सव􀁛􀄟 ष􀃧ठ􀈤। य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा भव􀃛ती􀇓त सव􀁛􀄟 􀍧स􀆨ं
भवती􀇓त॥
(स􀃜त􀃠य􀃛तपाठदूषणा􀃛तरभा􀃧यम)्
तथा-ऋवण􀁛􀃨य गुणव􀍪ृ 􀆨􀄤स􀉨ग-े गुणवृ􀉮􀃚ययो 􀁛द􀃛तरतममृवण 􀉍 त􀄟 ष􀃧ठ􀈤। य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा
भव􀃛तीतीहैव 􀃨यात-् कता􀁛 हता􀁛 आ􀃨तारकः 􀇓नपारक इ􀇓त। आ􀃨त􀇐रता 􀇓नप􀇐रता कारको हारक इ􀃗य􀄟
न 􀃨यात्॥ आदेशतः पुनर􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛􀃗तौ स􀃗यां सव􀄟􀁛 ष􀃧ठ􀈤। य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा भव􀃛ती􀇓त सव􀁛􀄟
􀍧स􀆨ं भवती􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 366 -
(􀄤थमा􀃛तरपाठदूषणभा􀃧यम)्
अथादेशतोऽ􀃛तरम􀇓नव􀃗ृ􀁛 तौ स􀃗यामयं दोषः-वा􀃛तो 􀇓य 􀄤􀃗यये’ 􀃨था􀇓न􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः-
ओकारौकारयो􀇐र􀇓त व􀃈त􀃥यम,् एकारैकारयोमा􀁛भू􀇑द􀇓त। 􀄤कृ􀇓ततः पुनर􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛􀃗तौ स􀃗यां
वा􀃛तादेश􀃨य ए􀂢ु या􀃛तरतमा 􀄤कृत􀇓त􀃨त􀄟 ष􀃧ठ􀈤। य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा भव􀃛ती􀃗या􀃛तरेण
􀃨था􀇓न􀇓नद􀈶शं 􀍧स􀆨ं भव􀇓त।
(दूषणो􀆨ारभा􀃧यम)्
आदेशतोऽ􀃜य􀃛तरतम􀇓नव􀃗ृ􀁛 तौ स􀃗यां न दोषः॥
कथम?् ॥
वा􀃛त􀄒हणं न क􀇐र􀃧यते- ‘􀇓य 􀄤􀃗यये’ एचोऽयादयो भव􀃛ती􀃗येव॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द न 􀍩􀄐यते, चेयं जेय􀍧म􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
‘􀂢􀃡यज􀃡यौ श􀃈याथ􀈶’ इ􀃗येति􀃛नयमाथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त- 􀍯􀂢􀃏योरेवैच इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
तयो􀃨त􀇑ह􀁛 श􀃈याथा􀁛द􀃛य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त- 􀂢ेयं पापं जेयो वृषलः॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
उभयतो 􀇓नयमो 􀍪व􀂣ा􀃨यते- 􀍯􀂢􀃏योरेवैचः, तयो􀃦च श􀃈याथ􀁛 एवे􀇓त॥
(इ􀃧टानुपपि􀃗तभा􀃧यम)्
इहा􀍪प त􀇑ह􀁛 􀇓नयमा􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त- ल􀃥यं प􀃥यम्। अव􀃦यला􀃥यम् अव􀃦यपा􀃥य􀍧म􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 367 -
(इ􀃧टोपपि􀃗तभा􀃧यम)्
तु􀃣यजातीय􀃨य 􀇓नयमः॥
क􀃦च तु􀃣यजातीयः?॥
यथाजातीयकः 􀍯􀂢􀃏योरेच्॥
कथंजातीयकः 􀍯􀂢􀃏योरेच?् ॥
एकारः॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗तभा􀃧यम)्
[एवम􀍪प] राय􀍧म􀃍छ􀇓त रैयती􀃗य􀄟 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗तवारणभा􀃧यम)्
रा􀇓य􀃦छा􀃛दसः। 􀇺􀃧टानु􀍪व􀍬ध􀃦छ􀃛द􀍧स भव􀇓त॥
(􀄤थमा􀃛तपाठे दूषणा􀃛तरभा􀃧यम)्
‘ऊदुपधाया गोहः’ आदेशतोऽ􀃛तरतम􀇓नव􀃗ृ􀁛 तौ स􀃗यामुपधा􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥ 􀄤कृ 􀇓ततः
पुन􀃛तरतम􀇓नव􀃗ृ􀁛तौ स􀃗यामूकार􀃨य गोहो याऽ􀃛तरतमा 􀄤कृ 􀇓त􀃨त􀄟 ष􀃧ठ􀈤, य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा
भव􀃛ती􀃗य􀃛तरेणोपधा􀄒हणं 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥
(दूषणो􀆨ारभा􀃧यम)्
आदेशतोऽ􀃜य􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛􀃗तौ स􀃗यां न दोषः॥ 􀍩􀄐यते एत􀃛􀃛यास एव॥
(􀄤थमा􀃛तपाठे दूषणा􀃛तरभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 368 -
‘रदा􀃟यां 􀇓न􀃧ठातो नः पूव􀁛􀃨य च दः’ आदेशतोऽ􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛तौ स􀃗यां तकार􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥
􀄤कृ􀇓ततः पुनर􀃛तर􀇓नवृ􀃗तौ स􀃗यां नकार􀃨य 􀇓न􀃧ठायां या􀃛तरतमा 􀄤कृ􀇓त􀃨त􀄟 ष􀃧ठ􀈤, य􀄟 ष􀃧ठ􀈤
त􀄟ादेशा भव􀃛ती􀃗य􀃛तरेणा􀍪प तकार􀄒हणं 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥
(दूषणप􀇐रहारभा􀃧यम)्
आदेशतोऽ􀃜य􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛तौ स􀃗यां न दोषः। 􀍩􀄐यत एत􀃛􀃛यास एव॥
(इ􀇓त 􀄤थमा􀃛तपाठ􀇓नण􀁛यः)
---------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 369 -
(अथ 􀃨वत􀃛􀄟􀍪व􀍬ध􀃗व􀇓नराकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुन􀇐रदं 􀇓नव􀁛त􀁛कम-अ् 􀃛तरतमा अनेन 􀇓नव􀁛􀃗य􀁛􀃛ते। आहोि􀃨वत् 􀄤􀇓तपादकम- ् अ􀃛येन
􀇓नव􀃗ृ􀁛 तानामनेन 􀄤􀇓तपि􀃗तः?॥
(भा􀃧यम)्
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेष?॥
(३२७ 􀄤थमप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ 􀃨थानेऽ􀃛तरतमे 􀇓नव􀁛त􀁛के सव􀁛􀃨था􀇓न􀇓नवृि􀃗तः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃨थानेऽ􀃛तरतमे 􀇓नव􀁛त􀁛के सव􀁛􀃨था􀇓ननां 􀇓नवृि􀃗तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अ􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त- द􀍬ध, मधु॥
(आ􀂢पे बाधकभा􀃧यम)्
अ􀃨तु, न कि􀃦चद􀃛य आदेशः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते। त􀄟ा􀃛तय􀁛तो द􀍬धश􀃞द􀃨य द􀍬धश􀃞द एव, मधुश􀃞द􀃨य
मधुश􀃞द एवादेशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
य􀇑द चैवम,् 􀃈व􀍬च􀉮व􀇽ै 􀃜यं त􀄟 दोषः 􀃨यात-् 􀇒बसं मुसल􀍧म􀇓त। ‘इ􀃖कोरादेश􀄤􀃗यययोः’ इ􀇓त
ष􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपा􀃛तरभा􀃧यम)्
अ􀍪प च- इ􀃧टा 􀃥यव􀃨था न 􀄤क􀃣पेत। त􀉮यथा- त􀃜ते 􀄧ा􀃧􀄚े 􀇓तलाः 􀄤􀍯􀂢􀃜ता मुहूत􀁛म􀍪प
नाव􀇓त􀃧ठ􀃛ते। एव􀍧ममे वणा􀁛 मुहूत􀁛म􀍪प नाव􀇓त􀃧ठेरन्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 370 -
(􀉮􀍪वतीयप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀇑ह􀁛 􀄤􀇓तपादकम-् अ􀃛येन 􀇓नवृ􀁛􀃗तानामनेन 􀄤􀇓तपि􀃗तः॥
(३२८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ 􀇓नवृ􀁛􀃗त􀄤􀇓तप􀃗तौ 􀇓नवृ􀁛ि􀃗तः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀇓नवृ􀁛􀃗त􀄤􀇓तप􀃗तौ 􀇓नवृ􀁛ि􀃗तन􀁛 􀍧स􀃋य􀇓त। सव􀈶 सव􀁛􀄟 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
(आ􀂢ेपता􀃗पय􀁛􀄤􀃦नभा􀃧यम)्
􀍩कं त􀃩यु􀁛􀃍यत-े 􀇓नवृ􀁛ि􀃗तन􀁛 􀍧स􀃚यती􀇓त?॥ न साधीयो 􀇓नवृ􀁛ि􀃗तः 􀍧स􀆨ा भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपता􀃗पय􀁛वण􀁛नभा􀃧यम)्
न 􀄦ूमो- 􀇓नवृ􀁛ि􀃗तन􀁛 􀍧स􀃚यती􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?।
इ􀃧टा 􀃥यव􀃨था न 􀄤क􀃣पेत। न सव􀈶 सव􀁛􀄟े􀃧य􀃛ते॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
इद􀍧मदानीं 􀍩कमथ 􀉍 􀃨यात?् ॥
(३२९ 􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ अनथ􀁛कं च॥*॥
(भा􀃧यम)्
अनथ􀁛कमेत􀃗􀃨यात्। यो 􀇑ह भु􀃈तव􀃛तं 􀄦ूयता ् ‘मा भु􀃈थाः’ इ􀇓त 􀍩कं तेन कृ तं 􀃨यात्॥
(आनथ􀁛􀃈यप􀇐रहारेण समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 371 -
॥*॥ उ􀃈तं वा॥*॥
􀍩कमु􀃈तम?् ॥
*􀍧स􀆨ं तु ष􀃧􀉫य􀍬धकारे वचनात*् इ􀇓त। ष􀃧􀉫य􀍬धकारेऽयं योगः कत􀁛􀃥यः, 􀃨थानेऽतरतमः
‘ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨य’ इ􀇓त ॥
(अ􀇓न􀃧ट􀇓नराकरणा􀍬धकरण)्
(३३० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ 􀄤􀃗या􀃗मवचनं च ॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤􀃗या􀃗म􀍧म􀇓त च व􀃈त􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ।
यो य􀃨या􀃛तरतमः स त􀃨य 􀃨थाने यथा 􀃨यात,् अ􀃛य􀃨या􀃛तरतमोऽ􀃛य􀃨य 􀃨थाने मा भू􀇑द􀇓त॥
(३३१ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ 􀄤􀃗या􀃗मवचनम􀍧श􀃧यं 􀃨वभाव􀍧स􀆨􀃗वात॥् *॥
􀄤􀃗या􀃗मवचनम􀍧श􀃧यम॥्
􀍩कं कारणम?् ।
‘􀃨वभाव􀍧स􀆨􀃗वात’्। 􀃨वभावत एति􀃗स􀆨म् । त􀉮यथ-ा समाजेषु समाशेषु समवायेषु
चाऽऽ􀃨यता􀍧म􀃗यु􀃈ते न चो􀃍यत-े 􀄤􀃗या􀃗म􀍧म􀇓त, 􀄤􀃗या􀃗मं चासते॥
(सू􀄟􀄤􀃗या􀃉याना􀍬धकरणम)्
(३३२ 􀄤􀃗या􀃉यानवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 372 -
॥*॥ अ􀃛तरतमवचनं च ॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃛तरतमवचनं चा􀍧श􀃧यम-् योग􀃦चा􀃜ययम􀍧श􀃧यः॥
कुतः?।
‘􀃨वभाव􀍧स􀆨ा􀃗वदेव’। त􀉮यथा-समाजेषु समाशेषु समवायेषु चा􀃨यता􀍧म􀃗यु􀃈त-ने ैव कृ शाः कृ शैः
सहासते, न पा􀃖डवः पा􀃖डु􀍧भः। येषामेव 􀍩कं􀍬चदथ􀁛कृतमा􀃛तय􀉍 तैरेव सहासते॥
तथा-गावो 􀇑दवसं च􀇐रतव􀃗यो-यो य􀃨याः 􀄤सवो भव􀇓त, तेन सह शेरते॥
तथा-या􀃛येता􀇓न गोयु􀃈तका􀇓न संघु􀃧टका􀇓न भवि􀃛त, ता􀃛य􀃛यो􀃛यमप􀃦यि􀃛त श􀃞दं कुव􀁛ि􀃛त॥
(􀇺􀃧टा􀃛तबाधकभा􀃧यम)्
एवं ताव􀃍चेतनाव􀃗सु॥
(􀇺􀃧टा􀃛ता􀃛तरभा􀃧यम)्
अचेतने􀃧व􀍪प। त􀉮यथा-लो􀃧टः 􀍯􀂢􀃜तो बाहुवेगं ग􀃗वा नैव 􀇓तय􀁛􀃊ग􀃍छ􀇓त नो􀃚व􀁛मारोह􀇓त।
पृ􀍬थवी􀍪वकारः पृ􀍬थवीमेव ग􀃍छ􀃗या􀃛तय􀁛तः॥
तथा-या एता आ􀃛त􀇐र􀃪यः सू􀃪मा आप􀃨तासां 􀍪वकारो धूमः। स धूम आकाशे 􀇓नवाते नैव
􀇓तय􀁛􀃊ग􀃍छ􀇓त नावा􀁛गवरोह􀇓त॥ अि􀃞वकारोऽप एव ग􀃍छ􀃗या􀃛तय􀁛तः॥
तथा- 􀃏यो􀇓तषो 􀍪वकारोऽ􀍬च􀁛राकाशदेशे 􀇓नवाते सु􀄤􀃏व􀍧लतं नवै 􀇓तय􀁛􀃊ग􀃍छ􀇓त नावा􀁛गवरोह􀇓त।
􀃏यो􀇓तषो 􀍪वकारो 􀃏यो􀇓तरेव ग􀃍छ􀃗या􀃛तय􀁛तः॥
(सू􀄟स􀃗ता􀄤ा􀃜तदूषण􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(३३३ दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 373 -
॥*॥ 􀃥य􀃑जन􀃨वर􀃥य􀇓त􀄐मे च त􀃗काल􀄤स􀉨गः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃥य􀃑जन􀃥य􀇓त􀄐मे 􀃨वर􀃥य􀇓त􀄐मे च त􀃗कालता 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃥य􀃑जन􀃥य􀇓त􀄐मे-इ􀃧टम् उ􀃜तम्।
आ􀃛तय􀁛तोऽध􀁛मा􀇒􀄟क􀃨य 􀃥य􀃑जन􀃨याऽध􀁛मा􀇒􀄟क इक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
नैव लोके नैव वेदेऽध􀁛मा􀇒􀄟क इगि􀃨त॥
क􀃨त􀇑ह􀁛?॥
मा􀇒􀄟कः। योऽि􀃨त स भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(दूषणा􀃛तरभा􀃧यम)्
􀃨वर􀃥य􀇓त􀄐मे- द􀃚य􀄟 म􀃚व􀄟 कुमाय􀁛थ􀉍 􀄦􀃩मब􀃛􀃚वथ􀁛म्। आ􀃛तय􀁛तो मा􀇒􀄟क􀃨य
􀉮􀍪वमा􀇒􀄟क􀃨येको मा􀇒􀄟को 􀉮􀍪वमा􀇒􀄟को यण् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
नैव लोके नैव वेदे मा􀇒􀄟को 􀉮􀍪वमा􀇒􀄟को वा यणि􀃨त॥
क􀃨त􀇑ह􀁛?॥
अध􀁛मा􀇒􀄟कः। योऽि􀃨त स भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(३३४ दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥ अ􀂢ु चानेकवणा􀁛देशेषु ॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 374 -
अ􀂢ु चानेकवणा􀁛देशेषु त􀃗कालता 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘इदम इश’्। आ􀃛य􀁛तोऽध􀁛तृतीयमा􀇒􀄟क􀃨यदे मः
􀃨थानेऽध􀁛तृतीयमा􀄟􀍧मवण􀉍 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। ‘भा􀃥यमानेन सवणा􀁛नां 􀄒हणं न’ इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(३३५ दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥१०॥)
॥*॥ गुणवृ􀉮􀃚य􀃏े भावेषु च॥*॥
(भा􀃧यम)्
गुणवृ􀆨योरे􀃏भावेषु च त􀃗कालता 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ख􀉪व+ा इ􀃛􀄡ः ख􀉪वे􀃛􀄡ः। ख􀉪वा+उदकम्
ख􀉪वोदकम्। ख􀉪वा+ईषा ख􀉪वेषा। ख􀉪वा+ऊढा ख􀉪वोढा। ख􀉪वा+एलका ख􀉪वैलका। ख􀉪वा+ओदनः
ख􀉪वौदनः। ख􀉪वा+ऐ􀇓तकायनः ख􀉪वै􀇓तकायनः। ख􀉪वा+औपगवः ख􀉪वौपगवः। इ􀇓त।
आ􀃛तय􀁛ति􀃨􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ाणां 􀃨था􀇓ननां 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ा आदेशाः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। तपरे गुणवृ􀆨ी।
(दूषणसाधकभा􀃧यम)्
ननु च तः परो य􀃨मा􀃗सोऽयं तपरः॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
ने􀃗याह। ताद􀍪प पर􀃨तपर इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द ताद􀍪प पर􀃨तपरः, ‘ऋदोरप’् इतीहैव 􀃨यात-् यवः 􀃨तवः। लवः पव इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात्।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 375 -
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नैष तकारः॥
क􀃨त􀇑ह􀁛?॥
दकारः॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
􀍩कं दकारे 􀄤योजनम?् ॥
(􀄤􀇓तब􀃛द􀈣भूतं समाधानभा􀃧यम)्
अथ 􀍩कं तकारे?॥ य􀉮यसंदेहाथ􀁛􀃨तकारः, दकारोऽ􀍪प। अथ मुखसुखाथ􀁛􀃨तकारः, दकारोऽ􀍪प॥
(दूषणवा􀇓त􀁛कशेषभा􀃧यम) ्
ए􀃏भावे-कुवा􀁛ते कुवा􀁛थे। आ􀃛तय􀁛तोऽध􀁛तृतीयमा􀄟􀃨य 􀇑टसं􀂣क􀃨याध􀁛तृतीयमा􀄟 एच् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषणो􀆨ारभा􀃧यम)्
नैव लोके न च वेदेऽध􀁛तृतीयमा􀄟 एजि􀃨त॥
(३३६ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥११॥)
॥*॥ ऋवण􀁛􀃨य गुणवृ􀍪􀆨􀄤स􀉨गे सव􀁛􀄤स􀉨गोऽ􀍪वशेषात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
ऋवण􀁛􀃨य गुणवृ􀍪􀆨􀄤स􀉨गे सव􀁛􀄤स􀉨गः सव􀁛गुणवृ􀍪􀆨􀄤स􀉨गः, सव􀈶 गुणवृ􀍪􀆨सं􀂣का ऋवण􀁛􀃨य
􀃨थाने 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 376 -
अ􀍪वशेषात्॥ न􀇑ह कि􀃦च􀉮􀍪वशेष उपाद􀈣यत- े एवंजातीयको गुणवृ􀍪􀆨सं􀂣क ऋवण􀁛􀃨य 􀃨थाने भवती􀇓त॥
अनुपाद􀈣यमाने 􀍪वशेषे सव􀁛􀄤स􀉨गः॥
(३३७ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१२॥)
॥*॥ न वा ऋवण􀁛􀃨य 􀃨थाने रपर􀄤स􀉨गादवण􀁛􀃨या􀃛तय􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः॥
􀍩कं कारणम?् ।
ऋवण􀁛􀃨य 􀃨थाने रपर􀄤स􀉨गात्। उः 􀃨थाने अण् 􀄤स􀃏यमान एव रपरो भवती􀃗यु􀃍यते। त􀄟
ऋवण􀁛􀃨या􀃛तय􀁛तो रेफवतो रेफवानकार एवा􀃛तरतमो भव􀇓त॥
(३३८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१३॥)
॥*॥ सवा􀁛देश􀄤स􀉨ग􀃨􀃗वनेका􀃣􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
सवा􀁛देश􀃨तु गुणवृ􀍪􀆨सं􀂣क ऋवण􀁛􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
अनेका􀃣􀃗वात्। ‘अनेकाि􀃣श􀃗सव􀁛􀃨य’ इ􀇓त॥
(३३९ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१४॥)
॥*॥ न वाऽनेका􀃣􀃗व􀃨य तदा􀄮य􀃗वा􀇺वणा􀁛देश􀃨या􀍪वघातः॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 377 -
􀍩कं कारणम?् ॥
‘अनेका􀃣􀃗व􀃨य तदा􀄮य􀃗वात’्। यदायमुः 􀃨थान,े तदायमनेकाल,् अनेका􀃣􀃗व􀃨य
तदा􀄮य􀃗वा􀇺वणा􀁛देश􀃨य 􀍪वघातो न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवाऽना􀃛तय􀁛मेवैतयोरा􀃛तय􀁛म्। एक􀃨या􀃛तरतमा 􀄤कृ􀇓तना􀁛ि􀃨त, अपर􀃨या􀃛तरतम आदेशो नाि􀃨त,
एतदेवैतयोरा􀃛तय􀁛म्॥
(३४० समाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥१५॥)
॥*॥ सं􀄤योगो वा न􀃧टा􀃦वद􀃊धरथवत्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवा न􀃧टा􀃦वद􀃊धरथव􀃗सह सं􀄤योगो भव􀇓त। त􀉮यथा- ‘तवा􀃦वो न􀃧टो ममा􀍪प रथो द􀃊धः,
उभौ सं􀄤यु􀃏यावहै’ इ􀇓त। एव􀍧महा􀍪प-‘तवा􀃜य􀃛तरतमा 􀄤कृ􀇓तना􀁛ि􀃨त, ममा􀃜य􀃛तरतम आदेशो नाि􀃨त,
अ􀃨तु नौ सं􀄤योगः’ इ􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
􀍪वषम उप􀃛यासः॥ चेतनाव􀃗सु आथा􀃗􀁛 􀄤करणा􀉮वा लोके सं􀄤योगो भव􀇓त। वणा􀁛􀃦च पुनरचेतनाः
त􀄟 􀍩कंकृतः सं􀄤योगः?॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
य􀉮य􀍪प वणा􀁛 अचेतनाः। य􀃨􀃗वसौ 􀄤यु􀉨􀃈ते स चेतनावान्॥
(एकादेशे दूषण􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(३४१ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१६॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 378 -
॥*॥ एजवण􀁛योरादेशेऽवण 􀉍 􀃨था􀇓ननोऽवण􀁛􀄤धान􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
एजवण􀁛योरादेशेऽवण 􀉍 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ख􀉪वैलका मालौपगवः॥
􀍩कं कारणम?् ॥
􀃨था􀇓ननोऽवण􀁛􀄤धान􀃗वात,् 􀃨थानी 􀃩य􀄟ावण􀁛􀄤धानः॥
(३४२ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१७॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं तूभया􀃛तया􀁛त्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ॥
उभयोय􀈾ऽ􀃛तरतम􀃨तेन भ􀍪वत􀃥यम्। न चावण􀁛मुभयोर􀃛तरतमम्॥ 􀃨थानेऽतरतमः॥५०॥
-----------
(४५ प􀇐रभाषासू􀄟म् ॥१।१।७॥ आ. ७॥)
उरण् रपरः॥ १।१।५१॥
(सू􀄟􀃨य रपर􀃗वमा􀄟􀍪वधायक􀃗वा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩क􀍧मदमुर􀄞परवचनम􀃛य􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛म-् ‘उः 􀃨थाने अणेव भव􀇓त रपर􀃦च’ इ􀇓त।
आहोि􀃨व􀄡पर􀃗वमा􀄟मनेन 􀍪वधीयत-े ‘उः 􀃨थाने अण् च अनण् च। अण् रप’ रइ􀇓त?॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 379 -
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(३४३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१८॥)
॥*॥ उर􀄞परवचनम􀃛य􀇓नवृ􀃗􀃗यथ 􀉍 चेदुदा􀃗ता􀇑दषु दोषः॥*॥
(भा􀃧यम)्
उरण् रपरवचनम􀃛य􀇓नव􀃗ृ􀃗यथ 􀉍 चेदुदा􀃗ता􀇑दषु दोषो भव􀇓त॥
के पुन􀇽दा􀃗तादयः?॥
उदा􀃗तानुदा􀃗त􀃨व􀇐रतानुना􀍧सकाः। कृ 􀇓तः 􀇿􀇓तः, कृ तं 􀇿तम,् 􀄤कृ तं 􀄤􀇿तम,् न ॄँ पा􀇑ह॥
(􀉮􀍪वतीयप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀃩यु􀁛ः 􀃨थाने अण ् चानण् च, अण् तु रपर इ􀇓त॥
(३४४ 􀉮􀍪वतीयप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥१९॥)
॥*॥ य उः 􀃨थानेऽण् स रपर इ􀇓त चे􀉮 गुणवृ􀉮􀃚योरवण􀁛􀄤􀇓तपि􀃗तः॥*॥
य उः 􀃨थानेऽण् स रपर इ􀇓त चे􀉮 गुणवृ􀉮􀃚योरवण􀁛􀃨या􀄤􀇓तपि􀃗तः। कता􀁛 हता􀁛 वाष􀁛ग􀃖यः॥
(􀉮􀍪वतीयप􀂢दूषणशेषा􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं 􀇑ह साधीयः- ऋवण􀁛􀃨यासवण􀈶 यदवण􀁛ः 􀃨यात,् न पुनरेङैचौ?॥
(􀉮􀍪वतीयप􀂢वा􀇑दभा􀃧यम)्
पूव􀁛ि􀃨म􀃛न􀍪प प􀂢े एष दोषः। 􀍩कं 􀇑ह साधीय􀃨त􀄟ा􀍪प ऋवण􀁛􀃨यासवण􀈶 यदवण􀁛ः 􀃨यात,् न
पुन􀇐रकारोकारौ॥
(􀄤थमप􀂢वा􀇑दभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 380 -
अथ मतमेतत-् उः 􀃨थाने अण􀃦चानण􀃦च 􀄤स􀉨गे अणेव भव􀇓त रपर􀃦चे􀇓त। 􀍧स􀆨ा पूव􀁛ि􀃨मन्
प􀂢ेऽवण􀁛􀃨य 􀄤􀇓तपि􀃗तः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀃗तु तदु􀃈तम- ् ‘उदा􀃗ता􀇑दषु दोषः’ इ􀇓त, स इह दोषो जायत,े न जायते॥
(समाधानभा􀃧यम)्
जायते स दोषः॥
कथम?् ॥
उदा􀃗त इ􀃗यनेनाणोऽ􀍪प 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦य􀃛ते, अनणोऽ􀍪प॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
य􀉮य􀍪प- अणोऽ􀍪प 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦य􀃛ते। न तु 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
􀍩कं कारणम?् ।
􀃨थानेऽ􀃛तरतमो भवती􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
कु तो नु ख􀃣वेतत-् 􀉮वयोः प􀇐रभाषयोः सावकाशयोः समवि􀃨थतयोः ‘􀃨थानेऽ􀃛तरतम’ इ􀇓त ‘उरण्
रपरः’ इ􀇓त च, ‘􀃨थानेऽ􀃛तरतम’ इ􀃗यनया प􀇐रभाषया 􀃥यव􀃨था भ􀍪व􀃧य􀇓त, न पुनरः ‘उरण् रपरः’
इ􀇓त?॥
अतः 􀍩कम?् ॥
अत एष दोषो जायते-‘उदा􀃗ता􀇑दषु दोषः’ इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 381 -
ये चा􀃜येते ऋवण􀁛􀃨य 􀃨थाने 􀄤􀇓तपदमादेशा उ􀃍य􀃛त,े तेषु रपर􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘ॠत इ􀆨ातोः’
‘उदो􀃧􀉫यपूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त।
(३४५ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु 􀄤स􀉨गे रपर􀃗वात्॥*
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ॥
‘􀄤स􀉨गे रपर􀃗वात’्। उः 􀃨थाने अण् 􀄤स􀃏यमान एव रपरो भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं व􀃈त􀃥यमेतत?् ।
(समाधानभा􀃧यम)्
न􀇑ह॥
कथमनु􀃍यमानं गं􀃨यत?े ।
􀃨थान इ􀇓त वत􀁛ते। 􀃨थानश􀃞द􀃦च 􀄤स􀉨गवाची॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮येवमादेशोऽ􀍪वशे􀍪षतो भव􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
आदेश􀃦च 􀍪वशे􀍪षतः॥
कथम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 382 -
􀉮􀍪वतीयं 􀃨थान􀄒हणं 􀄤कृ तमनुवत􀁛त.े त􀄟ैवम􀍧भसंब􀃛धः क􀇐र􀃧यत-े ‘उः 􀃨थाने अण् 􀃨थान इ􀇓त। उः
􀃨थाने 􀄤स􀉨गे अण् 􀄤स􀃏यमान एव रपरो भव􀇓त॥
(अ􀃖􀄒हण􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथा􀃖􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म,् न ऊ रपरो भवती􀃗येवो􀃍येत?॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
ऊ रपर इती􀃗यु􀃍यमाने क इदानीं रपरः 􀃨यात्॥?
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
य उः 􀃨थाने भव􀇓त॥
क􀃦च उः 􀃨थाने भव􀇓त?॥
आदेशः॥
(३४३ आ􀂢ेपबाधकवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ आदेशो रपर इ􀇓त चे􀄡􀈣􀇐र􀍪व􀍬धषु रपर􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
आदेशो रपर इ􀇓त चे􀄡􀈣􀇐र􀍪व􀍬धषु रपर􀃗व􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥
के पुना र􀈣􀇐र􀍪वधयः?॥
अक􀉨लोपाऽऽनङन􀄜ी􀍫􀄔ङादेशाः॥
अकङ-सौधात􀍩कः अक􀉨॥
लोप-पैतृ􀃧वसेयः। लोप॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 383 -
आन􀉨-होतापोतारौ। आन􀉨।
अन􀉨-कता􀁛 हता􀁛। अन􀉨।
र􀈣􀉨-मा􀄟ीय􀇓त 􀍪प􀄟ीय􀇓त। र􀈣􀉨॥
􀇐र􀉨-􀍩􀄐यते 􀇑􀄱यते। 􀇐र􀉨॥
(३४७ आ􀂢ेपबाधकवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥ उदा􀃗ता􀇑दषु च॥*॥
(भा􀃧यम)्
उदा􀃗ता􀇑दषु च॥
􀍩कम?् ॥
रपर􀃗व􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ कृ􀇓तः 􀇿􀇓तः।
कृ तं 􀇿तम्। 􀄤कृ तम् 􀄤􀇿तम्। न ॄपः ा􀇑ह॥ त􀃨माद􀃖􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥
(एकदेशे रपर􀃗वसाधका􀍬धकरणम)्
(३४८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ एकादेश􀃨योपसं􀃉यानम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
एकादेश􀃨योपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्॥ ख􀉪व􀃦य􀁛ः माल􀃦य􀁛ः ॥
􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀉮􀃚य􀇓त?॥
उः 􀃨थाने अण् 􀄤स􀃏यमान एव रपरो भवती􀃗यु􀃍यते। न चायमुरेव 􀃨थानेऽण् 􀍧श􀃧यत े॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 384 -
उ􀃦चा􀃛य􀃨य च॥
(३४९ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ अवयव􀄒हणाि􀃗स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
यद􀄟 ऋवण􀉍 तदा􀄮यं रपर􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ त􀉮यथा-‘माषा न भो􀃈त􀃥याः’ इ􀃗यु􀃈ते 􀍧म􀄮ा अ􀍪प न
भु􀃏य􀃛त॥े
(३५० समाधान􀇓नरासवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ अवयव􀄒हणाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेदादेशे रा􀃛त􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
अवयव􀄒हणाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेदादेशे रा􀃛त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ होतापोतारौ। यथैव-उ􀃦चा􀃛य􀃨य च
􀃨थानेऽण् रपरो भवती􀇓त, एवं य उः 􀃨थानेऽण् चानण् च सोऽ􀍪प रपरः 􀃨यात ्॥
(􀃥या􀃉या􀃛तरे दूषणभा􀃧यम)्
य􀇑द पुनः- ऋवणा􀁛􀃛त􀃨य 􀃨था􀇓ननो रपर􀃗वमु􀃍येत, ख􀉪व􀃦य􀁛ः माल􀃦य􀁛ः॥
नैवं श􀃈यम् । इह न 􀄤स􀃏येत- कता􀁛 हता,􀁛 􀍩कर􀇓त 􀍬गर􀇓त। ऋवणा􀁛􀃛त􀃨ये􀃗यु􀃍यत,े न चैत􀇺वणा􀁛􀃛तम्॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
ननु चैतद􀍪प 􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावेन ऋवणा􀁛􀃛तम्॥
(दूषणसाधकभा􀃧यम)्
अथ􀁛वता 􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावः। न चैषोऽथ􀁛वान् त􀃨मा􀃛नैवं श􀃈यम्॥ न चेदेवम, ्उपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्॥
इह च रपर􀃗व􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः-मातुः 􀍪पतु􀇐र􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 385 -
(समाधानभा􀃧यम)्
उभयं न व􀃈त􀃥यम् ॥
कथम ् ?॥
इह यो 􀉮वयोः ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टयोः 􀄤स􀉨गे भव􀇓त ,लभतेऽसाव􀃛यतरतो 􀃥यपदेशम्। त􀉮यथा -देवद􀃗त􀃨य
पु􀄟ः देवद􀃗तायाः पु􀄟 इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं मातुः 􀍪पतु􀇐र􀇓त
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
का 􀇾प􀍧स􀍪􀆨ः?
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
अ􀃨􀃗व􀄟 रपर􀃗वम्॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
’रा􀃗स􀃨य ‘इ􀇓त सकार􀃨य लोपः। रेफ􀃨य 􀍪वसज􀁛नीयः॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
नैवं 􀃦􀃈यम्। इह 􀇑ह -मातुः करो􀇓त 􀍪पतुः करोती􀇓त’ ,अ􀄤􀃗यय􀍪वसज􀁛नीय􀃨य ‘इ􀇓त ष􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
अ􀄤􀃗यय􀍪वसज􀁛नीय􀃨ये􀃗यु􀃍यते। 􀄤􀃗यय􀍪वसज􀁛नीय􀃦चायम् ॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 386 -
लु􀃜यतेऽ􀄟 􀄤􀃗ययोः ’रा􀃗स􀃨य ‘इ􀇓त।
(समाधानवा􀇓त􀁛कशेषभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह-􀁛
(३५१ समाधानवा􀇓त􀁛कम् ॥९)
॥*॥ 􀄧ातु􀃧पु􀄟􀄒हणं 􀂣ापकमेकादेश -
॥ 􀇓न􀍧म􀃗तात् ष􀃗व􀄤􀇓तषेध􀃨य ॥*॥
( भा􀃧यम)्
यदयं क􀃨का􀇑दषु 􀄧ातु􀃧पु􀄟श􀃞दं पठ􀇓त त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-नैकादेश􀇓न􀍧म􀃗तात् ष􀃗वं भवती􀇓त॥
(पूवा􀁛􀃛त􀃗वसाधना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनरयं पूवा􀁛􀃛तः ,आहोि􀃨व􀃗परा􀇑दः ,आहोि􀃨वदभ􀃈तः ?॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वाऽयं पूवा􀁛􀃛तः 􀃨यात ् ?कथं वा परा􀇑दः ?कथं वा अभ􀃈तः?॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम)्
य􀉮य􀃛त इ􀇓त वत􀁛त े ,ततः पूवा􀁛􀃛तः। अथा􀇑द􀇐र􀇓त वत􀁛त े ,ततः परा􀇑दः। अथोभयं 􀇓नवृ􀃗तम ् ,
ततोऽभ􀃈तः॥
(भा􀃧यम)्
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
अभ􀃈तप􀂢े दूषणवा􀇓त􀁛कम ्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 387 -
॥*॥अभ􀃈ते द􀈣घ􀁛ल􀃗वयग􀃟य􀃨त􀃨वरहला􀇑दशेष􀍪वसज􀁛नीय􀄤􀇓तषेधः 􀄤􀃗यया􀃥यव􀃨था च ॥*॥
(भा􀃧यम)्
य􀉮यभ􀃈तः द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। गीः पूः। रेफवकारा􀃛त􀃨य धातो􀇐र􀇓त द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषणानुपपि􀃗तभा􀃧यम) ्
􀍩कं पुनः कारणं रेफवकारा􀃟यां धातु􀍪व􀁛शे􀃧यत े ,न पुनः पदं 􀍪वशे􀃧यते -रेफवकारा􀃛त􀃨य पद􀃨ये􀇓त?।
(दूषणोपपि􀃗तभा􀃧यम)्
नैवं श􀃈यम ्। इहा􀍪प 􀄤स􀃏येत-अि􀃊नः, वायुर􀈣􀇓त॥
(दूषणानुपपि􀃗तभा􀃧यम) ्
एवं त􀇑ह 􀁛 रेफवकारा􀃟यां पदं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः, धातुनेकम-्रेफवकारा􀃛त􀃨य पद􀃨येको धातो􀇐र􀇓त॥
(दूषणोपपि􀃗तभा􀃧यम)्
एवम􀍪प-􀍪􀄤यं 􀄒ाम􀍨ण कुलम􀃨य 􀍪􀄤य􀄒ाम􀍨णः 􀍪􀄤यसेना􀇓नः अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त। त􀃨मा􀆨ातुरेव
􀍪वशे􀃧यते। धातौ च 􀍪वशे􀃧यमाणे इह द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त गीः पूः॥ द􀈣घ􀁛॥
(ल􀃗वोदाहरणभा􀃧यम)्
ल􀃗व -ल􀃗वं च न 􀍧स􀃚य􀇓त। 􀇓नजे􀍬ग􀃣यते। ’􀄒ो य􀍫ङ ‘इ􀇓त ल􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दोषबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। 􀄒 इ􀃗यन􀃛तरयोगैषा ष􀃧ठ􀈤।
(दोषसाधकभा􀃧यम)्
एवम􀍪प 􀃨वज􀈶􀍬ग􀃣यत इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दोषबाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 388 -
एवं त􀇑ह􀁛 यङा आन􀃛तय􀉍 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः॥ अथवा 􀄒 इ􀇓त प􀃑चमी। ल􀃗व॥
(य􀃈􀃨वरोदाहरणभा􀃧यम)्
य􀃈􀃨वर -य􀃈􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। गीय􀁛ते 􀃨वयमेव ,पूय􀁛ते 􀃨वयमेव। ’अचः कतृ􀁛य􀍩क ‘इ􀃗येष 􀃨वरो
न 􀄤ा􀃜नो􀇓त ,रेफेण 􀃥यव􀇑हत􀃗वात्॥
(दोषो􀆨ारभा􀃧यम)्
नैष दोषः। ’􀃨वर􀍪वधौ 􀃥य􀃑जनम􀍪व􀉮यमानव􀆫व􀇓त ‘इ􀇓त नाि􀃨त 􀃥यवधानम्॥ य􀃈􀃨वर॥
(अ􀃟य􀃨त􀃨वरोदाहरणभा􀃧यम)्
अ􀃟य􀃨त􀃨वर-अ􀃟य􀃨त􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। मा 􀇑ह 􀃨म ते 􀍪पप􀇽ः। मा 􀇑ह 􀃨म ते 􀇒बभ􀇽ः।
’अ􀃟य􀃨तानामा􀇑द􀇽दा􀃗तो भव􀇓त अजादौ लसाव􀁛धातुके ‘इ􀃗येष 􀃨वरो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त ,रेफेण
􀃥यव􀇑हत􀃗वात्॥
(दोषो􀆨ारभा􀃧यम)्
नैष दोषः। ’􀃨वर􀍪वधौ 􀃥य􀃑जनम􀍪व􀉮यमानव􀆫व􀇓त ‘इ􀇓त नाि􀃨त 􀃥यवधानम्॥अ􀃟य􀃨त􀃨वर॥
(हला􀇑दःशेषोदाहरणभा􀃧यम)्
हला􀇑दशेष-हला􀇑दशेष􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। ववृते ववृधे। अ􀃟यास􀃨य􀇓ते हला􀇑दशेषो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
हला􀇑दशेष॥
(􀍪वसज􀁛नीय􀄤􀇓तषेधोदाहरणभा􀃧यम)्
􀍪वसज􀁛नीयः (􀄤􀇓तषेध)-􀍪वसज􀁛नीय􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। नाकु􀁛 टो नाप􀁛􀃗यः।
’खरवसानयो􀍪व􀁛सज􀁛नीयः‘इ􀇓त 􀍪वसज􀁛नीयः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀍪वसज􀁛नीय)-􀄤􀇓तषेध(॥
(􀄤􀃗यया􀃥यव􀃨थोदाहरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 389 -
􀄤􀃗यया􀃥यव􀃨था च। 􀄤􀃗यये 􀃥यव􀃨था न 􀄤क􀃣􀃜ये-􀍩करतः 􀍬गरतः। रेफोऽ􀃜यभ􀃈तः, 􀄤􀃗ययोऽ􀍪प। त􀄟
􀃥यव􀃨था न 􀄤क􀃣पते॥
(पूवा􀁛􀃛तप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 पूवा􀁛􀃛तः क􀇐र􀃧यते।
(३८३ पूवा􀁛􀃛तप􀂢े दूषणा􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम) ्
॥*॥ पूवा􀁛􀃛ते व􀁛वधारण ं 􀍪वसज􀁛नीय􀄤􀇓तषेधो य􀃈􀃨वर􀃦च॥*॥
य􀇑द पूवा􀁛􀃛तः, रोरवधारणं कत􀁛􀃥यम’्-रोः सु􀍪प ‘रोरेव सु􀍪प ना􀃛य􀃨य। स􀍪प􀁛􀃧षु धनु􀃧षु। इह मा भूत- ्
गीषु􀁛 पूषु􀁛॥
(इतरप􀂢ऽे 􀍪पलाघवाभावभा􀃧यम)्
परादाव􀍪प स􀃗यवधारणं कत􀁛􀃥यम-् चतुि􀃧व􀁛􀃗येवमथ􀁛म्॥ (वव􀁛धारणम)्
(􀍪वसज􀁛नीय􀄤􀇓तषेधोदाहरणभा􀃧यम)्
􀍪वसज􀁛नीय􀄤􀇓तषेधः-􀍪वसज􀁛नीय􀃨य च 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। नाकु􀁛 टः। नाप􀁛􀃗यः। ’खरवसानयो􀍪व􀁛सज􀁛नीय ‘
इ􀇓त 􀍪वसज􀁛नीयः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(इतरप􀂢ेऽ􀍪प लाधवाभावभा􀃧यम)्
परादाव􀍪प 􀍪वसज􀁛नीय􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः ,नाक􀁛 ि􀃣प􀇐र􀃗येवमथ􀁛म् कि􀃣पपदसंघातभ􀃈तोऽस ौ
नो􀃗सहतेऽवयव􀃨य पदा􀃛ततां 􀍪वह􀃛तु􀍧म􀇓त 􀍪वसज􀁛नीयः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀍪वसज􀁛नीय􀄤􀇓तषेधः)
(य􀃈􀃨वरोदाहरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 390 -
य􀃈􀃨वरः-य􀃈􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। गीय􀁛ते 􀃨वयमेव ,पूय􀁛ते 􀃨वयमेव ’अचः कतृ􀁛य􀍩क ‘इ􀃗येष 􀃨वरो न
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। उपदेश इ􀇓त वत􀁛ते॥ (य􀃈􀃨वरः)॥
(परा􀇑दप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अथवा- पुनर􀃨तु परा􀇑दः
॥*॥ ३८४ परा􀇑दप􀂢ेदूषण􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥*॥
॥*॥परादावकारलोपौ􀃗वपुक􀄤􀇓तषेध􀃦च􀉨युपधा􀄱􀃨व􀃗व􀍧मटो 􀃥यव􀃨थऽ􀃟यासलोपोऽ􀃟य􀃨तता􀇑द􀃨वरोद􀈣ध􀁛􀃗वं
च॥*॥
(भा􀃧यम)्
य􀇑द परा􀇑दः। अकारलोपः 􀄤􀇓तषे􀃚यः कता􀁛 हता􀁛। अतो लोप आध􀁛धातुके इ􀃗यकारलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः, उपदेश इ􀇓त वत􀁛त,े
(दूषणसाधकभा􀃧यम)्
य􀉮युपदेश इ􀇓त वत􀁛त,े 􀍬धनुतः कृ णुतः अ􀄟 लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
नोपदेश􀄒हणेन 􀄤कृ 􀇓तर􀍧भस􀃠ब􀃚यते 􀍩कं त􀇑ह?􀁛
आध􀁛धातुकम􀍧भसंब􀃚यत-ेआध􀁛धातकु ोपदेशे यदकारा􀃛त􀍧म􀇓त॥ अकारलोप॥
(औ􀃗वोदाहरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 391 -
औ􀃗व -औ􀃗वं च 􀄤􀇓तषे􀃚यम्। चकार जहार। ’आत औ णलः ‘इ􀃗यौ􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दोषो􀆨ारभा􀃧यम)्
नैषः दोषः। ’􀇓न􀇑द􀁛􀃦यमान􀃨यादेशा भवि􀃛त ‘इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀃨त􀇑ह􀁛 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते त􀃨य क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
रेफेण 􀃥यव􀇑हत􀃗वात् ॥ औ􀃗व॥
(उदाहरणभा􀃧यम)्
पु􀃈􀄤􀇓तषेधः-पुक् च 􀄤􀇓तषे􀃚यः। कारय􀇓त, हारय􀇓त। ’आतां पुक् ‘इ􀇓त पुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ पु􀃈􀄤􀇓तषेध॥
(उदाहरणभा􀃧यम)्
च􀉨युपधा􀄱􀃨व􀃗वम-् च􀉨युपधा􀄱􀃨व􀃗वं च न 􀍧स􀃚य􀇓त। अचीकरत,् अजीहरत्। ’णौ च􀉨युपधाया 􀄱􀃨वः’’
इ􀇓त 􀄱􀃨व􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
(उदाहरणभा􀃧यम)्
इटो 􀃥यव􀃨था। इट􀃦च 􀃥यव􀃨था न क􀃣पते। आ􀃨त􀇐रता, 􀇓नप􀇐रता .इड􀍪प परा􀇑दः रेफोऽ􀍪प। त􀄟
􀃥यव􀃨था न 􀄤क􀃣पते॥ इटो 􀃥यव􀃨था॥
(उदाहरणभा􀃧यम)्
अ􀃟यासलोपः -अ􀃟यासलोप􀃦च व􀃈त􀃥यः। ववृते ववृघे। ’अ􀃟यास􀃨य इ􀇓त हला􀇑दशेषो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
अ􀃟यासलोप॥
(उदाहरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 392 -
अ􀃟य􀃨त􀃨वरः -अ􀃟य􀃨त􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त- मा 􀇑ह 􀃨म ते 􀍪पप􀇽ः मा 􀇑ह 􀃨म ते 􀇒बभ􀇽ः।
’अ􀃟य􀃨तानामा􀇑द􀇽दा􀃗तो भव􀃗यजादौ लसाव􀁛धातुके ‘इ􀃗येष 􀃨वरो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अ􀃟य􀃨त􀃨वर॥
)उदाहरणभा􀃧यम(्
ता􀇑द􀃨वरः -ता􀇑द􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। 􀄤कता􀁛 ,􀄤कतु􀁛म्। ’तादौ च 􀇓न􀇓त कृ􀃗यतौ ‘इ􀃗येष(६/२/५०) 􀃨वरो
न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषणबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। उ􀃈तमेतत-् *कृ दुपदेशे व ा ता􀉮यथ􀁛􀍧मडथ􀁛म*् इ􀇓त॥
(उदाहरणभा􀃧यम)्
द􀈣घ􀁛ः- द􀈣घ􀁛􀃗वं च, न 􀍧स􀃚य􀇓त। गीः, पूः। ’रेफवकारा􀃛त􀃨य धातोः ‘इ􀇓त द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ द􀈣घ􀁛॥
उरण् रपरः ॥५१॥ (४७ प􀇐रभाषासू􀄟म्॥१/१/७ आः८)
अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य ॥१।१।५२॥
(अ􀃣􀄒हण􀍪वशेषणता􀍪वचारा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩क􀍧मदम􀃣􀄒हणम􀃛􀃗य􀍪वशेषणम ् ,आहोि􀃨व􀉮 -आदेश􀍪वशेषणम् ?॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं चातः?॥
(अ􀃛􀃗य􀍪वशेषण􀃗वे दूषणभा􀃧यम) ्
य􀉮य􀃛􀃗य􀍪वशेषणम ् ,आदेशोऽ􀍪वशे􀍪षतो भव􀇓त॥
त􀄟 को दोषः?।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 393 -
अनेकाल􀃜यादेशोऽ􀃛􀃗य􀃨य 􀄤स􀃏येत॥
(आदेश􀍪वशेषणप􀂢े लाघवभा􀃧यम)्
य􀇑द पुनः’ अल􀃛􀃗य􀃨य ‘इ􀃗यु􀃍यत,े त􀄟ायम􀃜यथ􀁛ः’-अनेकाि􀃣श􀃗सव􀁛􀃨य ‘इ􀃗येत􀃛न व􀃈त􀃥यं भव􀇓त। इदं
􀇓नयमाथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त-अलेवा􀃛􀃗य􀃨य भव􀇓त,ना􀃛य इ􀇓त॥
(आदेश􀍪वशेषण􀃗वप􀂢 े आ􀂢पे भा􀃧यम)्
एवम􀃜य􀃛􀃗योऽ􀍪वशे􀍪षतो भव􀇓त॥
त􀄟 को दोषः?॥
वा􀃈य􀃨या􀍪प पद􀃨या􀃜य􀃛􀃗य􀃨य 􀄤स􀃏येत॥
(अ􀃛􀃗य􀍪वशेषण􀃗वेऽ􀍪प गौरव􀇓नरासभा􀃧यम)्
य􀇑द ख􀃣व􀃜येषोऽ􀍧भ􀄤ायः-त􀃛न 􀍩􀄐येते􀇓त ,अ􀃛􀃗य􀍪वशेषणेऽ􀍪प स􀇓त त􀃛न क􀇐र􀃧यते॥
कथम?् ॥
’􀍫ङ􀃍च, अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य ‘इ􀃗येति􀃛नयमाथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त-􀍫ङदेवानेकाल􀃛􀃗य􀃨य भव􀇓त ,ना􀃛य इ􀇓त॥
(􀃨थानष􀃧ठ􀈤􀍪वषय􀃗व􀃨थापना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ􀉍 पुन􀇐रदमु􀃍यत?े ।
(३८५ समाधानवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम)्
अलोऽ􀃛􀃗य􀃨ये􀇓त 􀃨थाने 􀍪व􀂣ात􀃨यानुसंहारः॥*॥
(भा􀃧यम)्
अलोऽ􀃛􀃗य􀃨ये􀃗यु􀃍यत े 􀃨थाने 􀍪व􀂣ात􀃨यानुसंहारः 􀍩􀄐यत े 􀃨थाने 􀄤स􀃈त􀃨ये􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 394 -
(समाधानसाधकवाि􀃗त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम)्
इतरथा 􀃩य􀇓न􀃧ट􀄤स􀉨गः॥*॥
(भा􀃧यम)्
इतरथा 􀃩य􀇓न􀃧टं 􀄤स􀃏येत। 􀇑टि􀃗कि􀃛मतोऽ􀃜य􀃛􀃗य􀃨य 􀃨युः॥
(दूषणा􀄤ाि􀃜तसंभावनाभा􀃧यम)्
य􀇑द पुनरयं योगशेषो 􀍪व􀂣ायेत॥
(समाधानसाधकभा􀃧यवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ योगशेषे च ॥*॥
(भा􀃧यम)्
योगशेषे च
􀍩कम?्
अ􀇓न􀃧टं 􀄤स􀃏येत 􀇑टि􀃗कि􀃛मतोऽ􀃜य􀃛􀃗य􀃨य 􀃨युः। त􀃨मा􀃗सु􀃧ठू 􀃍यत*े -अलोऽ􀃛􀃗य􀃨ये􀇓त 􀃨थाने
􀍪व􀂣ात􀃨यानुसंहारः इतरथा 􀃩य􀇓न􀃧ट􀄤स􀉨ग *इ􀇓त॥ अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य ॥५२॥
(४७ प􀇐रभाषासू􀄟म् ॥ १/१/७ आ. ९)
􀍫ङ􀃍च॥१।१।५३॥
(तात􀍫ङ सवा􀁛देश􀃗वसाधना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
तात􀉨अ􀃛􀃗य􀃨य 􀃨थाने क􀃨मा􀃛न भव􀇓त’ ?􀍫ङ􀃍चालोऽ􀃛􀃗य􀃨य ‘इ􀇓त 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(३५७ समाधानवा􀇓त􀁛कम ्॥१॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 395 -
तात􀍫ङ 􀍫ङ􀃗करण􀃨य सावकाश􀃗वा􀉮􀍪व􀄤􀇓तषेधा􀃗सवा􀁛देशः॥*॥
(भा􀃧यम)्
तात􀍫ङ 􀍫ङ􀃗करणं सावकाशम्॥
कोऽवकाशः?।
गुणवृ􀍪􀆨􀄤􀇓तषेधाथ􀈾 ङकारः। तात􀍫ङ 􀍫ङ􀃗करण􀃨य सावकाश􀃗वा􀉮􀍪व􀄤􀇓तषेधा􀃗सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
􀄤योजनं नाम त􀉮 व􀃈त􀃥यं ,यि􀃛नयोगतः 􀃨यात्।
य􀇑द चायं 􀇓नयोगतः सवा􀁛देशः 􀃨यात ् ,तत एत􀃗􀄤योजनं 􀃨यात्। कु तो नु ख􀃣वेतत् 􀍫ङ􀃗करणादयं
सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त ,न पुनर􀃛􀃗य􀃨य 􀃨या􀇑द􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
एवं त􀃩य􀈶तदेव 􀂣ापय􀇓त-न तातङ􀃛􀃗य􀃨य 􀃨थाने भवती􀇓त। यदेतं 􀍫ङतं करो􀇓त। इतरथा 􀇑ह लोट
ए􀇽􀄤करण एव 􀄦ूयात’ ् -􀇓त􀃩यो􀃨तादा􀍧श􀃧य􀃛यतर􀃨याम ् ‘इ􀇓त॥ 􀍫ङ􀃍च॥५३॥
आदेः पर􀃨य॥१।१।५४॥
(प􀇐रभाषासू􀄟म् ।१९।१।७।आ.१०॥)
(आ􀇑द􀇓नयमतः सवा􀁛देशबल􀈣य􀃨􀃗वा􀍬धकरणम)्
(३५८ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम ् ॥१॥)
॥*॥ अलोऽ􀃛􀃗य􀃨यादेः पर􀃨यानेकाि􀃣श􀃗सव􀁛􀃨ये􀃗यपवाद􀍪व􀄤􀇓तषेधा􀃗सवा􀁛देशः ॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 396 -
’अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य ‘इ􀃗यु􀃗सग􀁛ः॥ त􀃨य ’आदेः पर􀃨य’ ‘अनेकाल् 􀍧श􀃗सव􀁛􀃨य ‘इ􀃗यपवादौ।
अपवाद􀍪व􀄤􀇓तषेधात् सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त। ’आदेः पर􀃨य ‘इ􀃗य􀃨यावकाशः’-􀉮􀃥य􀃛त􀇽पसग􀈶􀃟योऽप ईत ् ‘
􀉮वीपम ् ,अ􀃛तर􀈣पम ् ,समीपम्। ’अनेकाल् 􀍧शत् सव􀁛􀃨य ‘इ􀃗य􀃨याऽवकाशः’-अ􀃨तेभू􀁛ः ‘भ􀍪वता ,भ􀍪वतुम्।
इहोभयं 􀄤ा􀃜नो􀇓त- ’अतो 􀍧भस ऐस‘्। ’अनेकाल् 􀍧शत् सव􀃨􀁛 य ‘इ􀃗येत􀆫व􀇓त 􀍪व􀄤􀇓तषेधेन॥
’􀍧श􀃗सव􀁛􀃨य ‘इ􀃗य􀃨यावकाशः’-इदम इश ् ‘इतः ,इह। ’आदेः पर􀃨य ‘इ􀃗य􀃨यावकाशः -स एव। इहोभयं
􀄤ा􀃜नो􀇓त अ􀃧टा􀃟य औश्। ’ -􀍧श􀃗सव􀁛􀃨य ‘इ􀃗येत􀆫व􀇓त 􀍪व􀄤􀇓तषेधन॥ आदेः पर􀃨य॥५४॥
अनेकाि􀃣श􀃗सव􀁛􀃨य॥१।१।५५॥
(􀍧श􀉮􀄒हण􀄤योजन􀄤􀃗या􀃉याना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢पे भा􀃧यम)्
􀍧श􀃗सव􀁛􀃨ये􀇓त 􀍩कमुदाहरणम?् ।
(􀄤योजनभा􀃧यम)्
’इदम इश ् ‘इतः ,इह॥
(􀄤योजनबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्॥ 􀍧श􀃗करणादेवा􀄟 सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀄤योजना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह’􀁛 -अ􀃧टा􀃟य औश‘्॥
(􀄤योजनबाधक􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चा􀄟ा􀍪प 􀍧श􀃗करणादेव सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀄤योजना􀃛तरभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 397 -
इदं त􀇑ह’􀁛 -जसः शी’ ‘ज􀃦शसोः 􀍧शः‘॥
(􀄤योजनबाधक􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चा􀄟ा􀍪प 􀍧श􀃗करणादेव सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
अ􀃨􀃗य􀃛यि􀃍छ􀃗करणे 􀄤योजनम्॥
􀍩कम?् ॥
􀍪वशेषणाथ􀁛ः शकारः॥
􀃈व 􀍪वशेषणाथ􀈶नाथ􀁛ः?॥
’􀍧श सव􀁛नाम􀃨थानम’् ‘􀍪वभाषा 􀍫ङ􀃦योः ‘इ􀇓त॥
(’नानुब􀃛धकृ तमनेका􀃣􀃗वम ् ‘इ􀇓त प􀇐रभाषासाधना􀍬धकरणम)्
(वचनवैय􀃘य􀈾पपादनभाय􀃧म)्
􀍧श􀃗सव􀁛􀃨ये􀇓त श􀃈यमकतु􀁛म्॥
कथम?् ।
अ􀃛􀃗य􀃨यायं 􀃨थाने भव􀃛न 􀄤􀃗ययः 􀃨यात्। अस􀃗यां 􀄤􀃗ययसं􀂣ाया􀍧म􀃗सं􀂣ा न 􀃨यात्।
अस􀃗या􀍧म􀃗सं􀂣ायां लोपो न 􀃨यात्। अस􀇓त लोपे अनेकाल। ् यदा अनेकाल ् ,तदा सवा􀁛देशः। यदा
सवा􀁛देशः ,तदा 􀄤􀃗ययः। यदा 􀄤􀃗ययः ,तदे􀃗सं􀂣ा। यदे􀃗सं􀂣ा ,तदा लोपः॥
(नानुब􀃛धकृ तमनेका􀃣􀃣वप􀇐रभाषा􀂣ापनभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 􀍧स􀆨े स􀇓त यि􀃍छ􀃗सव􀁛􀃨ये􀃗याह, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः -अ􀃨􀃗येषा प􀇐रभाषा -
’नानुब􀃛धकृ तमनेका􀃣􀃗वं भव􀇓त-‘इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 398 -
􀍩कमेत􀃨य 􀂣ापने 􀄤योजनम?् ।
*त􀄟ास􀇾पसवा􀁛देशदा􀃜􀄤􀇓तषेधेषु पृथ􀃈􀃗व􀇓नद􀈶शोऽनाकारा􀃛त􀃗वा􀉮*इ􀃗यु􀃈तम,् त􀃛न व􀃈त􀃥यं भव􀇓त॥
अनेकाल्॥५५॥
इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चते 􀃥याकरण महाभा􀃧ये 􀄤थम􀃨या􀃚याय􀃨य 􀄤थमेपादे
स􀃜तममाि􀃩वकम ्॥७॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 399 -
􀄤थमा􀃚याय􀃨य 􀄤थमपादे अ􀃧टमाि􀃩नकम्॥
(अ􀇓तदेश􀄤करणम)्
(अ􀇓तदेशसू􀄟म१् /१/८ आ१)
(􀃨था􀇓नवदादेशोऽनि􀃣वधौ ॥१।१।५७ आ. १)
(पदकृ 􀃗य􀇓नव􀁛चना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
व􀃗करणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘􀃨था􀃛यादेशोऽनि􀃣वधौ’ इतीय􀃗यु􀃍यमाने सं􀂣ाऽ􀍬धकारोऽयम,् त􀄟 􀃨थानी आदेश􀃨य सं􀂣ा 􀃨यात्॥
त􀄟 को दोषः?।
‘आङो यमहनः’ आ􀃗मने पदं भवती􀇓त वघेरेव 􀃨या􀉮 ह􀃛तेन􀁛 􀃨यात्॥ व􀃗करणे पुनः 􀍩􀄐यमाणे न दोषो
भव􀇓त। 􀃨था􀇓नकाय􀁛मादेशे अ􀇓त􀇑द􀃦यते ‘गु􀇽व􀉮 गु􀇽पु􀄟’े इ􀇓त यथा॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथादेश􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
‘􀃨था􀇓नवदनि􀃣वधौ’ इतीय􀃗यु􀃍यमाने क इदानी ं 􀃨था􀇓नव􀃗􀃨यात?् ॥
यः 􀃨थाने भव􀇓त॥
क􀃦च 􀃨थाने भव􀇓त?॥
आदेशः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 400 -
(समाधानभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्आदेशमा􀄟ं 􀃨था􀇓नव􀉮यथा 􀃨यात्॥ एकदेश􀍪वकृ त􀃨योपसं􀃉यानं
चोद􀇓य􀃧य􀇓त, त􀃛न व􀃈त􀃥यं भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀍪व􀍬ध􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(􀍪व􀍬ध􀄒हण􀄤योजनभा􀃧यम)्
सव􀁛􀍪वभ􀃈􀃗य􀃛तः समासो यथा 􀍪व􀂣ायेत- अलः पर􀃨य 􀍪व􀍬धः-अि􀃣व􀍬धः। अलो 􀍪व􀍬धः-
अि􀃣व􀍬धः। अ􀍧ल 􀍪व􀍬धः- अि􀃣व􀍬धः। अला 􀍪व􀍬धः-अि􀃣व􀍬ध􀇐र􀇓त॥
(􀍪व􀍬ध􀄒हण􀄤योजन􀇓नरासभा􀃧यम)्
नतै दि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀇓नद􀈶शोऽयम् ॥ 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀇓नद􀈶शा􀃦चाथत􀁛 􀃛􀄟ा भवि􀃛त, न
कां􀍬च􀃗􀄤ाधा􀃛येन 􀍪वभि􀃈तमा􀄮यि􀃛त त􀄟 􀄤ा􀇓तप􀇑दकाथ􀈶 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे यां या ं 􀍪वभि􀃈तमा􀄮􀇓यतुं
बु􀍪􀆨􀇽पजायते सा सा आ􀄮􀇓यत􀃥या॥
(􀍪व􀍬ध􀄒हण􀄤योजना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्उ􀃗तरपदलोपो यथा 􀍪व􀂣ायेत-अलमा􀄮यते अला􀄮यः, अला􀄮यो 􀍪व􀍬धः
अि􀃣व􀍬ध􀇐र􀇓त। य􀄟 􀄤ाधा􀃛येनाला􀄮ीयते, त􀄟ैव 􀄤􀇓तषेधः 􀃨यात्॥ य􀄟 􀍪वशेषण􀃗वेनाला􀄮ीयते त􀄟
􀄤􀇓तषेधो न 􀃨यात्।
􀍩कं 􀄤योजनम ् ?॥
􀄤द􀈣􀃥य 􀄤सी􀃥ये􀇓त वला􀇑दल􀂢ण इण् मा भू􀇑द􀇓त॥
(सू􀄟ार􀃠भ􀄤योजन􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 401 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ 􀉍 पुन􀇐रदमु􀃍यत?े ॥
(३५९ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ 􀃨था􀃛यादेशपृथ􀃈􀃗वादादेशे 􀃨था􀇓नवदनुदेशो गु􀇽व􀉮 गु􀇽पु􀄟 इ􀇓त यथा॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃛यः 􀃨थानी, अ􀃛य आदेशः॥ 􀃨था􀃛यादेशपृथ􀃈􀃗वादेत􀃨मा􀃗कारणात् 􀃨था􀇓नकायम􀁛 ादेशे न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
त􀄟 को दोषः?॥
‘आङो यमहनः’ आ􀃗मनेपदं भवती􀇓त ह􀃛तेरेव 􀃨या􀉮, वधेन􀁛 􀃨या􀉮। इ􀃧यते च- वधेर􀍪प
􀃨या􀇑द􀇓त। त􀃍चा􀃛तरेण य􀃗नं न 􀍧स􀆨य􀇓त, त􀃨मा􀃗􀃨था􀇓नवदनुदेशः। एवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते॥ ‘गु􀇽व􀉮
गु􀇽पु􀄟 इ􀇓त यथा।’ त􀉮यथा-‘गु􀇽व􀉮 गु􀇽पु􀄟े व􀇓त􀁛त􀃥यम’ ् इ􀇓त गुरौ य􀃗काय􀉍 त􀉮 गु􀇽पु􀄟ेऽ􀇓त􀇑द􀃦यते।
एव􀍧महा􀍪प 􀃨था􀇓नकाय􀁛मादेशेऽ􀇓त􀇑द􀃦यते॥
(सू􀄟ार􀃠भ􀄤योजनबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। लोकत एतत् 􀍧स􀆨म्। त􀉮यथ- ा लोके यो य􀃨य 􀄤स􀉨गे भव􀇓त,
लभतेऽसौ त􀃗काया􀁛􀍨ण। त􀉮यथा-उपा􀃚याय􀃨य 􀍧श􀃧यो या􀃏यकुला􀇓न ग􀃗वा अ􀄒ासनाद􀈣􀇓न लभते॥
(सू􀄟ार􀃠भ􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
य􀉮य􀍪प ताव􀃣लोक एष 􀇺􀃧टा􀃛तः। 􀇺􀃧टा􀃛त􀃨या􀍪प तु पु􀇽षार􀃠भो 􀇓नवत􀁛को भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अि􀃨त वेह कि􀃦च􀃗पु􀇽षार􀃠भः?
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 402 -
अ􀃨ती􀃗याह॥
कः?
􀃨व􀇾प􀍪व􀍬धना􀁛म। ह􀃛तेरा􀃗मनेपदमु􀃍यमानं ह􀃛तेरेव 􀃨यात,् वधेन􀁛 􀃨यात्॥
(सू􀄟ार􀃠भ􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एवं त􀃩या􀁛चाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- 􀃨था􀇓नवदादेशो भवती􀇓त। यदयं ‘यु􀃧मद􀃨मदोरनादेश’ॆ इ􀃗यादेशे
􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥
कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् ।
यु􀃧मद􀃨मदो􀍪वभ􀁛 􀃈तौ काय􀁛मु􀃍यमानं कः 􀄤स􀉨गो यदादेशऽे 􀍪प 􀃨यात्॥ प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀁛ः-
􀃨था􀇓नवदादेशो भवती􀇓त। अत आदेशे 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त।
(सू􀄟ार􀃠भ􀄤योजनभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्अनि􀃣वधा􀍪व􀇓त 􀄤􀇓तषेधं व􀃪यामी􀇓त। इह मा भूत-्􀉮यौः प􀃛थाः स इ􀇓त॥
(सू􀄟ार􀃠भ􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-अि􀃣वधौ 􀃨था􀇓नव􀆫ावो न भवती􀇓त,
यदयम-् ‘अदो जि􀃊ध􀃣य􀁛ि􀃜त 􀍩क􀇓त’ इ􀇓त ‘􀇓त􀍩क􀇓त’ इ􀃗येव 􀍧स􀆨े 􀃣य􀃞􀄒हणं करो􀇓त। त􀃨मा􀃛नाथ􀈾नेन
योगेन॥
(सू􀄟स􀃗􀃗वेऽनि􀃣व􀍬ध􀄒हणवैय􀃘य􀁛􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कशेषभा􀃧यम)्
आर􀃟यमाणेऽ􀃜येति􀃨मन् योग-े
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 403 -
(३६० (१) वैय􀃘या􀁛􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम्॥१॥)
॥*॥ अि􀃣वधौ 􀄤􀇓तषेधेऽ􀍪वशेषेणेऽ􀄤ाि􀃜त􀃨त􀃨यादश􀁛नात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अि􀃣वधौ 􀄤􀇓तषेधेऽस􀃗य􀍪प, 􀍪वशेषणे समा􀄮ीयमाणे अस􀇓त ति􀃨मन ् 􀍪वशेषणे अ􀄤ाि􀃜त􀍪व􀁛धेः। 􀄤द􀈣􀃥य,
􀄤सी􀃥य॥
􀍩कं कारणम?् ॥
त􀃨यादश􀁛नात्। वलादे􀇐र􀃗यु􀃍यते। न चा􀄟 वला􀇑दं, प􀃦यामः॥
(वा􀇓त􀁛कावतरणभा􀃧यम)्
ननु चैवमथ􀁛 एवायं य􀃗नः 􀍩􀄐यते-अ􀃛य􀃨य काय􀁛मु􀃍यमानम􀃛य􀃨य यथा 􀃨या􀇑द􀇓त॥
(वैय􀃘य􀁛साधकभा􀃧यम)्
स􀃗यम् । एवमथ􀁛ः न तु 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ।
(३६० (२) वैय􀃘या􀁛􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम्॥२॥)
॥*॥ सामा􀃛या􀇓तदेशे 􀇑ह 􀍪वशेषान􀇓तदेशः॥*॥
(भा􀃧यम)्
सामा􀃛ये 􀃩य􀇓त􀇑द􀃦यमाने 􀍪वशेषो ना􀇓त􀇑द􀃧टो भव􀇓त। त􀉮यथा-‘􀄦ा􀃩मणवदि􀃨मन् 􀂢􀇒􀄟ये व􀇓त􀁛त􀃥यम’ ्
इ􀇓त सामा􀃛यं य􀉮 􀄦ा􀃩मणकाय􀉍, तत् 􀂢􀇒􀄟येऽ􀇓त􀇑द􀃦यते। य􀉮􀍪व􀍧श􀃧टं माठरे कौि􀃖ड􀃛ये वा, न
तद􀇓त􀇑द􀃦यते। एव􀍧महा􀍪प य􀃗सामा􀃛यं 􀄤􀃗ययकाय􀉍 तद􀇓त􀇑द􀃦यते, य􀉮􀍪व􀍧श􀃧टं वलादे􀇐र􀇓त न
तद􀇓त􀇑द􀃦यते॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 404 -
(वैय􀃘य􀁛बाधक􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
य􀉮येवम-् अ􀄒ह􀈣त,् ‘इट ई􀇑ट’ इ􀇓त 􀍧सचो लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अनि􀃣वधा􀍪व􀇓त पुन􀇽􀃍यमाने इहा􀍪प
􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त- 􀄤द􀈣􀃥य 􀄤सी􀃥ये􀇓त, 􀍪व􀍧श􀃧टं 􀃩येषोऽलमा􀄮यते वलं नाम। इह च 􀄤􀇓तषेधो न
भ􀍪व􀃧य􀇓त-अ􀄒ह􀈣􀇑द􀇓त, 􀍪व􀍧श􀃧टं 􀃩येषोऽनलमा􀄮यते इटं नाम॥
(आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛का􀇑दशेषभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह􀁛 सामा􀃛यम􀃜य􀇓त􀇑द􀃦यत,े 􀍪वशेष􀃦च॥
(३६१ (१) आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम) ्
॥*॥ स􀃗या􀄮ये 􀍪व􀍬ध􀇐र􀃧टः॥*॥
(भा􀃧यम)्
स􀇓त च वला􀇑द􀃗वे इटा भ􀍪वत􀃥यम ् । अ􀇽􀇑दताम्। अ􀇽􀇑दतम्। अ􀇽􀇑दत ॥
(उ􀃈ताशयान􀍧भ􀂣भा􀃧यम)्
􀍩कमतो य􀃗स􀇓त भ􀍪वत􀃥यम?् ॥
(३६१ (२) आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम्॥)
॥*॥ 􀄤􀇓तषेध􀃨तु 􀄤ा􀃜नो􀃗यि􀃣व􀍬ध􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤􀇓तषेध􀃨तु 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
अि􀃣व􀍬ध􀃗वात्। अि􀃣व􀍬धरयं भव􀇓त। त􀄟ानि􀃣वधा􀍪व􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(३६२ 􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ्॥४॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 405 -
॥*॥ न वानुदे􀍧शक􀃨य 􀄤􀇓तषेधा􀇑दतरेण भावः॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः॥
􀍩कं कारणम?् ॥
आनुदे􀍧शक􀃨य 􀄤􀇓तषेधात्। अ􀃨􀃗व􀄟ानुदे􀍧शक􀃨य वला􀇑द􀃗व􀃨य 􀄤􀇓तषेधः। 􀃨वा􀄮यम􀄟 वला􀇑द􀃗वं
भ􀍪व􀃧य􀇓त। नैत􀉮􀍪ववदामहे वला􀇑दन􀁛 वला􀇑द􀇐र􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛।
􀃨था􀇓नव􀆫ावात् साव􀁛धातुक􀃗वमे􀍪षत􀃥यम्॥
(आ􀂢ेपोपसंहारभा􀃧यम)्
त􀄟ानि􀃣वधा􀍪व􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀃨था􀃛यला􀄮य􀍪वधौ 􀄤􀇓तषेधसाधना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनरादे􀍧श􀃛य􀃣या􀄮ीयमाणे 􀄤􀇓तषेधो भव􀃗याहोि􀃨वद􀍪वशेषेण आदेश,े आदे􀍧श􀇓न च?॥
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(३६३ 􀄤थमप􀂢ा􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ आदे􀃦यि􀃣व􀍬ध􀄤􀇓तषेधे कु􀇽वध􀍪पबां गुणवृ􀍪􀆨􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
आदे􀃦यि􀃣व􀍬ध􀄤􀇓तषेधे कु􀇽वध􀍪पबां गुणवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥
कु 􀍪व􀁛􀃗य􀄟 􀃨था􀇓नव􀆫ावाद􀉨गसं􀂣ा, 􀃨वा􀄮यं च लघूपध􀃗वम ्, त􀄟 लघूपधगुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 406 -
वधक इ􀃗य􀄟 􀃨था􀇓नव􀆫ावाद􀉨गसं􀂣ा 􀃨वा􀄮यं चादुपध􀃗वम,् त􀄟 वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍪पबे􀃗य􀄟 􀃨था􀇓नव􀆫ावाद􀉨गसं􀂣ा, 􀃨वा􀄮यं चादुपध􀃗वम,् त􀄟 [लघूपध] गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीयप􀂢ा􀉨गीकारभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀃩य􀁛􀍪वशेषेण- आदेश आदे􀍧श􀇓न च॥
(३६४ 􀉮􀍪वतीयप􀂢ा􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ आदे􀃦यादेश इ􀇓त चे􀃗सुि􀃜त􀉨कृद􀇓त􀇑द􀃧टेषूपसं􀃉यानम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
आदे􀃦यादेश इ􀇓त चे􀃗सुि􀃜त􀉨कृद􀇓त􀇑द􀃧टेषूपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्॥
सुप-्वृ􀂢ाय 􀃜ल􀂢ाय, 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃗सु􀃜सं􀂣ा, 􀃨वा􀄮यं च यञा􀇑द􀃗वं, त􀄟 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
सपु ॥्
􀇓त􀉨- अ􀇽􀇑दताम,् अ􀇽􀇑दतम,् अ􀇽􀇑दत। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃗साव􀁛धातकु सं􀂣ा, 􀃨वा􀄮यं च वला􀇑द􀃗वं।
त􀄟 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀇓त􀉨॥
कृ द􀇓त􀇑द􀃧ट-भुवन,ं सुवन,ं धुवनम् । 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃗􀄤􀃗ययसं􀂣ा, 􀃨वा􀄮यं चाजा􀇑द􀃗व,ं त􀄟
􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(तट􀃨था􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनर􀄟 􀃏यायः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
आदे􀍧श􀃛य􀃣या􀄮ीयमाणे 􀄤􀇓तषेध इ􀃗येतदेव 􀃏यायः॥
कु त एतत?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 407 -
तथा 􀃩ययं 􀍪व􀍧श􀃧टं 􀃨था􀇓नकाय􀁛मादेशेऽ􀇓त􀇑दश􀇓त-‘गु􀇽व􀉮 गु􀇽पु􀄟’े इ􀇓त यथा। त􀉮यथा-
‘गु􀇽वदि􀃨म􀃛गु􀇽पु􀄟े व􀇓त􀁛त􀃥यम􀃛य􀄟ोि􀃍छ􀃧टभोजना􀃗पादोपसं􀄒हण􀃍ाच’ इ􀇓त॥ य􀇑द च गु􀇽पु􀄟ोऽ􀍪प
गु􀇽भ􀁛व􀇓त। तद􀍪प कत􀁛􀃥यं भव􀇓त॥
(􀄤थमप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀃩या􀁛दे􀍧श􀃛य􀃣या􀄮ीयमाणे 􀄤􀇓तषेधः॥
(उ􀃈ता􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-् *आदे􀃦यि􀃣व􀍬ध􀄤􀇓तषेधे कु 􀇽वध􀍪पबां गुणवृ􀍪􀆨􀄤􀇓तषेध*ः इ􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैष दोषः। ‘करोतौ तपर􀇓नद􀈶शात् 􀍧स􀆨म’।् 􀍪प􀇒बरद􀃛तः। वधक इ􀇓त नायं 􀃖वुल्॥ अ􀃛योऽयमकश􀃞दः
􀍩कदौणा􀇑दकः, 􀇽चक इ􀇓त यथा॥
(एकदेश􀍪वकृ त􀃛याया􀍬धकरणम)्
(३६५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ एकदेश􀍪वकृत􀃨योपसं􀃉यानम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
एकदेश􀍪वकृत􀃨योपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
पचतु, पच􀃛तु। 􀇓त􀉨􀄒हणेन 􀄒हणं यथा 􀃨यात्॥
(३६६ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 408 -
॥*॥ एकदेश􀍪वकृत􀃨यान􀃛य􀃗वाि􀃗स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
‘एकदेश􀍪वकृतमन􀃛यव􀆫व􀇓त’ इ􀇓त 􀇓त􀉨􀄒हणेन 􀄒हणं भ􀍪व􀃧य􀇓त। त􀉮यथा- 􀃦वा कण􀈶 पु􀃍छे
वा 􀇓छ􀃛ने 􀃦वैव भव􀇓त, ना􀃦वो न गद􀁛भ इ􀇓त॥
(३६७ एकदे􀃦या􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥ अ􀇓न􀃗य􀍪व􀂣ानं तु त􀃨मादुपसं􀃉यानम ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀇓न􀃗य􀍪व􀂣ानं तु भव􀇓त॥ 􀇓न􀃗याः श􀃞दाः। 􀇓न􀃗यषे ु नाम श􀃞देषु कू ट􀃨थैर􀍪वचा􀍧ल􀍧भव􀁛ण-􀈷
भ􀁛􀍪वत􀃥यमनपायोपजन􀍪वका􀇐र􀍧भः। त􀄟 स एवायं, 􀍪वकृत􀃦च इ􀃗येति􀃛न􀃗येषु श􀃞देषु नोपप􀉮यते।
त􀃨मादुपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्॥
(ऋ􀃧य􀃛तरसंवादभा􀃧यम)्
भार􀉮वाजीयाः पठि􀃛त-
(भार􀉮वाजीयवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ एकदेश􀍪वकृतेषूपसं􀃉यानम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
एकदेश􀍪वकृ तषे पू सं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम?् ॥
पचतु, पच􀃛तु। 􀇓त􀉨􀄒हणेन 􀄒हणं यथा 􀃨यात्॥
􀍩कं च कारणं न 􀃨यात?् ।
(भार􀉮वाजीयवा􀇓त􀁛कम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 409 -
॥*अनादेश􀃗वा􀉮॥*॥
(भा􀃧यम)्
आदेशः 􀃨था􀇓नव􀇑द􀃗यु􀃍यते। न चेमे आदेशाः॥
(भार􀉮वाजीयवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ 􀇽पा􀃛य􀃗वा􀃍च॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃛य􀃗ख􀃣व􀍪प 􀇾पं पचती􀇓त, अ􀃛य􀃗पचि􀃗व􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
इमेऽ􀃜यादेशाः॥
कथम?् ॥
आ􀇑द􀃦यते यः स आदेशः। इमे चा􀃜या􀇑द􀃦य􀃛ते॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम्॥१०॥)
॥*॥ आदेशः 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃛नाना􀍬􀄮त􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
आदेशः 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चेत्। त􀃛न॥
􀍩कं कारणम?् ।
अना􀍬􀄮त􀃗वात्। योऽ􀄟ादेशो नासावा􀄮ीयते। य􀃦चा􀄮ीयते नासावादशे ः॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नैत􀃛म􀃛त􀃥यम-् ‘समुदाये आ􀄮ीयमाणेऽवयवो ना􀄮ीयत’े इ􀇓त। अ􀃟य􀃛तरो 􀇑ह समुदायेऽयवः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 410 -
त􀉮यथा – वृ􀂢ः 􀄤चलन् सहावयवैः 􀄤चल􀇓त॥
(३६९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥११॥)
॥*॥ आ􀄮य इ􀇓त चेदि􀃣व􀍬ध􀄤स􀉨ग॥*॥
(भा􀃧यम)्
आ􀄮य इ􀇓त चेदि􀃣व􀍬धरयं भव􀇓त। त􀄟ानि􀃣वधा􀍪व􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। नैवं स􀇓त कि􀃦चदनि􀃣व􀍬धः 􀃨या􀉮। उ􀃍यते चेदमनि􀃣वधा􀍪व􀇓त। त􀄟 􀄤कष􀁛ग􀇓त-
􀍪व􀁛􀂣ा􀃨यत-े साधीयो योऽि􀃣व􀍬ध􀇐र􀇓त॥
क􀃦च साधीयः?।
य􀄟 􀄤ाधा􀃛येनाला􀄮ीयते। य􀄟 􀇑ह ना􀃛तर􀈣यकोऽला􀄮ीयते नासावि􀃣व􀍬ध􀇐र􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
अथवो􀃈तमादेश􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम-्आदेशमा􀄟ं 􀃨था􀇓नव􀉮यथा 􀃨या􀇑द􀇓त॥
(श􀃞द􀇓न􀃗य􀃗वेऽ􀃜यनुपपि􀃗तप􀇐रहारा􀍬धकरणम)्
(३७० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१२)
॥*॥ अनुपप􀃛नं 􀃨था􀃛यादेश􀃗वं 􀇓न􀃗य􀃗वात ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃨थानी आदेश इ􀃗येति􀃛न􀃗येषु श􀃞देषु नोप􀉮यते॥
􀍩कं कारणम?् ।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 411 -
‘􀇓न􀃗य􀃗वात’्। 􀃨थानी 􀇑ह नाम- यो भू􀃗वा न भव􀇓त। आदशो 􀇑ह नाम- योऽभू􀃗वा भव􀇓त। एत􀃍च
􀇓न􀃗येषु श􀃞देषु नोपप􀉮यत-े य􀃗सतो नाम 􀍪वनाशः 􀃨यात,् असतो वा 􀄤ादुभा􀁛व इ􀇓त॥
(३७१ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१३॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु यथा लौ􀍩ककवै􀇑दके􀃧वभूतपूव􀈶ऽ􀍪प 􀃨थानश􀃞द􀄤योगात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्।
कथम?् ।
यथा लौ􀍩ककवै􀇑दकेषु कृता􀃛तेषु अभूतपूव􀈶ऽ􀍪प 􀃨थानश􀃞द􀄤योगो वत􀁛ते। लोके ताव􀉮-‘उपा􀃚याय􀃨य
􀃨थाने 􀍧श􀃧यः’ इ􀃗यु􀃍यत,े न च त􀄟 उपा􀃚यायो भूतपूव􀈾ऽ􀍪प भव􀇓त॥ वेदेऽ􀍪प- ‘सोम􀃨य 􀃨थाने
पूतीकतृणा􀃛य􀍧भषुणुया􀉮’ इ􀃗यु􀃍यते। न च त􀄟 सोमो भूतपूव􀈾 भव􀇓त॥
(३७२ समाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥१४॥)
॥*॥ काय􀁛􀍪वप􀇐रणामा􀉮वा 􀍧स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवा काय􀁛􀍪वप􀇐रणामाि􀃗स􀆨मेतत्॥
􀍩क􀍧मदं काय􀁛􀍪वप􀇐रणामा􀇑द􀇓त?॥
काया􀁛, बु􀍪􀆨ः- सा 􀍪वप􀇐रण􀃠यते॥
(􀄤योगा􀍧स􀍪􀆨भा􀃧यम)्
ननु च काया􀁛􀍪वप􀇐रणामा􀇑द􀇓त भ􀍪वत􀃥यम्॥
(􀄤योगसाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 412 -
सि􀃛त चैव 􀃩यौ􀃗तरप􀇑दका􀇓न 􀄱􀃨वा􀇓न॥
(􀄤योगसाधकयु􀃈􀃗य􀃛तरभा􀃧यम)्
अ􀍪प च ‘बु􀍪􀆨ः सं􀄤􀃗ययः इ􀃗यनथा􀁛􀃛तरम्। काया􀁛-बु􀍪􀆨ः, काय􀁛ः-सं􀄤􀃗ययः। काय􀁛􀃨य-सं􀄤􀃗यय􀃨य
􀍪वप􀇐रणामः। काय􀁛􀍪वप􀇐रणमा􀇑द􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरबाधकभा􀃧यम)्
प􀇐रहारा􀃛तरमेवेदं म􀃗वा प􀇑ठतम्॥
(उपपि􀃗त􀄤􀃦नभा􀃧यम)्
कथं चेदं प􀇐रहारा􀃛तरं 􀃨या􀉮?॥
(समाधाना􀃛तरबाधकभा􀃧यम)्
य􀇑द भूतपूव􀈶 􀃨थानश􀃞दो वतत􀁛 े॥
(समाधाना􀃛तरसाधकभा􀃧यम)्
भूतपूव􀈶 चा􀍪प 􀃨थानश􀃞दो वत􀁛ते॥
कथम?् ॥
बु􀉮􀃚या। त􀉮यथा कि􀃦च􀃗क􀃨मै􀍬चदुप􀇑दश􀇓त-‘􀄤ाचीनं 􀄒ामादा􀄨ाः’ इ􀇓त। त􀃨य सव􀁛􀄟ा􀄨बु􀍪􀆨ः
􀄤स􀃈ता। ततः प􀃦चादाह-‘ये 􀂢ी􀇐रणोऽवरोहव􀃛तः पृथुपणा􀁛􀃨ते 􀃛य􀄒ोधाः’ इ􀇓त। स त􀄟ा􀄨बु􀉮􀃚या
􀃛य􀄒ोधबु􀍪􀆨ं 􀄤􀇓तप􀉮यते। स ततः प􀃦य􀇓त-बु􀉮􀃚या आ􀄨ाँ􀃦चापकृ 􀃧यमाणान,् 􀃛य􀄒ोधां􀃦चोपधीयमानान्।
􀇓न􀃗या एव च 􀃨वि􀃨मि􀃛वषये आ􀄨ाः, 􀇓न􀃗या􀃦च 􀃛य􀄒ोधाः। बु􀍪􀆨􀃨􀃗व􀃨य 􀍪वप􀇐रण􀃠यते॥
एव􀍧महा􀃜यि􀃨तर􀃨माय􀍪वशेषेणोप􀇑द􀃧टः, त􀃨य सव􀁛􀄟ाि􀃨तबु􀍪􀆨ः 􀄤स􀃈ता। सः ‘अ􀃨तेभू􀁛ः’ इ􀃗यनेनाि􀃨त-
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 413 -
बु􀉮􀃚या भव􀇓तबु􀍪􀆨ं 􀄤􀇓तप􀉮यते। स ततः प􀃦य􀇓त-बु􀉮􀃚या अि􀃨त चापकृ􀃧यमाणं, भव􀇓त
चोपधीयमानम,् 􀇓न􀃗य एव च 􀃨वि􀃨मि􀃛वषयेऽि􀃨त􀇓न􀁛􀃗यो भव􀇓त􀃦च। बु􀍪􀆨􀃨􀃗व􀃨य 􀍪वप􀇐रण􀃠यते॥
(उ􀃗सग􀁛काय􀁛􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(३७३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१५॥)
॥*॥ अपवाद􀄤स􀉨ग􀃨तु 􀃨था􀇓नव􀃗􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अपवादे उ􀃗सग􀁛कृ तं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘कम􀁛􀃖यण’् ‘आतोऽनुपसग􀈶 कः’ इ􀇓त के ऽ􀍪प अ􀍨ण कृ तं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
􀃨था􀇓नव􀃗􀃗वात्॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
॥*॥ उ􀃈तं वा ॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कमु􀃈तम?् ।
*􀍪वषयेण तु नाना􀍧ल􀉨गकरणात ् 􀍧स􀆨म*् इ􀇓त॥
(भा􀃧यम)्
(३७४ समाधानवा􀇓त􀁛कम् ॥१७॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨य 􀃨था􀇓नव􀉮वचनात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 414 -
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?्
ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨यादेशः 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀄒हणं कत􀁛􀃥यम ्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यम्। 􀄤कृतमनुवत􀁛ते॥
􀃈व 􀄤कृ तम?् ।
‘ष􀃧ठ􀈤 􀃨थानेयोगा’ इ􀇓त॥
अथवा – आचाय􀄤􀁛 वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त नापवादे उ􀃗सगक􀁛 ृ तं भवती􀇓त। यदयं 􀃦य􀃛नाद􀈣न् कांि􀃦चि􀃍छतः
करो􀇓त- 􀃦यन,् 􀃦नम,् 􀃦ना. शः, 􀃦नु􀇐र􀇓त॥
(􀃨था􀇓नव􀃗􀃗व􀄤ा􀃜तदूषण􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(३७५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१८॥)
॥*॥ त􀃨य दोष􀃨तयादेश उभय􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀃨यैत􀃨य ल􀂢ण􀃨य दोषः- तयादेश उभय􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। उभये देवमनु􀃧याः। तयपो
􀄒हणेन 􀄒हणा􀉮 ज􀍧स 􀍪वभाषा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरण􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
नैष दोषः। अयच् 􀄤􀃗यया􀃛तरम ्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 415 -
(आ􀂢ेप􀇓नराकरण􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀄤􀃗यया􀃛तरम,् उभयी􀇓त ईकारो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢पे बाधकभा􀃧यम)्
मा भूदेवम्। मा􀄟च इ􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
कथम?् ॥
मा􀄟िज􀇓त नेदं 􀄤􀃗यय􀄒हणम्॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛॥
􀄤􀃗याहार􀄒हणम्॥
􀃈व सि􀃛न􀍪व􀃧टानां 􀄤􀃗याहारः?॥
मा􀄟श􀃞दा􀃗􀄤भृ􀇓त आ अयच􀃦चकारात्॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀄤􀃗याहार􀄒हणम,् ‘क􀇓त 􀇓त􀃧ठि􀃛त’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
एवम􀍪प ‘तैलमा􀄟ा-घृतमा􀄟ा’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
अ􀇓त इ􀇓त वत􀁛ते॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
स􀇺श􀃨या􀃜सं􀇓न􀍪व􀃧ट􀃨य न भव􀇓त 􀄤􀃗याहार􀄒हणेन 􀄒हणम्॥
(३७६ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१९॥)
॥*॥ जा􀃗या􀃉यायां बहु वचना􀇓तदेशे 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀄤􀇓तषेधः॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 416 -
(भा􀃧यम)्
जा􀃗या􀃉यायां बहु वचना􀇓तदेशे 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। 􀄭ी􀇑ह􀃟य आगत इ􀃗य􀄟 ‘घे􀍫ङ􀁛􀇓त’
इ􀇓त गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नरासभा􀃧यम)्
नैष दोषः। उ􀃈तमेतत-् *अथा􀁛􀇓तदेशाि􀃗स􀆨म*् इ􀇓त॥
(३७७ आ􀂢ॆपवा􀇓त􀁛कम्॥२०)
॥*॥ 􀉨या􀃞􀄒हणेऽद􀈣घ􀁛ः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀉨या􀃞􀄒हणेऽद􀈣घ􀁛 आदेशो न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
􀍩कं 􀄤योजनम्॥
􀇓न􀃧कौशाि􀃠बः। अ􀇓तख􀉪वः। ङया􀃞􀄒हणेन 􀄒हणा􀃗सुलोपो मा भू􀇑द􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
ननु च द􀈣घा􀁛􀇑द􀃗यु􀃍यते॥
(आ􀂢ेपसाधकलाघवभा􀃧यम)्
त􀃛न व􀃈त􀃥यं भव􀇓त॥
(तट􀃨था􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनर􀄟 􀃏यायः?॥
(तट􀃨था􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 417 -
􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀄤􀇓तषेध एव 􀃏यायान्। इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त- अ􀇓तख􀉪वाय, अ􀇓तमालाय। ‘याडापः’ इ􀇓त
या􀉬 न भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथेदानीमस􀃗य􀍪प 􀃨था􀇓नव􀆫ावे द􀈣घ􀁛􀃗वे कृते 􀍪प􀃍चासौ भूतपूव􀁛 इ􀇓त कृ􀃗वा ‘याडापः’ इ􀇓त या􀉬
क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨यैवे􀇓त।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
ननु चेदानीं स􀃗य􀍪प 􀃨था􀇓नव􀆫ावे एतया प􀇐रभाषया श􀃈य􀍧महोप􀃨थातुम्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ने􀃗याह। न तह􀈹दानीं 􀃈व􀍬चद􀍪प 􀃨था􀇓नव􀆫ावः 􀃨यात्॥
(तृतीया􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 व􀃈त􀃥यम्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यम्॥
􀄤ि􀃦ल􀃧ट􀇓नद􀈶शाि􀃗स􀆨म्॥ 􀄤ि􀃦ल􀃧ट􀇓नद􀈶शोऽयम-ङ् 􀈣 ई ईकारा􀃛तात,् आ आप् आकारा􀃛ता􀇑द􀇓त॥
(३७८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२१॥)
॥*॥ आ􀇑हभुवोर􀈣􀉪􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 418 -
आ􀇑हभुवोर􀈣􀉪􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। आ􀃗थ, अभूत्। अि􀃨त􀄦􀄒ू हणे 􀄒हणाद􀈣􀉪 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀃩यंशे आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
आहे􀃨ताव􀃛न व􀃈त􀃥यः। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-नाहेर􀈣􀉬 भवती􀇓त। यदयम-् ‘आह􀃨थः’ इ􀇓त
झला􀇑द􀄤करणे थ􀃗वं शाि􀃨त॥
(􀂣ापकबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम ्। अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचने 􀄤योजनम्॥
􀍩कम?् ॥
भूतपूव􀁛ग􀇓तय􀁛था 􀍪व􀂣ायेत-झला􀇑दय􀈾 भूतपूव􀁛 इ􀇓त॥
(􀂣ापकसमाधानभा􀃧यम)्
य􀉮येवं थवचनमनथ􀁛कं 􀃨यात्। आ􀍬थमेवायमु􀃍चारयेत-‘􀄦् ुवः प􀃑चानामा􀇑दत आथो 􀄦ुवः’ इ􀇓त॥
(􀃟वंशेऽ􀃜या􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
भवते􀃦चा􀍪प न व􀃈त􀃥यः। ‘अि􀃨तस् 􀍧सचोऽपृ􀃈त’ े इ􀇓त 􀉮􀍪वसकारको 􀇓नद􀈶शः । अ􀃨तेः
सकार􀃛ता􀇑द􀇓त॥
(३७९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२२॥)
॥*॥ व􀃚यादेशे वृ􀉮􀇓घत􀃗􀃗व􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
व􀃚यादेशे व􀉮ृ 􀇓घत􀃗􀃗वयोः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। वधकं पु􀃧कर􀍧म􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 वृ􀉮􀍪वत􀃗􀃗वे
􀄤ा􀃜नुतः॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 419 -
नैष दोषः। उ􀃈तमेतत-् ‘नायं 􀃖वुल,् 􀍩क􀃛तु अ􀃛योऽयमकश􀃞दः 􀍩कदौणा􀇑दको 􀇽चक इ􀇓त यथा’
(३८० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम् ॥२३॥)
॥*॥ इ􀉬􀍪व􀍬ध􀃦च॥*॥
इ􀉬􀍪वधेयः। आव􀍬धषी􀃧ट। ‘एकाच उपदेशेऽनदु ा􀃗तात’् इती􀉪􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैष दोषः। आ􀉮युदा􀃗त􀇓नपातनं क􀇐र􀃧यते। स 􀇓नपातन􀃨वरः 􀄤कृ􀇓त􀃨वर􀃨य बाधको भ􀍪व􀃧य􀇓त।
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀃜युपदे􀍧शव􀆫ावो व􀃈त􀃥यः। यथैव 􀇑ह 􀇓नपातन􀃨वरः 􀄤कृ 􀇓त􀃨वरं बाधत,े एवं 􀄤􀃗यय􀃨वरम􀍪प
बाधेतआव􀍬धषी􀃧टे􀇓त॥
(आ􀂢ेपप􀇐रहारभा􀃧यम)्
नैष दोषः। आध􀁛धातुक􀈧याः सामा􀃛येन भवि􀃛त, अनवि􀃨थतेषु 􀄤􀃗ययेषु। त􀄟ाध􀁛धातुकसामा􀃛ये
व􀍬धभावे कृ त,े स􀇓त 􀍧श􀃧ट􀃗वात् 􀄤􀃗यय􀃨वरो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(३८१ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥ २४॥)
॥*॥ आकारा􀃛ता􀃛नुकषु􀃈􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
आकारा􀃛ता􀃛नुकषुकोः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। 􀍪वलापय􀇓त। भापयते। ल􀈣भी􀄒हणेन 􀄒हणा􀃛नुकषुकौ
􀄤ा􀃜नुतः॥
(आ􀂢ेपप􀇐रहारभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 420 -
(नैषः दोषः) ल􀈣􀍧भयोः 􀄤ि􀃦ल􀃧ट􀇓नद􀈶शाि􀃗स􀆨म्॥ ल􀈣􀍧भयोः 􀄤ि􀃦ल􀃧ट􀇓नद􀈶शोऽयम-्ल􀈣 ई ईकारा􀃛त􀃨य भी
ई ईकारा􀃛त􀃨य चे􀇓त॥
(३८२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥ २५॥)
॥*॥ लोडादेशे शाभावजभाव􀍬ध􀃗व􀇑हलोपै􀃗􀃗व􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
एषां लोडादेशे 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ 􀍧श􀃧टात् हतात्। 􀍧भ􀃛तात्। कु􀇽तात्। 􀃨तात्। लोडादेशे कृते शाभावे
जभावो 􀍬ध􀃗वं 􀇑हलोप ए􀃗􀃗व􀍧म􀃗येते 􀍪वधयः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
(आ􀂢ेपप􀇐रहारभा􀃧यम)्
नैष दोषः। इद􀍧मह सं􀄤धाय􀁛म-् लोडादेशः 􀍩􀄐यताम,् एते 􀍪वधय इ􀇓त। 􀍩कम􀄟 कत􀁛􀃥यम?् ॥
पर􀃗व􀃣लोडादेशः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथेदानीं लोडादेशे कृते पुनः􀄤स􀉨ग􀍪व􀂣ानात् क􀃨मादेते 􀍪वधयो न भवि􀃛त?॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
‘सकृ􀉮गतौ 􀍪व􀄤􀇓तषेधे य􀉮बा􀍬धतं त􀉮बा􀍬धतमेव’ इ􀇓त कृ􀃗वा॥
(३८३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२३॥)
॥*॥ 􀄟यादेशे 􀄰􀃛त􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄟यादेशे 􀄰􀃛त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। ‘􀇓तसृणाम’ ् 􀇓तसृभावे कृ ते ‘􀄟े􀃨􀄟यः’ इ􀇓त 􀄟यादेशः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 421 -
नैष दोषः। इद􀍧मह सं􀄤धाय􀁛म-् 􀇓तसृभावः 􀍩􀄐यताम, ् 􀄟यादेश इ􀇓त। 􀍩कम􀄟 कत􀁛􀃥यम?् ॥
पर􀃗वाि􀃗तसृभावः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथेदानीं 􀇓तसृभावे कृते पुनः􀄤स􀉨ग􀍪व􀂣ानात् 􀄟यादेशः क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
सकृ􀉮गतौ 􀍪व􀄤􀇓तषेधे य􀉮बा􀍬धतं त􀉮बा􀍬धतमेवे􀇓त ॥
(३८४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२७॥)
॥*॥ आि􀃠वधौ च॥*॥
(भा􀃧यम)्
आि􀃠वधौ च 􀄰􀃛त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। ‘चत􀄰ि􀃨त􀃧ठि􀃛त’, चतसृभावे कृ त े ‘चतुरमनडु होरामुदा􀃗तः’
इ􀃗याम् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
नैष दोषः। इद􀍧मह सं􀄤धाय􀁛म-् चतसृभावः 􀍩􀄐यताम,् ‘चतुरमनडु होरामुदा􀃗तः’ इ􀃗या􀍧म􀇓त। 􀍩कम􀄟
कत􀁛􀃥यम?् ॥ पर􀃗वा􀃍चतसृभावः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथेदानीं चतसृभावे कृते पुनः􀄤स􀉨ग􀍪व􀂣ाना􀉮 आम् क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
सकृ􀉮गतौ 􀍪व􀄤􀇓तषेधे य􀉮बा􀍬धतं त􀉮बा􀍬धतमेवे􀇓त॥
(३८५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम॥् २८॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 422 -
॥*॥ 􀃨वरे व􀃨वादेशे॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃨वरे च व􀃨वादेशे 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ 􀍪वदुषः प􀃦य॥ ‘शतुरनुमो न􀉮यजाद􀈣’ अ􀃛तोदा􀃗ता􀇑द􀃗येष 􀃨वरः
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैष दोषः। ‘अनुमः’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(अनुपपि􀃗तभा􀃧यम)्
अनुम इ􀃗यु􀃍यत,े न चा􀄟 नुमं प􀃦यामः॥
(अनुपपि􀃗तप􀇐रहारभा􀃧यम)्
अनुम इ􀇓त नेदमागम􀄒हणम ्॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
􀄤􀃗याहार􀄒हणम?् ॥
􀃈व सि􀃛न􀍪व􀃧टानां 􀄤􀃗याहारः?॥
उकारा􀃗􀄤भृ􀃗या नुमो मकारात्॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗तभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀄤􀃗याहार􀄒हणं ‘लुनता पुनता’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗तवारणभा􀃧यम)्
अनु􀃠􀄒हणेन श􀄟􀃛तं 􀍪वशे􀃧यते॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 423 -
शतैव 􀍪वशे􀃧यते शता योऽनु􀃠क इ􀇓त॥ अव􀃦यं चैतदेवं 􀍪व􀂣ेयम्। आगम􀄒हणे 􀇑ह सतीह 􀄤स􀃏येत-
मु􀃑चता मु􀃑चत इ􀇓त॥
(३८६ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२९॥)
॥*॥ गोः पूव􀁛􀍨ण􀃗􀃗वा􀃗व􀃨वरेषु॥*॥
(भा􀃧यम)्
गोः पूव􀁛􀍨ण􀃗􀃗वा􀃗व􀃨वरेषु 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। 􀍬च􀄟􀃊व􀄒 ं शबल􀃊व􀄒म्। ‘सव􀁛􀄟 􀍪वभाषा गोः’ इ􀇓त
􀍪वभाषा पूव􀁛􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(दूषण􀄤थमा􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैष दोषः। एङ इ􀇓त वत􀁛त।े त􀄟ानि􀃣वधा􀍪व􀇓त 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(समाधान􀇓नरासभा􀃧यम)्
एवम􀍪प ‘हे 􀍬च􀄟गो अ􀄒म’् अ􀄟 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीयतृतीया􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍨ण􀃗􀃗वम-् 􀍬च􀄟गुः 􀍬च􀄟गू 􀍬च􀄟गवः। ‘गोतो 􀍨णत’् इ􀇓त 􀍨ण􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
आ􀃗वम।् 􀍬च􀄟गुं प􀃦य, शबलगुं प􀃦य। ‘आ गोतः-’ इ􀃗या􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीयतृतीया􀂢ेपवारणभा􀃧यम)्
नैष दोषः तपरकरणाि􀃗स􀆨म्। तपरकरणसाम􀃘या􀁛त् 􀍨ण􀃗􀃗वा􀃗वे न भ􀍪व􀃧यत)ः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀃨वर-बहुगुमान्। ‘न गो􀃦व􀃛साववण􀁛-’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(३८७ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥३०॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 424 -
॥*॥ करो􀇓त􀍪पब􀃗योः 􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
करो􀇓त􀍪पब􀃗योः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। कु􀇽 􀍪पबे􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃣लघूपधगुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
॥*॥ उ􀃈तं वा॥*॥
􀍩कमु􀃈तम?् ।
‘करोतौ तपरकरण􀇓नद􀈶शाि􀃗स􀆨म’्॥ ‘‘􀍪प􀇒बरद􀃛तः’’ इ􀇓त॥
􀃨था􀇓नवदादेशोऽनि􀃣वधौ॥५६॥
--------------------
(५१ अ􀇓तदेशसू􀄟म्॥१।१।८ आ.२॥)
अचः परि􀃨मन ् पूव􀁛􀍪वधौ॥१।१।५७॥
(पदकृ 􀃗य􀇓नव􀁛चना􀍬धकरणम)्
(अ􀃍पद􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अच इ􀇓त 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(􀄤योजनदश􀁛नभा􀃧यम)्
􀄤􀃦नो, 􀍪व􀃦नः। 􀉮यू􀃗वा, 􀃨यू􀃗वा। अ􀄐ा􀃧टाम्। आग􀃗य॥
􀄤􀃦नो 􀍪व􀃦न इ􀃗य􀄟 छकार􀃨य शकारः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः, त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावात् ‘‘छे च’’ इ􀇓त
तुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अच इ􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 425 -
(दोषवारणभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प वाऽ􀃏􀄒हणेऽव􀃦यम􀄟 तुगभावे य􀃗नः कत􀁛􀃥यः।
अ􀃛तर􀉨ग􀃗वा􀍪􀆨 तुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀉮􀍪वताय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्􀉮यू􀃗वा, 􀃨यू􀃗वा। वकार􀃨य ऊ􀉫 प􀇐र􀇓न􀍧म􀃗तकः। त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावादची􀇓त
यणादेशो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अच इ􀇓त वचना􀆫व􀇓त॥
(दोषवारणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀃨वा􀄮यम􀄟ा􀃍􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
अथाव- योऽ􀄟ादेशो नासावा􀄮ीयते, य􀃦चा􀄮ीयते नासावादेशः॥
(तृतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्अ􀄐ा􀃧टाम्। 􀍧सचो लोपः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः। त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावात् ‘षढोः कः
􀍧स’ इ􀇓त क􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अच इ􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥
(दूषण􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। व􀃪य􀃗येतत-*् पूव􀁛􀄟ा􀍧स􀆨े न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त*॥
(अखि􀃖डत􀄤योजनभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्आग􀃗य, अ􀍧भग􀃗य। अनुना􀍧सकलोपः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः, त􀃨य
􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮􀄢􀃨व􀃨ये􀇓त तु􀉨 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अच इत वचना􀆫व􀇓त॥
(परि􀃨मि􀃛न􀃗येत􀃗􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 426 -
अथ परि􀃨मि􀃛न􀇓त 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(􀄤योजनभा􀃧यम)्
युवजा􀇓नः वधूजा􀇓नः । 􀉮􀍪वप􀇑दका वैया􀄓प􀉮यः। आद􀈣􀃚ये॥
(􀄤थम􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
युवजा􀇓नः, वधूजा􀇓न􀇐र􀇓त ‘जायाया 􀇓न􀉨’ अपर􀇓न􀍧म􀃗तकः। त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 ‘व􀍧ल’ इ􀇓त
यलोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। परि􀃨मि􀃛न􀇓त वचना􀆫व􀇓त॥
(􀄤थम􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀃨वा􀄮यम􀄟 व􀃣􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
अथवा-योऽ􀄟ादेशो नासावा􀄮ीयते। य􀃦चा􀄮ीयते नासावादेशः॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्􀉮􀍪वप􀇑दका, 􀇒􀄟प􀇑दका। पाद􀃨य लोपोऽपर􀇓न􀍧म􀃗तकः, त􀃨य
􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃗प􀆫ावो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ परि􀃨मि􀃛न􀇓त वचना􀆫व􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। पुनल􀈾पवचनसाम􀃘या􀁛त् 􀃨था􀇓नव􀆫ावो न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(तृतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्वैया􀄓प􀉮यः॥
(􀄤योजनबाधका􀂢ेपभा􀃧यम)्
ननु चा􀄟ा􀍪प पुनव􀁛चनसाम􀃘या􀁛देव न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 427 -
अि􀃨त 􀃩य􀃛य􀃗पुनल􀈾पवचने 􀄤योजनम ्॥
􀍩कम?् ॥
य􀄟 भसं􀂣ा न–􀃥या􀄓पात् 􀃦येनपा􀇑द􀇓त॥
(चतुथ􀁛􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
इदं चा􀃜युदाहरणम-्आद􀈣􀃚ये आवे􀃥ये। इकार􀃨यैकारोनपर􀇓न􀍧म􀃗तकः। त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮
‘यीवण􀁛योद􀈹धीवे􀃥योः’ इ􀇓त लोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। परि􀃨मि􀃛न􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥
(इ􀇓त परि􀃨मि􀃛न􀃗येत􀃗􀄤योजन􀇓न􀇾पणम्।)
--------------
(पूव􀁛􀍪व􀍬ध􀄒हण􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ पूव􀁛􀍪वधा􀍪व􀇓त 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
हे गौः। बा􀄧वीयाः। नैधेयः॥
(􀄤थम􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
हे गौ􀇐र􀃗यौकारः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः। त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 ‘एङ􀄱􀃨वा􀃗संबु􀆨ेः’ इ􀇓त लोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
पूव􀁛􀍪वधा􀍪व􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀄤􀁛 वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘न संबु􀍪􀆨लोपे 􀃨था􀇓नव􀆫ावो भव􀇓त’ इ􀇓त।
यदयम् ‘ए􀉨􀄱􀃨वा􀃗संबु􀆨ेः’ इ􀃗ये􀉨􀄒हणं करो􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 428 -
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम्। गोऽथ􀁛मेतत् 􀃨यात ्॥
(􀄤योजनबाधक􀂣ापकशया􀃛तरभा􀃧यम)्
य􀃗त􀇑ह􀁛 􀄤􀃗याहार􀄒हणं करो􀇓त। इतरथा 􀇑ह ‘ओ􀄱􀃨वा􀉮’ इ􀃗येव 􀄦ूया􀉮॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्बा􀄧वीयाः, माधवीयाः। वा􀃛तादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः, त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮
‘हल􀃨त􀍪􀆨त􀃨य’ इ􀇓त यलोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। पूव􀁛􀍪वधा􀍪व􀇓त वचना􀆫व􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀃨वा􀄮यम􀄟 ह􀃣􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
अथवा-योऽ􀄟ादेशो नासावा􀄮ीयते, य􀃦चा􀄮ीयते नाऽसावादेशः॥
(तृतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् नैधेयः। आकारलोपः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः, त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 􀉮वय􀃏ल􀂢णो ढग् न
􀄤ा􀃜नो􀇓त। पूव􀁛􀍪वधा􀍪व􀇓त वचना􀆫व􀇓त॥
(इ􀇓त पूव􀁛􀍪व􀍬ध􀄒हण􀄤योजन􀇓न􀇾पणम)्
-----------
(अथ 􀍪व􀍬ध􀄒हण􀄤योजन􀇓न􀇾पणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀍪व􀍬ध􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 429 -
सव􀁛􀍪वभ􀃈􀃗य􀃛तः समासो यथा 􀍪व􀂣ायेत-पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬धः पूव􀁛􀍪व􀍬धः, पूव􀁛􀃨मा􀉮􀍪व􀍬धः पूव􀁛􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त॥
(अथ प􀃑चमीसमास􀄤योजन􀇓न􀇾पणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
का􀇓न पुनः पूव􀁛􀃨मा􀉮􀍪वधौ 􀃨था􀇓नव􀃗􀃗व􀃨य 􀄤योजना􀇓न?॥
(􀄤योजनो􀆧ेशभा􀃧यम)्
बे􀍧भ􀇑दता, चेि􀃍छ􀇑दता। मा􀍬थ􀇓तकः। अपीपचन्॥
(􀄤थम􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
बे􀍧भ􀇑दता चेि􀃍छ􀇑दते􀇓त। अकारलोपे कृ त े यलोपे च एका􀃏ल􀂢ण इ􀉪􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
मा􀍬थ􀇓तक इ􀃗यकारलोपे कृते ‘ता􀃛ता􀃗कः’ इ􀇓त कादेशः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त॥
(तृतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
अपीपचि􀃛न􀃗येकादेशे कृते ‘अ􀃟य􀃨ता􀃏झेजु􀁛स् भव􀇓त’ इ􀇓त जु􀃨भावः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न
भव􀇓त॥
(उ􀃈ता􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैता􀇓न सि􀃛त 􀄤योजना􀇓न। 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀇓नद􀈶शोऽयम्। 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀇓नद􀈶शा􀃨􀃗वथ􀁛त􀃛􀄟ा भवि􀃛त, न
काि􀃑च􀃗􀄤ाधा􀃛येन 􀍪वभि􀃈तमा􀄮यि􀃛त। त􀄟 􀄤ा􀇓तप􀇑दकाथ􀈶 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे यां यां 􀍪वभि􀃈तमा􀄮􀇓यतुं
बु􀍪􀆨􀇽पाजयत,े सा साऽऽ􀄮􀇓यत􀃥या॥
(􀍪व􀍬ध􀄒हण􀄤योजना􀃛तरभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 430 -
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् 􀍪व􀍬धमा􀄟े 􀃨था􀇓नव􀆫ावो यथा 􀃨यात्॥ अना􀄮ीयमाणायमा 􀍪प 􀄤कृ तौ।
वा􀃡वोर􀃚व􀃡व􀈾ः, ‘‘ लोपो 􀃥योव􀁛􀍧ल’’ इ􀇓त यलोपो मा भू􀇑द􀇓त॥
(भा􀃧यम)्
अि􀃨त 􀄤योजनमेतत्॥
􀍩कं तह􀈹􀇓त॥
(􀃨व􀍪वधौ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀇓न􀇾पणम)्
(३३८ आ􀂢ेपबाधकं भा􀃧यवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ अपर􀍪वधा􀍪व􀇓त तु व􀃈तवयम॥् *॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
􀃨व􀍪वधाव􀍪प 􀃨था􀇓नव􀆫ावो यथा 􀃨यात्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
का􀇓न पुनः 􀃨व􀍪वधौ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨य 􀄤योजना􀇓न?॥
(􀄤योजनो􀆧ेशभा􀃧यम)्
आयन,् आसन्। 􀇓घ􀃛वि􀃛त, कृ 􀃖वि􀃛त। द􀃚य􀄟, म􀃚व􀄟। च􀄐तुः, च􀄐ु ः॥
(􀄤थम􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
इह तावदाय􀃛नासि􀃛न􀇓त। इण􀃨􀃗योय􀁛􀃖लोपयोः कृ तयोरनजा􀇑द􀃗वा􀉮 ‘आडजाद􀈣नाम’् इ􀃗या􀉪 न
􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 भव􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 431 -
􀍬ध􀃛वि􀃛त कृ􀃖व􀃛ती􀇓त। यणादेशे कृते वला􀇑दल􀂢ण इ􀉪 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त॥
(ततृ ीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
द􀃚य􀄟 म􀃚व􀄟े􀇓त। यणादेशे कृते संयोगा􀃛तलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त॥
(चतुथ􀁛􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
च􀄐तुः च􀄐ु ः। यणादेशे कृ ते अन􀃍क􀃗वात् 􀉮􀍪वव􀁛चन ंन 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 भव􀇓त॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗तभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह 􀁛 􀃨व􀍪वधाव􀍪प 􀃨था􀇓नव􀆫ावो भव􀇓त। ‘􀉮वा􀃟याम,् देयम,् लवनम’् अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀉮वा􀃟या􀍧म􀃗य􀄟ा􀃗व􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
देय􀍧मती􀃗􀃗व􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 गुणो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। लवन􀍧म􀃗य􀄟 गुण􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावादवादेशो न
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗तवारणभा􀃧यम)्
नैष दोषः। 􀃨वा􀄮या एते 􀍪वधयो भ􀍪व􀃧यि􀃛त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 व􀃈त􀃥यम-्अपर􀍪वधा􀍪व􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यम्। पूव􀁛􀍪वधा􀍪व􀃗येव 􀍧स􀆨म् ॥
कथम?् ॥
न पूव􀁛􀄒हणेनादेशोऽ􀍧भसंब􀃚यत-े ‘अजादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀉮 भव􀇓त।
कु तः पूव􀁛􀃨य? आदेशात’् इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 432 -
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
􀇓न􀍧म􀃗तम􀍧भसंब􀃚यते-‘अजादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀉮 भव􀇓त। कुतः पूव􀁛􀃨य?
􀇓न􀍧म􀃗तात’् इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀇓न􀍧म􀃗तेऽ􀍧भसंब􀃚यमाने य􀃗तद􀃨य योग􀃨य मू􀆨ा􀁛􀍧भ􀍪ष􀃈तमुदाहरणं तद􀍪प संगृह􀈣तं भव􀇓त॥
􀍩कं पुन􀃨तत?् ॥
प􀉪􀃥या मृ􀉮􀃥ये􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
बाढं संगृह􀈣तम॥्
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
ननु च ईकारयणा 􀃥यव􀇑हत􀃗वा􀃛नासौ 􀇓न􀍧म􀃗तात् पूव􀈾 भव􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
􀃥यव􀇑हतेऽ􀍪प पूव􀁛श􀃞दो वत􀁛ते। त􀉮यथा- पूव􀉍 मथुरायाः पाट􀍧लपु􀄟􀍧म􀇓त॥
(प􀂢ा􀃛तरा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अथवा पुनर􀃨􀃗वादेश एवा􀍧भसंब􀃚यत.े
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं या􀇓न 􀃨व􀍪वधौ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨य 􀄤योजना􀇓न?।
(इ􀃗येकदे􀍧शभा􀃧यम)्
(अथ 􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 433 -
नैता􀇓न सि􀃛त। इह तावदायन् आसन, ् 􀍬ध􀃛वि􀃛त कृ 􀃖व􀃛ती􀇓त। अयं 􀍪व􀍬धश􀃞दोऽ􀃨􀃗येव
कम􀁛साधनो 􀍪वधीयते 􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त। अि􀃨त च भावसाधनः-􀍪वधानं 􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त। त􀄟 कम􀁛साधन􀃨य
􀍪व􀍬धश􀃞द􀃨योपादाने न सव􀁛􀍧म􀃧टं संगहृ 􀈣त􀍧म􀇓त कृ 􀃗वा भावसाधन􀃨य 􀍪व􀍬धश􀃞द􀃨योपादानं 􀍪व􀂣ा􀃨यत-े
पूव􀁛􀃨य 􀍪वधानं 􀄤􀇓तपूव􀁛􀃨य भावं 􀄤􀇓तपूव􀁛ः 􀃨या􀇑द􀇓त 􀃨था􀇓नव􀆫वती􀇓त॥ एवमा􀉪 भ􀍪व􀃧य􀇓त, इ􀉪 च न
भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तशेषभा􀃧यम)्
द􀃚य􀄟 च􀄐तुच􀄐ु􀇐र􀇓त-प􀇐रहारं व􀃪य􀇓त॥
-----------------
(सू􀄟􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
का􀇓न पुनर􀃨य योग􀃨य 􀄤योजना􀇓न?॥
(􀄤योजन􀃦लोकभा􀃧यम)्
॥*॥ 􀃨तो􀃧या􀃠यहं पा􀇑दकमौदवा􀇑हं ततः 􀃦वोभूते शातनीं पातनीं च।
नेतारावाग􀃍छतं धार􀍨णं राव􀍨ण ं च ततः प􀃦चा􀃗􀃨􀄟ं􀃨यते 􀃚वं􀃨यते च॥१॥*॥
(उपपादानभा􀃧यम)्
इह तावत-् पा􀇑दकमौदवा􀇑हं शातनीं पातनीं धार􀍨णं राव􀍨ण􀍧म􀇓त। अकारलोपे कृ त-ेप􀆫ाव ऊ􀉫
अ􀃣लोपः 􀇑टलोप इ􀃗येते 􀍪वधयः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भवि􀃛त॥
􀄰ं􀃨यते 􀃚वं􀃨यते। 􀍨णलोपे कृते ‘‘अ􀇓न􀇑दतां हल उपाधायाः ि􀃈ङ􀇓त’’ इ􀇓त नलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 434 -
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैता􀇓न सि􀃛त 􀄤योजना􀇓न। ‘अ􀍧स􀆨वद􀄟ाभात’् इ􀃗यनेना􀃜येता􀇓न 􀍧स􀆨ा􀇓न॥
(􀄤योजना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्या􀃏यते वा􀃜यते। 􀍨णलोपे कृ त’े- यजाद􀈣नां 􀍩क􀇓त’ सं􀄤सारण ं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। यजा􀇑द􀍧भर􀄟 􀍩कतं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः-यजा􀇑दनां यः 􀍩क􀇑द􀇓त।
क􀃦च यजाद􀈣नां 􀍩कत?् ।
यजा􀇑द􀃟यो यो 􀍪व􀇑हत इ􀇓त। न चाऽयं यजा􀇑द􀃟यो 􀍪व􀇑हतः॥
(मूधा􀍧􀁛 भ􀍪ष􀃈त􀄤योजना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् प􀉪􀃥या म􀉮ृ 􀃥ये􀇓त। पर􀃨य यणादेशे कृ ते पूव􀁛􀃨य न 􀄤ा􀃜नो􀇓त, ईकारयणा
􀃥यव􀇑हत􀃗वात्। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀆫व􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनः कारणं पर􀃨य ताव􀆫व􀇓त, न पुनः पूव􀁛􀃨य?।
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
􀇓न􀃗य􀃗वात्। 􀇓न􀃗यः परयणादेशः। कृ तेऽ􀍪प पूव􀁛यणादेशे 􀄤􀃜ानो􀇓त, अकृ तेऽ􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
􀇓न􀃗य􀃗वा􀃗परयणादेशे कृते पूव􀁛􀃨य न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀆫व􀇓त॥
(अ􀍧स􀆨प􀇐रभाषया सू􀄟􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 435 -
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। ‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गल􀂢णम􀃛तर􀉨गल􀂢णे’ इ􀇓त।
अ􀍧स􀆨􀃗वा􀉮व􀇑हर􀉨गल􀂢ण􀃨य परयणादेश􀃨या􀃛तर􀉨गल􀂢णः पूव􀁛यणादेशो भ􀍪व􀃧य􀇓त। अव􀃦यं चैषा
प􀇐रभाषा आ􀄮􀇓यत􀃥या 􀃨वराथ􀁛म्। क􀅧या􀁛 ह􀅧य􀈶􀇓त ‘उदा􀃗तयणो ह􀃣पूवा􀁛त’ ् इ􀃗येष 􀃨वरो यथा 􀃨यात्॥
(सू􀄟􀄤योजनवा􀇑दभा􀃧यम)्
अनेना􀍪प 􀍧स􀆨ः 􀃨वरः॥
कथम?् ।
(􀍧स􀉮􀃚युपाय􀃦लोकवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ आर􀃟यमाणे 􀇓न􀃗योऽसौ॥*॥
(􀃥या􀃉याभा􀃧यम)्
आर􀃟यमाणे 􀃗वि􀃨मन् योगे 􀇓न􀃗यः पूव􀁛यणादेशः। कृतेऽ􀍪प परयणादेशे 􀄤ा􀃜नो􀇓त, अकृतेऽ􀍪प॥
(􀄤योजना􀇓नराकतृ􀁛भा􀃧यम)्
परयणादेशोऽ􀍪प 􀇓न􀃗यः। कृतेऽ􀍪प पूव􀁛यणादेशे 􀄤ा􀃜नो􀇓त, अकृतेऽ􀍪प॥
(􀍧स􀉮􀃚युपायबाधक􀃦लोकवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ पर􀃦चासौ 􀃥यव􀃨थया॥*॥
(􀃥या􀃉याभा􀃧यम)्
􀃥यव􀃨थया चासौ परः॥
(􀍧स􀉮􀃚युपायबाधक􀃦लोकवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ युगप􀃗संभवो नाि􀃨त॥*॥
(􀃥या􀃉याभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 436 -
न चाि􀃨त यौगप􀉮येन संभवः॥
(􀍧स􀉮􀃚युपायसाधक􀃦लोकवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ ब􀇑हर􀉨गेण 􀍧स􀃚य􀇓त॥*॥
(भा􀃧यम)्
‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गल􀂢णम􀃛तर􀉨ल􀂢णे’ इ􀃗यनेन 􀍧स􀃚य􀇓त॥
(सू􀄟􀄤योजनवा􀇑दभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 योऽ􀄟ोदा􀃗तयण् तदा􀄮यः 􀃨वरो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(इ􀃧टानुपपि􀃗तभा􀃧यम)्
ईकारयणा 􀃥यव􀇑हत􀃗वा􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(इ􀃧टोपपि􀃗तभा􀃧यम)्
‘‘􀃨वर􀍪वधौ 􀃥य􀃑जनम􀍪व􀉮यमानव􀆫व􀇓त’ इ􀇓त नाि􀃨त 􀃥यवधानम्॥
(अ􀍧स􀆨प􀇐रभाषावा􀇑दभा􀃧यम)्
सा त􀇑ह􀁛 एषा प􀇐रभाषा कत􀁛􀃥या॥
(􀃨था􀇓नव􀆫ाववा􀇑दभा􀃧यम)्
ननु चेयम􀍪प कत􀁛􀃥या-‘‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गल􀂢णम􀃛तर􀉨गल􀂢णे’’ इ􀇓त॥
(अ􀍧स􀆨प􀇐रभाषावा􀇑दभा􀃧यम)्
बहु 􀄤योजनैषा प􀇐रभाषा। अव􀃦यमषे ा कत􀁛􀃥या॥
(अ􀍧स􀆨प􀇐रभाषावा􀇑दनो लाघवभा􀃧यम)्
सा चा􀃜येषा लोकतः 􀍧स􀆨ा।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 437 -
कथम?् ॥
􀄤􀃗य􀉨गवत􀈸 लोको ल􀃪यते। त􀉮यथा-पु􀇽षोऽयं 􀄤ात􀇽􀃗थाय या􀃛य􀃨य 􀄤􀇓तशर􀈣रं काया􀁛􀍨ण ता􀇓न
ताव􀃗करो􀇓त, ततः सु􀇿दाम,् ततः संबि􀃛धनाम्॥ 􀄤ा􀇓तप􀇑दकं चा􀃜युप􀇑द􀃧टं सामा􀃛यभूतेऽथ􀈶 वत􀁛ते।
सामा􀃛ये वत􀁛मान􀃨य 􀃥यि􀃈त􀇽पजायते॥ 􀃥य􀃈त􀃨य सतो 􀍧ल􀉨गसं􀃉या􀃟यामि􀃛वत􀃨य बा􀃩येनाथ􀈶न
योगो भव􀇓त॥ ययैव चाऽऽनुपू􀃥या􀁛ऽथा􀁛नां 􀄤ादुभा􀁛वतयैव श􀃞दानाम􀍪प। त􀉮व􀃗काय􀈷र􀍪प भ􀍪वत􀃥यम ्॥
(सू􀄟ार􀃠भवा􀇑दभा􀃧यम)्
इमा􀇓न त􀇑ह􀁛 􀄤योजना􀇓न-पटय􀇓त अवधीत् बहुख􀉪वकः॥
(􀄤योजनोपपादकभा􀃧यम)्
पटय􀇓त लघयती􀇓त 􀍨ण􀍬च 􀇑टलोपे कृते ‘अत उपधायाः’ इ􀇓त वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न
भव􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
अवधी􀇑द􀃗यकारलोपे कृ त े ‘‘ अतो हलादेल􀁛घोः’’ इ􀇓त वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त॥
(तृतीय􀄤योजनोपपादनभा􀃧यम)्
बहु ख􀉪वक इ􀇓त ‘‘आपोऽ􀃛यतर􀃨याम’्’ इ􀇓त 􀇿􀃨व􀃗वे कृ ते ‘‘􀄱􀃨वा􀃛तेऽ􀃛􀃗या􀃗पवू 􀁛म’्’ इ􀃗येष 􀃨वरः
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त॥
--------------
(􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀄤ा􀃜ता􀇓न􀃧ट􀇓नराकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह वैयाकरणः सौव􀃦व इ􀇓त 􀃡वोः 􀃨था􀇓नव􀆫ावादायावौ 􀄤ा􀃜नुत􀃨तयोः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 438 -
(३८९ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ अचः पूव􀍪􀁛 व􀂣ानादैचोः 􀍧स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
योऽना􀇑द􀃧टादचः पूव􀁛􀃨त􀃨य 􀍪व􀍬ध ं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀆫ावः। आ􀇑द􀃧टा􀃍चषै ोऽचः पूव􀁛ः॥
􀍩कं व􀃈त􀃥यमेतत?् ॥
न 􀇑ह ।
कथमनु􀃍यमानं गं􀃨यत?े ॥
अच इ􀇓त प􀃑चमी। अचः पूव􀁛􀃨य॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮येवमादेशोऽ􀍪वशे􀍪षतो भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
आदेश􀃦च 􀍪वशे􀍪षतः॥
कथम?् ॥
न 􀄦ूमः यत् ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टम􀃏􀄒हणं त􀃗प􀃑चमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टं कत􀁛􀃥यम-इ् 􀇓त॥
􀍩कं त􀃩य􀁛􀃛य􀃗कत􀁛􀃥यम?् ॥
अ􀃛य􀃍च न कत􀁛􀃥यम्। यदेवादः ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टम􀃏􀄒हणम, ् त􀃨य 􀇑द􀃈श􀃞दैय􀈾गे प􀃑चमी भव􀇓त-
अजादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬ध ं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀆫व􀇓त। कु तः पूव􀁛􀃨य?॥अच इ􀇓त॥ त􀉮यथा-
आदेशः 􀄤थमा􀇓न􀇑द􀁛􀃧टः, त􀃨य 􀇑दवछ􀃞दैय􀈾गे प􀃑चमी भव􀇓त- अजादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬धं
􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नब􀆫व􀇓त। कुतः पूव􀁛􀃨य? आदेशा􀇑द􀇓त।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 439 -
(भावाभावा􀇓तदेशसाधनम)्
(३९० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ त􀄟ादेशल􀂢ण􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀄟ादेशल􀂢णं काय􀉍 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। वा􀃡वोः। अ􀃚व􀃡व􀈾ः। ‘‘लोपो 􀃥योव􀁛􀍧ल’’
इ􀇓तलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(३९१ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ अ􀍧स􀆨वचनाि􀃗स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अजादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀄤􀃗य􀍧स􀆨ो भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
(३९२ समाधानबाधका􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ अ􀍧स􀆨वचनाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेदु􀃗सग􀁛ल􀂢णानामनुदेशः॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀍧स􀆨वचनाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेदु􀃗सग􀁛ल􀂢णानामनुदेशः कत􀁛􀃥यः। प􀉪􀃥या मृद􀃥ये􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
ननु चैतद􀃜य􀍧स􀆨वचनाि􀃗स􀆨म्॥
(समाधानबाधका􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ अ􀍧स􀆨वचनाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चे􀃛ना􀃛य􀃨या􀍧स􀆨वचनाद􀃛य􀃨य भावः॥*॥
अ􀍧स􀆨वचनाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेत्। त􀃛न॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 440 -
􀍩कं कारणम?् ॥
ना􀃛य􀃨या􀍧स􀆨वचनाद􀃛य􀃨य भावः। न 􀃩य􀃛य􀃨या􀍧स􀆨􀃗वाद􀃛य􀃨य 􀄤ादुभा􀁛वो भव􀇓त॥ त􀉮यथा-
न􀇑ह देवद􀃗त􀃨य ह􀃛त􀇐र हते देवद􀃗त􀃨य 􀄤ादुभा􀁛वो भव􀇓त॥
(३९४ आ􀂢ेपोपंसहारवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ त􀃨मा􀃗􀃨था􀇓नव􀉮वचनम ् च॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀃨मा􀃗􀃨था􀇓नव􀆫ावो व􀃈त􀃥यः। अ􀍧स􀆨􀃗वं च। प􀉪􀃥या मृ􀉮􀃥य􀃗े य􀄟 􀃨था􀇓नव􀆫ावो वा􀃡वोरव􀃈त􀃥यः।
􀃚व􀃡व􀈾􀇐र􀃗य􀍧स􀆨􀃗वम्॥
(प􀇐रहारवा􀇓त􀁛क􀃨मारकभा􀃧यम)्
॥*॥ उ􀃈तं वा॥*॥
􀍩कमु􀃈तम?्
􀃨था􀇓नव􀉮वचनानथ􀁛􀃈यं शा􀃨􀄟ाऽ􀍧स􀆨􀃗वात ् इ􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
􀍪वषम उप􀃛यासः। यु􀃈तं त􀄟 यदेकादेशा􀃨􀄟ं तु􀃈शा􀃨􀄟े अ􀍧स􀆨ं 􀃨यात, ् अ􀃛यद􀃛यि􀃨मन्। इह
पुनरयु􀃈तम्। कथं 􀇑ह तदेव नाम ति􀃨म􀃛न􀍧स􀆨ं 􀃨यात?् ॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
तदेव चा􀍪प ति􀃨म􀃛न􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥ व􀃪य􀇓त 􀃩याचाय􀁛ः*􀍬चणो लु􀍩क त􀄒हणानथ􀁛􀃈यं
संघात􀃨या􀄤􀃗यय􀃗वा􀃗तलोप􀃨य चा􀍧स􀆨􀃗वात*् इ􀇓त। 􀍬चणो लुक् 􀍬चणो लु􀃈येवा􀍧स􀆨ो भव􀇓त॥
(३९५ समाधान􀃦लोकवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 441 -
॥*॥ कामम􀇓त􀇑द􀃦यतां वा स􀃍चास􀃍चा􀍪प नेह भारोऽि􀃨त। क􀃣􀃜यो 􀇑ह वा􀃈यशेषो वा􀃈यं व􀃈तय􀁛धीनं
􀇑ह॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवा व􀇓त􀇓नद􀈶शोऽयम् । कामचार􀃦च व􀇓त􀇓नद􀈶शे वा􀃈यशेषं समथ􀁛􀇓यतुम्। त􀉮यथ- ा
‘उशीनरव􀃛म􀄡ेषु यवाः’ सि􀃛त, न स􀃛ती􀇓त॥ ‘मातृवद􀃨याः कलाः’ सि􀃛त, न स􀃛ती􀇓त॥ एव􀍧महा􀍪प-
􀃨था􀇓नव􀆫व􀇓त, 􀃨था􀇓नव􀃛न भवती􀇓त वा􀃈यशेषं समथ􀁛􀇓य􀃧यामहे। इह ताव􀃗प􀉪􀃥या मृ􀉮􀃥ये􀇓त यथा
􀃨था􀇓न􀇓न यणादेशो भव􀇓त, एवमादेशेऽ􀍪प भवती􀇓त। इहेदानीं वा􀃡वोर􀃚व􀃡व􀈾􀇐र􀇓त यथा 􀃨था􀇓न􀇓न
यलोपो न भव􀇓त, एवमादेशेऽ􀍪प न भवती􀇓त॥
(पूव􀁛श􀃞दाथ􀁛􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनरन􀃛तर􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀆫ावः, आहोि􀃨व􀃗पूव􀁛मा􀄟􀃨य?॥
(भा􀃧यम)्
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(३९५ अन􀃛तर􀄒हणदूषणवा􀇓त􀁛कम ्॥९॥)
॥*॥ अन􀃛तर􀃨ये􀇓त चेदेकाननुदा􀃗त􀉮􀍪वगु􀃨वरग􀇓त􀇓नघातेषूपं􀃉यानम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अन􀃛तर􀃨ये􀇓त चेदेकाननुदा􀃗त􀉮􀍪वगु􀃨वरग􀇓त􀇓नघातेषूपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्॥
एकाननुदा􀃗त-लुनी􀃩य􀄟 पुनी􀃩य􀄟 इ􀇓त। ‘‘अनुदा􀃗तं पदमेकवज􀁛म’’् इ􀃗येष 􀃨वरो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(उदाहरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 442 -
􀉮􀍪वगु􀃨वर-प􀃑चार􀃗􀃛यः दशार􀃗􀃛यः। ‘‘इग􀃛तकाल-’’ इ􀃗येष 􀃨वरो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(उदाहरणभा􀃧यम)्
ग􀇓त􀇓नघात-य􀃗􀄤लुनी􀃩य􀄟। य􀃗􀄤पुनी􀃩य􀄟॥
‘‘􀇓त􀍫ङ चोदा􀃗तव􀇓त’’ इ􀃗येष 􀃨वरो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीयप􀂢ा􀉨गीकारभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀇑ह􀁛 पूव􀁛मा􀄟􀃨य॥
(३९६ पूव􀁛मा􀄟􀄒हणदूषणवा􀇓त􀁛कम्॥१०॥)
॥*॥ पूव􀁛मा􀄟􀃨ये􀇓त चेदुपधा􀄱􀃨व􀃗वम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पूव􀁛मा􀄟􀃨ये􀇓त चेदुपधा􀄱􀃨व􀃗वं व􀃈त􀃥यम्। वा􀇑दतव􀃛तं 􀄤योिजतवान-अ् वीवद􀉮वीणां प􀇐रवादके न॥
􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त ?॥
योऽसौ णौ 􀍨णलु􀁛􀃜यते त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 􀄱􀃨व􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(३९७ दूषणा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥११॥)
॥*॥ गु􀇽सं􀂣ा च॥*॥
(भा􀃧यम)्
गु􀇽सं􀂣ा च न 􀍧स􀆨य􀇓त। 􀃦ले􀃧मा३􀃋न। 􀍪प􀄟ा३􀃋न। दा३􀃚य􀃦व। मा३􀃚व􀃦व। ‘‘हलोऽ􀃛तराः संयोगः’’
इ􀇓त संयोगसं􀂣ा, ‘‘संयोगे गु􀇽’’ इ􀇓त गु􀇽सं􀂣ा, ‘‘गुरोरनृतः’’ इ􀇓त 􀃜लुतो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(पूव􀁛मा􀄟वा􀇑दभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 443 -
ननु च य􀃨या􀃜यन􀃛तर􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀆫ावः, त􀃨या􀃜यन􀃛तरल􀂢णो 􀍪व􀍬धः संयोगसं􀂣ा
􀍪वधेया॥
(३९८ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१२॥)
॥*॥ न वा संयोग􀃨यापूव􀁛􀍪व􀍬ध􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः॥
􀍩कं कारणम?् ।
संयोग􀃨यापूव􀁛􀍪व􀍬ध􀃗वात्। न पूव􀁛􀍪व􀍬धः संयोगः॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
पूव􀁛पर􀍪व􀍬धः संयोगः॥
(एकादेशे 􀃨था􀇓नव􀆫ावसाधनम)्
( ३९९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम)्
॥*॥एकादेश􀃨योपसं􀃉यानम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
एकादेश􀃨योपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। 􀄮ायसौ, गौमतौ, चातुरौ, आनडुहौ, पादे, उदवाहे। एकादेशे कृते
नुमामौ प􀆫ाव ऊ􀍫ड􀃗येते 􀍪वधयः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚यि􀃛त?॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपबाधकवा􀇓त􀁛कम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 444 -
॥*॥ उभय􀇓न􀍧म􀃗त􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अजादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तक इ􀃗यु􀃍यते। उभय􀇓न􀍧म􀃗त􀃦चायम्॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपबाधकवा􀇓त􀁛कतृतीयख􀃖डम ्॥१३॥)
॥*॥ उभयादेश􀃗वा􀃍च॥*॥
(भा􀃧यम)्
अच आदेश इ􀃗यु􀃍यते। अचो􀃦चायमादेशः॥
(आ􀂢ेपसाधक􀄤थमहेतु􀇓नरासभा􀃧यम)्
नैष दोषः॥ य􀃗तावदु􀃍यत-े *उभय􀇓न􀍧म􀃗त􀃗वा􀉮* इ􀇓त॥ इह य􀃨य 􀄒ामे नगरे वा अनेकं काय􀉍
भव􀇓त, श􀃈नो􀃗यसौ ततोऽ􀃛यतरतो 􀃥यपदे􀃧टुम्। त􀉮यथा-‘गु􀇽􀇓न􀍧म􀃗तं वसामः’ इ􀇓त,
‘अ􀃚ययन􀇓न􀍧म􀃗तं वसामः’ इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधक􀉮􀍪वतीयहेत􀇓ु नरासभा􀃧यम)्
यद􀃜यु􀃍यत-े *उभयादेश􀃗वा􀃍च*इ􀇓त। इह यो 􀉮वयोः ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टयोः 􀄤स􀉨गे भव􀇓त,
लभतेऽसाव􀃛यतरतो 􀃥यपदेशम्। त􀉮यथ-ादेवद􀃗त􀃨य पु􀄟ः, देवद􀃗तायाः पु􀄟 इ􀇓त॥
-----------------------
(अथ हल􀃍समुदायादेश􀃨था􀇓नव􀃗􀃗वाभाव􀇓नण􀁛यः)
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ हलचोरादेशः 􀃨था􀇓नव􀉮 भव􀇓त, उताहो न।
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 445 -
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(४०० समुदायादेश􀃨था􀇓नव􀃗􀃗वे दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥१४॥)
॥*॥ हलचोरादेशः 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀉮􀍪वंशतेि􀃨तलोप एकादेशः॥*॥
(भा􀃧यम)्
हलचोरादेशः 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀉮􀍪वंशतेि􀃨तलोपे एकादेशो व􀃈त􀃥यः। 􀍪वंशकम्। 􀍪वंश शं तम॥्
(४०१ दूषणा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम् ॥१५॥)
॥*॥ 􀃨थूलाद􀈣नां यणा􀇑दलोपऽे वादेशः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃨थूलाद􀈣नां यणा􀇑दलोपे अवादेशो व􀃈त􀃥यः। 􀃨थवीयान,् दवीयान्॥
(४०२ दूषणा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥१३॥)
॥*॥ केकय􀍧म􀄟􀃡वो􀇐रयादेश ए􀃗वम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
केकय􀍧म􀄟􀃡वो􀇐रयादेशे ए􀃗वं न 􀍧स􀃚य􀇓त। कैकेयः। मै􀄟ेयः। अची􀃗ये􀃗वं न 􀍧स􀃚य􀇓त॥
(४०३ दूषणा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥१७॥)
॥*॥ उ􀃗तरपदलोपे च॥*॥
(भा􀃧यम)्
उ􀃗तरलोपे च दोषो भव􀇓त॥ द􀃚युप􀍧स􀃈ताः स􀃈तवो द􀍬धस􀃈तवः। अची􀇓त यणादेशः 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
(४०४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१८॥)
॥*॥ य􀉨लोपे य􀍨णय􀉨ङुवङः॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 446 -
(भा􀃧यम)्
य􀉨लोपे य􀍨णय􀉨ङुवङो न 􀍧स􀃚यि􀃛त। चे􀃍यः, ने􀃛यः, चे􀍯􀂢यः, चे􀍩􀄐यः, लोलुवः, पोपुवः। अची􀇓त,
य􀍨णय􀉨ङुवङो न 􀍧स􀃚यि􀃛त॥
(प􀂢ा􀃛तरा􀄮यणभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀇑ह􀁛 न 􀃨था􀇓नवत्॥
(४०५ आ􀂢ेपवा􀇓तक􀁛 म्॥१९॥)
॥*॥ अ􀃨था􀇓नव􀃗􀃗वे य􀉨लोपे गुणवृ􀍪􀆨􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃨था􀇓नव􀃗􀃗वे य􀉨लोपे गुणवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। लोलुपः, पोपुवः सर􀈣सृपः मर􀈣मृज इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः॥ ‘‘न धातुलोप आध􀁛धातुके’’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(अथ 􀃨था􀃛या􀄮यणाना􀄮या􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनरा􀄮ीयमाणायां 􀄤कृतौ 􀃨था􀇓नव􀆫व􀇓त, आहोि􀃨वद􀍪वशेषेण?।
(भा􀃧यम)्
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(४०६ 􀉮􀍪वतीयप􀂢े दूषणवा􀇓त􀁛कम ्॥२०॥)
॥*॥ अ􀍪वशेषेण 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃣लोपयणादेश े गु􀇽􀍪व􀍬धः॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 447 -
अ􀍪वशेषेण 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃣लोपयणादेशयोगु􀁛􀇽􀍪व􀍬धन􀁛 􀍧स􀃚य􀇓त। 􀃦ले􀃧मा३􀃋न। 􀍪प􀃗ता३􀃚न।
दा३􀃚य􀃚न। मा३􀃚व􀃦व। ‘हलोऽन􀃛तराः संयोगः’ इ􀇓त संयोगसं􀂣ा, ‘‘संयोगे गु􀇽’’ इ􀇓त गु􀇽सं􀂣ा ‘गुरोः’
इ􀇓त 􀃜लुतो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४०७ दूषणा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥२१॥)
॥*॥ 􀉮􀍪ववच􀁛नादय􀃦च 􀄤􀇓तषेधे॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀉮􀍪वव􀁛चनादय􀃦च 􀄤􀇓तषेधे व􀃈त􀃥याः। ‘􀉮􀍪वव􀁛चनवरेयलोप’ इ􀇓त॥
(४०८ दूषणा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥२२॥)
॥*॥ 􀃈सलोपे लु􀃊वचनम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃈सलोपे लु􀃊व􀃈त􀃥यः। अदु􀃊ध, अदु􀃊धाः। ‘लु􀃊वा दुह􀇑दह􀍧लहगुहामा􀃗मनेपदे द􀃛􀃗य’ े इ􀇓त॥
(४०९ दूषणा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम ॥् २३॥)
॥*॥ ह􀃛तेघ􀁛􀃗वम ्॥*॥
ह􀃛तेघ􀁛􀃗वं व􀃈त􀃥यम्। 􀃋नि􀃛त 􀃋न􀃛तु अ􀃋नन्॥
(􀄤थमप􀂢ा􀄮यणभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀃩या􀄮􀁛 ीयमाणायां 􀄤कृ ता􀍪व􀇓त॥
(५१० 􀄤थमप􀂢े दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥२४॥)
॥*॥ 􀄒हणेषु 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃏ज􀃊􀃚या􀇑द􀃧वादेश􀄤􀇓तषेधः॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 448 -
􀄒हणेषु 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃏ज􀃊􀃚या􀇑दषु आदेश􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ 􀇓नरा􀉮य, समा􀉮य। ‘अदो
जि􀃊ध􀃣य􀁛प् 􀇓त 􀍩क􀇓त’ इ􀇓त अदो जि􀃊धभावः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४११ दूषणा􀃛तरवा􀇓त􀁛कभा􀃧यम) ्
॥*॥ यणादेशे युलोपे􀃗वानुना􀍧सका􀃗व􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
यणादेशे युलोपे􀃗वानुना􀍧सका􀃗वानां 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥
यलोपो-वा􀃡वोः। अ􀃚व􀃡व􀈾ः। ‘लोपो 􀃥योव􀁛􀍧ल’ इ􀇓त यलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
उलोप-अकु 􀍪व􀁛 आशाम-् अकु 􀃥या􀁛शाम्। ‘􀇓न􀃗यं करोतेः’ ‘ये च’ इ􀃗युकारलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
ई􀃗व-अलु􀇓न आशाम-्अलु􀃛याशाम्। ‘ई ह􀃣यघोः’ इती􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
अनुना􀍧सका􀃗व। अज􀍯􀂣 आशाम-् अज􀃫याशाम्। ‘‘ये 􀍪वभाषा’ इ􀃗यनुना􀍧सका􀃗व ं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४१२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥ २३॥)
॥*॥ राया􀃗व􀄤􀇓तषेध􀃦च॥*॥
(भा􀃧यम)्
राया􀃗व􀃨य च 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। रा􀇓य आशाम-् रा􀃡याशाम्। ‘रायो ह􀍧ल’ इ􀃗या􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४१३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२७॥)
॥*॥ द􀈣घ􀈶 यलोप􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
द􀈣घ􀈶 यलोप􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। सौय􀈶 नाम 􀇑हमवतः 􀄮ृ􀉨ग,े त􀉮वान् सौय􀈸 􀇑हमवा􀇓न􀇓त। सौ
इ􀃛ना􀄮ये द􀈣घ􀈶􀃗वे कृते ई􀇓त यलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 449 -
(४१४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२८॥)
॥*॥ अतो द􀈣घ􀈶 यलोपवचनम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अतो द􀈣घ􀈶 कृ ते यलोपो व􀃈त􀃥यः। गागा􀁛􀃟यां, वा􀃗सा􀃟याम्। द􀈣घ 􀈶 कृ ते ‘आप􀃗य􀃨य च त􀍪􀆨तेऽना􀇓त’
इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। आ􀄮ीयते त􀄟 􀄤कृ􀇓त􀃨त􀍪􀆨त इ􀇓त॥
(सवा􀁛􀂢ेपप􀇐रहारभा􀃧यम)्
सव􀈶षामेष प􀇐रहारः। उ􀃈तं 􀍪व􀍬ध􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम-्􀍪व􀍬धमा􀄟े 􀃨था􀇓नव􀉮यथा 􀃨यादना􀄮ीयमाणायाम ्
􀄤कृता􀍪व􀇓त॥
(􀉮􀍪वतीयप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अथवा पुनर􀃨􀃗व􀍪वशेषेण 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम ् * अ􀍪वशेषेण 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃣लोपयणादेशे गु􀇽􀍪व􀍬ध􀉮􀁛􀍪वव􀁛चनादय􀃦च 􀃈सलोपे 􀄤􀇓तषेध े
लु􀃊वचनम*् ह􀃛तेघ􀁛􀃗वम*् इ􀇓त॥
(आ􀂢ेप􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैष दोषः। य􀃗तावदु􀃍यत*े अ􀍪वशेषेण 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃣लोपयणादेशे गु􀇽􀍪व􀍬धः*इ􀇓त। उ􀃈तमेतत*् न
वा संयोग􀃨यापूव􀁛􀍪व􀍬ध􀃗वात*् इ􀇓त॥
यद􀃜यु􀃍यत*े 􀉮􀍪वव􀁛चनादय􀃦च 􀄤􀇓तषेध े व􀃈त􀃥याः इ􀇓त उ􀃍य􀃛ते 􀃛यास एव॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 450 -
*􀃈सलोपे लु􀃊वचनम*् इ􀇓त। 􀍩􀄐यते 􀃛यास एव॥
*ह􀃛तेघ􀁛􀃗वम*् इ􀇓त*। स􀃜तमे प􀇐रहारं व􀃪य􀇓त॥ अचः परि􀃨म􀃛पवू 􀁛􀍪वधौ॥५७॥
(५२ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀇓नषेधसू􀄟म्॥१।१।८ आ. ३॥)
न पदा􀃛त􀉮􀍪वव􀁛चनवरेयलोप􀃨वरसवणा􀁛नु􀃨वारद􀈣घ􀁛ज􀃦च􀍪व􀁛􀍬धषु॥१।१।५८॥
(अथ पदा􀃛तपदाथ􀁛􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पदा􀃛त􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀃗यु􀃍यते। त􀄟 वेत􀃨वा􀇓न􀇓त 􀇽ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। भसं􀂣ाऽ􀄟 बा􀍬धका भ􀍪व􀃧य􀇓त- ‘‘तसौ म􀃗वथ􀈶’’ इ􀇓त॥
(पूव􀁛प􀃪या􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
अकारा􀃛तमेत􀆫सं􀂣ां 􀄤􀇓त। पदसं􀂣ा ं 􀄤􀇓त सकारा􀃛तम्॥
(􀍧स􀆨ा􀃛􀃗येकदे􀍧शसमाधानभा􀃧यम)्
ननु चैवं 􀍪व􀂣ायत-े यः सं􀄤􀇓त पदा􀃛त इ􀇓त॥
(पूव􀁛प􀃪या􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
कम􀁛साधन􀃨य 􀍪व􀍬धश􀃞द􀃨योपादाने एतदेवं 􀃨यात्॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तेकदे􀍧शभा􀃧यम)्
अयं च 􀍪व􀍬धश􀃞दोऽ􀃨􀃗येव कम􀁛साधनः-􀍪वधीयते 􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त॥
(पूव􀁛प􀃪या􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 451 -
अि􀃨त च भावसाधनः-􀍪वधानं 􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त। त􀄟 भावसाधन􀃨य 􀍪व􀍬धश􀃞द􀃨योपादाने एष दोषो भव􀇓त॥
इह च- 􀄦􀃩मब􀃛􀃚वा, 􀄦􀃩मब􀃛􀃚वै। धकार􀃨य ज􀃦􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛􀃗येकदे􀍧श􀄤􀃦नभा􀃧यम)्
अि􀃨त पुनः 􀍩कं 􀍬च􀆫ावसाधन􀃨य 􀍪व􀍬धश􀃞द􀃨योपादाने सती􀃧टं संगृह􀈣तम, ् आहोि􀃨व􀆧ोषा􀃛तमेवे􀇓त॥?॥
(पूव􀁛प􀍯􀂢􀄤􀇓तवा􀃈यभा􀃧यम)्
अ􀃨ती􀃗याह॥ इह का􀇓न सि􀃛त, या􀇓न सि􀃛त॥ कौ 􀃨तः, यौ 􀃨त इ􀇓त॥ योऽसौ पदा􀃛तो यकारो
वकारो वा 􀄮ूयेत, स न 􀄮ूयते॥
ष􀍫डक􀃦चाऽ􀍪प 􀍧स􀆨ो भव􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛􀃗येकदे􀍧शन आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
वा􀍬चक􀃨तु न 􀍧स􀃚य􀇓त॥
(तट􀃨थभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀇑ह􀁛 कम􀁛साधनः॥
(􀍧स􀆨ा􀃛􀃗येकदे􀍧शभा􀃧यम)्
य􀇑द कम􀁛साधनः, ष􀍫डको न 􀍧स􀃚य􀇓त॥
(तट􀃨थभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀇑ह􀁛 भावसाधनः॥
(􀍧स􀆨ा􀃛􀃗येकदे􀍧शभा􀃧यम)्
वा􀍬चको न 􀍧स􀃚य􀇓त॥
(तट􀃨थभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 452 -
वा􀍬चकष􀍫डकौ न संवदेते॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
कत􀁛􀃥योऽ􀄟 य􀃗नः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं 􀄦􀃩मब􀃛􀃚वा-􀄦􀃩मब􀃛􀃚वै?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
उभयत आ􀄮यणे ना􀃛ता􀇑दव􀇑द􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं वेत􀃨वान्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैवं 􀍪व􀂣ायत-े पद􀃨या􀃛तः पदा􀃛तः, पदा􀃛त􀃨य 􀍪व􀍬धः पदा􀃛त􀍪व􀍬धः, पदा􀃛त􀍪व􀍬ध ं 􀄤ती􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
पदे अ􀃛तः पदा􀃛तः, पदा􀃛त􀃨य 􀍪व􀍬धः पदा􀃛त􀍪व􀍬धः पदा􀃛त􀍪व􀍬ध ं 􀄤ती􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा- यथैवा􀃛या􀃛य􀍪प पदकाया􀁛􀃖युप􀃜लव􀃛ते- 􀇽􀃗वं ज􀃦􀃗वं च। एव􀍧मदम􀍪प पदकाय􀁛मुप􀃜लो􀃧यते॥
􀍩कम?् ॥
भसं􀂣ा नाम॥
--------------------
(वरे यलोपपदाथ􀇓􀁛 न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 453 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
परे यलोप􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀆫वती􀃗यु􀃍यते। त􀄟 त‘े अ􀃜सु यायावरः 􀄤वपेत 􀍪प􀃖डान’ ्
अवणा􀁛लोपप􀍪व􀍬ध ं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀃗􀃨यात्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। नैवं 􀍪व􀂣ायते- वरे यलोप􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
वरे अयलोप􀍪व􀍬धं 􀄤ती􀇓त॥
􀍩क􀍧मदमयलोप􀍪व􀍬ध ं 􀄤ती􀇓त?॥
अवण􀁛लोप􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त, यलोप􀍪व􀍬धं च 􀄤ती􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ‘वरे लु􀃜तं न 􀃨था􀇓नवत’्। ततो ‘यलोप􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀉮’ इ􀇓त।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
यलोपे 􀍩कमुदाहरणम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
क􀃖डूयतेर􀄤􀃗ययः –क􀃖डू􀇐र􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त। 􀃈वौ लु􀃜तं न 􀃨था􀇓नवत्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
􀄤योजनम-् सौर􀈣 बलाका॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 454 -
(बाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त। उपधा􀃗व􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नवत्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् आ􀇑द􀃗यः॥
(बाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त। पूव􀁛􀄟ा􀍧स􀆨े न 􀃨था􀇓नवत्॥
(􀄤योजनभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह-􀁛 क􀃖डू􀇓तः, व􀃣गू􀇓तः।
(बाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। क􀃖डूया, व􀃣गूया इ􀇓त भ􀍪वत􀃥यम ्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह-􀁛 क􀃖डूयतेः ि􀃈तच।् 􀄦ा􀃩मणक􀃖डू􀇓तः, 􀂢􀇒􀄟यक􀃖डू􀇓तः॥
(४१५ 􀇓नयमा􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥􀄤􀇓तषेधे 􀃨वरद􀈣घ􀁛यलोपेषु लोपाजादेशो न 􀃨था􀇓नवत्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
॥*॥ 􀄤􀇓तषेधे 􀃨वरद􀈣घ􀁛यलोप􀍪व􀍬धषु लोपाजादेशो न 􀃨था􀇓नव􀆫वती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
(􀃨वरोदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
􀃨वर-आक􀍪ष􀁛कः। िजह􀈣ष􀁛कः॥ यो 􀃩य􀃛य आदेशः 􀃨था􀇓नवदेवासौ भव􀇓त- प􀃑चार􀃗􀃛यो दशार􀃗􀃛यः॥
􀃨वर॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 455 -
(द􀈣घ􀈾दाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
द􀈣घ􀁛-􀄤􀇓तद􀈣􀃗ना􀄤􀇓तद􀈣􀃗ने। यो 􀃩य􀃛य आदेशः, 􀃨था􀇓नवदेवासौ भव􀇓त-􀍩कय􀈾ः। 􀍬गय􀈾ः। द􀈣घ􀁛॥
(यलोपोदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
यलोप-􀄦ा􀃩मणक􀃖डू􀇓तः, 􀂢􀇒􀄟यक􀃖डू􀇓तः॥ यो 􀃩य􀃛य आदेशः, 􀃨था􀇓नवदेवासौ भव􀇓त
वा􀃡वोर􀃚व􀃡व􀈾􀇐र􀇓त॥ यलोप॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 व􀃈त􀃥यम्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यम्। इह 􀇑ह लोपोऽ􀍪प 􀄤कृ त,ः आदेशोऽ􀍪प। 􀍪व􀍬ध􀄒हणम􀍪प 􀄤कृ तमनुवत􀁛त,े
द􀈣घा􀁛दयोऽ􀍪प 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦य􀃛ते। के वल ं त􀄟ा􀍧भस􀃠ब􀃛धमा􀄟ं कत􀁛􀃥यम-् 􀃨वरद􀈣घ􀁛यलोप􀍪व􀍬धषु लोपाजादेशो
न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
आनुपू􀃥य􀈶ण सि􀃛न􀍪व􀃧टानां यथ􀃧े टं संब􀃛धः श􀃈यते कतु􀁛म्। न चैता􀃛यानुपू􀃥य􀈶ण सि􀃛न􀍪व􀃧टा􀇓न ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अनानुपू􀃥य􀈶णा􀍪प सि􀃛न􀍪व􀃧टानां यथे􀃧टम􀍧भसंब􀃛धो भव􀇓त॥ त􀉮यथा- अन􀉬वाहमुदहा􀇐र या
􀃗वं हर􀍧स 􀍧शरसा कु􀃠भं, भ􀍬ग􀇓न साचीनम􀍧भधाव􀃛तम􀄡ा􀂢ी􀇐र􀇓त। त􀃨य यथे􀃧टम􀍧भसंब􀃛धो भव􀇓त-
उदहा􀇐र भ􀍬ग􀇓न या 􀃗वं कु􀃠भं हर􀍧स 􀍧शरसा अन􀉬वाहं साचीनम􀍧भधाव􀃛तम􀄡ा􀂢ी􀇐र􀇓त॥
(४१६ 􀃛यूनता􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ ि􀃈वलुगुपधा􀃗वच􀉨पर􀇓न􀄱ा􀁛सकु􀃗वेषूपसं􀃉यानम्॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 456 -
ि􀃈वलुगुपधा􀃗वच􀉨पर􀇓न􀄱ा􀁛सकु􀃗वेषूपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्॥
(ि􀃈व􀄒हणोदाहरण􀄤करणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀃈वौ 􀍩कमुदाहरणम?् ।
(समाधानभा􀃧यम)्
क􀃖डूयतेर􀄤􀃗ययः-क􀃖डू􀇐र􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त। यलोप􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नवत्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह-􀁛 􀍪पप􀇑ठषतेर􀄤􀃗ययः। 􀍪पपठ􀈤ः॥
(बाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त। द􀈣घ􀁛􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नवत ्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह-􀁛 लावयतेल􀈿ः। पावयतेः पौः॥
(बाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त। अकृ􀃗वा वृ􀉮􀃚यावादेशौ 􀍨णलोपः। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन वृ􀍪􀆨भ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛-लवमाच􀃧टे लवय􀇓त। लवयतेर􀄤􀃗यये लौः पौः। 􀃨था􀇓नव􀆫ावात् णे􀇽􀉫 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃈वौ
लु􀃜तं न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त भव􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 457 -
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
एवम􀍪प न 􀍧स􀃚य􀇓त।
कथम?् ॥
􀃈वौ 􀍨णलोपः णावकारलोपः. त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावादू􀉫 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। नैवं 􀍪व􀂣ायते- 􀃈वौ लु􀃜तं न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त॥
कथं त􀇑ह􀁛 􀃈वौ 􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त॥
(इ􀇓त ि􀃈व􀄒हणोदाहरण􀇓न􀇾पणम)्
-------------------
(अथ लु􀃊􀄒हणोदाहरणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
लु􀍩क 􀍩कमुदाहरणम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀇒ब􀃠बं, बदरम्॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त। पुंव􀆫ावेना􀃜येति􀃗स􀆨म्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह-􀁛 आमलकम्॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 458 -
नैतदि􀃨त। व􀃪य􀃗येतत-् *फले लु􀃊वचनानथ􀁛􀃈यं 􀄤कृ 􀃗य􀃛तर􀃗वा􀉮* इ􀇓त।
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह-􀁛 प􀃑च􀍧भः प􀉪वी􀍧भ 􀄐􀈧तः प􀃑चपटु ः, दशपटु 􀇐र􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
ननु चैतद􀍪प पुवं􀆫ावेनैव 􀍧स􀆨म्॥
कथं पुंव􀆫ावः॥
*भ􀃨याढे त􀍪􀆨ते* पुंव􀆫वती􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
भ􀃨ये􀃗यु􀃍यते। यजादौ च भसं􀂣ा भव􀇓त॥
न चा􀄟 यजा􀇑दं प􀃦यामः॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
􀄤􀃗ययल􀂢णेन यजा􀇑दः॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
वणा􀁛􀄮ये नाि􀃨त 􀄤􀃗ययल􀂢णम्॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह-􀁛 ‘ठ􀃈छसो􀃦च’ इ􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
ठ􀃈छसो􀃦चे􀃗यु􀃍यते। न चा􀄟 ठ􀃈छसौ प􀃦यामः॥
(बाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 459 -
􀄤􀃗ययल􀂢णेन॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
‘न लुमता ति􀃨मन’् इ􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢ण􀃨य 􀄤􀇓तषेधः॥
न ख􀃣व􀃜यव􀃦यं ठगेव 􀄐􀈧त􀄤􀃗ययः, 􀄐􀈧ता􀉮यथा􀁛 एव वा त􀍪􀆨ताः॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
अ􀃛येऽ􀍪प त􀍪􀆨ता ये लुकं 􀄤योजयि􀃛त। प􀃑चे􀃛􀄡ा􀃖यो देवता अ􀃨ये􀇓त प􀃑चे􀃛􀄡ः, दशे􀃛􀄡ः प􀃑चाि􀃊नः,
दशाि􀃊नः॥
(इ􀇓त लु􀃊􀄒हणोदाहरण􀇓न􀇾पणम)्
-------------
(अथोपधा􀃗वोदाहरण􀇓न􀇾पणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
उपधा􀃗वे 􀍩कमुदाहरणम?् ।
(समाधानभा􀃧यम)्
􀍪पप􀇑ठषतेर􀄤􀃗ययः-􀍪पपठ􀈤􀇐र􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त द􀈣घ􀁛􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नवत्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह-􀁛 सौर􀈣 बलाका॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 460 -
नैतदि􀃨त। यलोप􀍪व􀍬ध ं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नवत्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह-􀁛 पा􀇐रखीयः॥
(इ􀃗युपधा􀃗वोदाहरण􀇓न􀇾पणम)्
-------------------
(अथ च􀉨पर􀇓नहा􀁛सोदाहरण􀇓न􀇾पणम)्
॥च􀉨प􀇐र􀇓न􀄱ास􀁛 े चोपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम॥् वा􀇑दतव􀃛तं 􀄤योिजतवान् अवीवद􀉮वीणां प􀇐रवादके न॥
􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?॥
योऽसौ णौ 􀍨णलु􀁛􀃜यत े त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮􀄢􀃨व􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(बाधकभा􀃧यम)्
ननु चैतद􀃜युपधा􀃗व􀍪व􀍬ध ं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀃗येव 􀍧स􀆨म्॥
(साधकभा􀃧यम)्
􀍪वशेषत एत􀉮व􀃈त􀃥यम्॥
􀃈व?।
􀄤􀃗यय􀍪वधा􀍪व􀇓त। इह मा भूत-्पटय􀇓त लघयती􀇓त॥
(इ􀇓त च􀉨पर􀇓न􀄱ा􀁛सोदाहरण􀇓न􀇾पणम)्
--------------
(अथ कु 􀃗वोदाहरण􀇓न􀇾पणम)्
कु 􀃗वे चोपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। अच􀁛यतेरक􀁛,ः मच􀁛यतेम􀁛क􀁛 ः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 461 -
(उपसं􀃉यानबाधकभा􀃧यम)्
नैत􀉮 घञ􀃛तम्। औणा􀇑दक एष कश􀃞द􀃨ति􀃨म􀃛ना􀃧ट􀍧मकं कु􀃗वम्॥
(उपसं􀃉यानसाधकभा􀃧यम)्
एतद􀍪प 􀍨णचा 􀃥यव􀇑हत􀃗वा􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४१७ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ पूव􀄟􀁛 ा􀍧स􀆨े च॥*॥
(भा􀃧यम)्
पूव􀁛􀄟ा􀍧स􀆨े च न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त व􀃈त􀃥यम् ॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ।
(४१८ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ 􀄤योजनं 􀃈सलोपः सलोपे॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃈सलोप सलोपे 􀄤योजनम्। अदु􀃊ध, अगु􀃊धाः। ‘लु􀃊वा दुह􀇑दह􀍧लहगुहामा􀃗मनेपदे द􀃛􀃗य’ े इ􀇓त
लु􀃊􀄒हणं न कत􀁛􀃥यं भव􀇓त॥
(४१९ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥)
॥*॥ दध आकारलोप आ􀇑दचतुथ􀁛􀃗व े 􀄤योजनम॥् *॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 462 -
॥*॥दध आकारलोपे आ􀇑दचतुथ􀁛􀃗वे 􀄤योजनम ्॥*॥
ध􀃗से ध􀉮􀃚वे ध􀉮􀃚व􀍧म􀇓त। ‘दध􀃨तथो􀃦च’ इ􀇓त चकारो न कत􀁛􀃥यो भव􀇓त॥
(४२० 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ हलो यमां य􀍧म लोप े 􀄤योजनम॥् *॥
(भा􀃧यम)्
हलो यमां य􀍧म लोपे 􀄤योजनम्। आ􀇑द􀃗यः। ‘हलो यमां य􀍧म लोपः’ 􀍧स􀆨ो भव􀇓त॥
(४२१ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ अ􀃣लोप􀍨णलोपौ संयोगा􀃛तलोप􀄤भृ􀇓तषु॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃣लोप􀍨णलोपौ संयोगा􀃛तलोप􀄤भृ􀇓तषु 􀄤योजनम्॥ पाप􀃍यतेः पापि􀃈तः । याय􀃏यतेया􀁛यि􀃧ट।ः
पाचयतेः पाि􀃈तः। याजयतेया􀁛ि􀃧टः॥
(४२२ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ 􀉮􀍪वव􀁛चनाद􀈣􀇓न च॥*॥
􀉮􀍪वव􀁛चनाद􀈣􀇓न च न प􀇑ठत􀃥या􀇓न भवि􀃛त। पूव􀁛􀄟ा􀍧स􀆨ेनैव 􀍧स􀆨ा􀇓न भवि􀃛त॥
􀍩कम􀍪वशेषेण?॥
ने􀃗याह?॥
(शेषवा􀇓त􀁛कख􀃖डम्॥८॥)
॥*॥ वरेयलोप􀃨वरवज􀁛म ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 463 -
वरेयलोपं 􀃨वरं च वज􀁛􀇓य􀃗वा॥
(४२३ 􀄤􀇓त􀄤सववा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥ त􀃨य दोषः संयोगा􀇑दलोपल􀃗वण􀃗वेषु॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀃨यैत􀃨य ल􀂢ण􀃨य दोषः संयोगा􀇑दलोपल􀃗वण􀃗वेषु॥
(उदाहरणभा􀃧यम)्
संयोगा􀇑दलोपे-का􀃈यथ􀁛म् वा􀃨यथ􀁛म्। ‘􀃨कोः संयोगा􀉮योर􀃛ते च’ इ􀇓त लोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(उदारहणभा􀃧यम)्
ल􀃗वम-् 􀇓नगाय􀁛त े 􀇓नगा􀃣यत।े ‘अ􀍬च 􀍪वभाषा’ इ􀇓त ल􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(उदाहरणभा􀃧यम)्
ण􀃗व- माषवपनी 􀄭ी􀇑हवपनी। ‘􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛त􀃨य’ इ􀇓त ण􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। न पदा􀃛त􀉮􀍪वव􀁛चन०॥
(५३ अ􀇓तदेशसू􀄟म्॥१।१।१।८ आ.४॥)
􀉮􀍪वव􀁛चनेऽ􀍬च॥१।१।५१॥
(इ􀃧टानुपपि􀃗तप􀇐रहारा􀍬धकरणम)्
(४२४ (१) आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम्॥)
॥*॥ आदेशे 􀃨था􀇓नवदनुदेशा􀃗त􀉮वतो 􀉮􀍪वव􀁛चनम ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
आदेशे 􀃨था􀇓नवदनुदेशात्। त􀉮वतः।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 464 -
􀍩कंवतः?॥
आदेशवतः। 􀉮􀍪वव􀁛चनं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀄟 को दोषः?॥
(४२४ (२) आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम्॥१॥)
॥*॥ त􀄟ा􀃟यास􀇾पम ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀄟ा􀃟यास􀇾पं न 􀍧स􀉮􀃚य􀇓त। च􀄐तु􀃦च􀄐ु􀇐र􀇓त॥
(४२५ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ अ􀃏􀄒हणं तु 􀂣ापकं 􀇾प􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
यदयम􀃏􀄒हणं करो􀇓त तज् 􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-􀇾पं 􀃨था􀇓नव􀆫वती􀇓त॥
कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् ॥
अ􀃏􀄒हण􀃨यैत􀃗􀄤योजनम-् इह मा भूत-्जे􀄓ीयत,े दे􀃚मीयते। य􀇑द च 􀇾पं 􀃨था􀇓नव􀆫व􀇓त,
ततोऽ􀃏􀄒हणमथ􀁛􀆫व􀇓त। अथ 􀇑ह काय􀁛म,् नाऽथ􀈾􀃏􀄒हणेन। भव􀃗येवाऽ􀄟 􀉮􀍪वव􀁛चनम्॥
(४२६ समाधानबाधका􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ्॥३॥)
॥*॥ त􀄟 गाङ􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 465 -
त􀄟 गाङः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। अ􀍬धजगे। इवणा􀉍􀃟यासता 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यः। ‘गा􀉨ि􀃣ल􀇑ट’ इ􀇓त 􀉮􀍪वलकारको 􀇓नद􀈶शः। 􀍧ल􀇑ट लकारदा􀍪व􀇓त॥
(४२७ आ􀂢ेपा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
(भा􀃧यम)्
॥*॥ कॄ􀃗येज􀃛त􀇑दवा􀇑दनामधातु􀃧व􀃟यास􀇾पम ्॥*॥
कॄ􀃗येज􀃛त􀇑दवा􀇑दनामधातु􀃧व􀃟यास􀇾पं न 􀍧स􀉮􀃚य􀇓त॥
कॄ 􀇓त-अ􀍬चक􀈧त􀁛त-् कॄ 􀇓त॥
एज􀃛त-ज􀃊ले, म􀃠ले-एज􀃛त॥
􀇑दवा􀇑द-दु􀉮यूष􀇓त, सु􀃨यूष􀇓त-􀇑दवा􀇑द॥
नामधातु-भवन􀍧म􀃍छ􀇓त भवनीय􀇓त, भवनीयतेः सन् 􀇒बभवनी􀇓यष􀇓त॥
(प􀂢ा􀃛तरेण समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 􀄤􀃗यय इ􀇓त व􀃪या􀍧म॥
४२८ 􀉮􀍪वतीयप􀂢दूषणवा􀇓त􀁛कम ्
॥*॥ 􀄤􀃗यय इ􀇓त चेत् कॄ 􀃗येज􀃛तनामधात􀃧ुव􀃟यास􀇾पम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤􀃗यय इ􀇓त चेत् कॄ􀃗येज􀃛तनामधातु􀃧व􀃟यास􀇾पं न 􀍧स􀉮􀃚य􀇓त। 􀇑दवादय एके प􀇐र􀇿ताः॥
(तृतीयप􀂢ा􀉨गीकारे समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह-􀁛 􀉮􀍪वव􀁛चन􀇓न􀍧म􀃗ते अ􀃍यजादेशः 􀃨था􀇓नव􀉮-इ􀇓त व􀃪या􀍧म॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 466 -
(तृतीयप􀂢े दूषणभा􀃧यम) ्
स त􀇑ह􀁛 􀇓न􀍧म􀃗तश􀃞द उपादेयः। न 􀃩य􀃛तरेण 􀇓न􀍧म􀃗तश􀃞दं 􀇓न􀍧म􀃗ताथ􀈾 ग􀃠यते॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀃛तरेणा􀍪प 􀇓न􀍧म􀃗तश􀃞दं 􀇓न􀍧म􀃗ताथ􀈾 ग􀃠यते। त􀉮यथा-‘द􀍬ध􀄟पुसं 􀄤􀃗य􀂢ो 􀃏वरः’
􀃏वर􀇓न􀍧म􀃗त􀍧म􀇓त ग􀃠यते॥ ‘न􀉬वलोदकं पादरोगः’ पादरोग􀇓न􀍧म􀃗त􀍧म􀇓त ग􀃠यते। ‘‘आयुघृ􀁛तम’ ्
आयुषो 􀇓न􀍧म􀃗त􀍧म􀇓त ग􀃠यते॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवा अकारो म􀃗वथ􀈸यः। 􀉮􀍪वव􀁛चनमि􀃨म􀃛नि􀃨त सोऽयं 􀉮􀍪वव􀁛चनः, 􀉮􀍪वव􀁛चने इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प न 􀂣ायते-􀍩कय􀃛तमसौ कालं 􀃨था􀇓नव􀆫वती􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
यः पुनराह ‘􀉮􀍪वव􀁛चने कत􀁛􀃥य’े इ􀇓त, कृ ते त􀃨य 􀉮􀍪वव􀁛चने 􀃨था􀇓नव􀃛न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आदेशप􀇓नषेध􀇾पचतुथ􀁛प􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह-􀁛 􀄤􀇓तषेधः 􀄤कृ तः सोऽनुव􀇓त􀁛􀃧यते॥
􀃈व 􀄤कृतः?॥
‘न पदा􀃛त􀉮􀍪वव􀁛चन-’ इ􀇓त॥ 􀉮􀍪वव􀁛चन􀇓न􀍧म􀃗ते अ􀍬च आदेशो न भवती􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प न 􀂣ायते-􀍩कय􀃛तमसौ कालमादेशो न भवती􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 467 -
यः पुनराह-􀉮􀍪वव􀁛चने कत􀁛􀃥य इ􀇓त, कृते त􀃨य 􀉮􀍪वव􀁛चने अजादेशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(प􀃑चमप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह-􀁛 उभयमनेन 􀍩􀄐यत-े 􀄤􀃗यय􀃦च 􀍪वशे􀃧यत,े 􀉮􀍪वव􀁛चनं च॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं पुनरेके न य􀃗नेनोभयं ल􀃟यम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ल􀃟य􀍧म􀃗याह॥
कथम?् ॥
एकशेष􀇓नद􀈶शात्॥ एकशेष􀇓नद􀈶शोऽयम-􀉮् 􀍪वव􀁛चनं च 􀉮􀍪वव􀁛चन􀃦च 􀉮􀍪वव􀁛चनम्। 􀉮􀍪वव􀁛चने कत􀁛􀃥य, े
􀉮􀍪वव􀁛चनेऽ􀍬च 􀄤􀃗यय इ􀇓त॥
(४२९ प􀃑चमप􀂢े दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ 􀉮􀍪वव􀁛चन􀇓न􀍧म􀃗तेऽ􀍬च 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃖णौ 􀃨था􀇓नव􀉮वचनम ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀉮􀍪वव􀁛चन􀇓न􀍧म􀃗तेऽ􀍬च 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃖णौ 􀃨था􀇓नव􀆫ावो व􀃈त􀃥यः॥ अवनुनाव􀇓यष􀇓त,
अवचु􀂢ाव􀇓यष􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यः॥
(समासाधकवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ओः पुयि􀃖जषु वचनं 􀂣ापकं णौ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨य॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 468 -
(भा􀃧यम)्
यदयम-् ‘‘ओः पुय􀃖􀃏यपर’े ’ इ􀃗याह, तज् 􀂣ापय􀃗याचाय􀈾-भव􀇓त णौ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮येतज् 􀂣ा􀃜यत-ेअ􀍬चक􀈧त􀁛त् अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
तु􀃣यजातीय􀃨य 􀂣ापकम ्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
क􀃦च तु􀃣यजातीयः?।
(समाधानभा􀃧यम)्
यथाजातीयकाः पुय􀃖जयः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं जातीयका􀃦चैते?
(समाधानभा􀃧यम)्
अवण􀁛पराः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं ज􀃊ले म􀃠ले?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अनै􀍧मि􀃗तकमा􀃗􀃗वम,् 􀍧श􀇓त तु 􀄤􀇓तषेधः॥
-------------------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 469 -
(सू􀄟􀄤योजन􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
का􀇓न पुनर􀃨य योग􀃨य 􀄤योजना􀇓न?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पपतुः, पपुः। त􀃨थतु􀃨त􀃨थुः॥ ज􀃊मतुज􀁛􀃊मुः॥ आ􀇑टटत ् आ􀍧शशत्। च􀄐तु􀃦च􀄐􀇐ु र􀇓त।
आ􀃣लोपोपधालोप􀍨णलोपयणादेशेषु कृते􀃧वन􀃍क􀃗वा􀉮 􀉮􀍪वव􀁛चनं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀆫व􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैता􀇓न सि􀃛त 􀄤योजना􀇓न। पूव􀁛􀍪व􀄤􀇓तषेधने ा􀃜येता􀇓न 􀍧स􀆨ा􀇓न॥
कथम?् ।
व􀃪य􀇓त 􀃩याचाय􀁛ः-*􀉮􀍪वव􀁛चनं यणयवायावादेशा􀃣लोपोपधालोप􀍨णलोप􀍩क􀍩कनो􀇽􀃗वे􀃟यः*इ􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
स पूव􀁛􀄤􀇓तषेधो न प􀇑ठत􀃥यो भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनर􀄟 􀃏यायः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀃨था􀇓नव􀆫ाव एव 􀃏यायान्। पूव􀁛􀄤􀇓तषधे े 􀇑ह सतीदं व􀃈त􀃥यं 􀃨यात-् *ओदौदादेश􀃨य उ􀆫व􀇓त
चुटुतुशरादेर􀃟यास􀃨य* इ􀇓त॥
(उ􀃗􀃗ववा􀇑दन आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
ननु च 􀃗वयापी􀃗􀃗वं व􀃈त􀃥यम्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 470 -
(इ􀃗ववा􀇑दनो लाघवभा􀃧यम)्
पराथ􀉍 मम भ􀍪व􀃧य􀇓त-‘स􀃛यतः’ इ􀆫वती􀇓त॥
(उ􀃗􀃗ववा􀇑दनो गौरवप􀇐रहारभा􀃧यम)्
ममा􀍪प त􀃩यु􀃗􀁛 वं पराथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त-‘उ􀃗पर􀃨यातः, 􀇓त च’ इ􀇓त।
(इ􀃗ववा􀇑दभा􀃧यम)्
इ􀃗􀃗वम􀍪प 􀃗वया व􀃈त􀃥यम्। य􀃗समाना􀄮य ं तदथम􀁛 -् उि􀃗पप􀍪वषते सं􀇓यय􀍪वषती􀃗येवमथ􀁛म्।
त􀃨मा􀃗􀃨था􀇓नव􀇑द􀃗येष एव प􀂢ो 􀃏यायान्। 􀉮􀍪वव􀁛वचनेऽ􀍬च॥
इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चते 􀃥याकरणमहाभा􀃧ये 􀄤थम􀃨या􀃚याय􀃨य 􀄤थमे पादेऽ􀃧टममाि􀃩नकम्॥
􀄤थमा􀃚याय􀃨य 􀄤थमपादे नवममाि􀃩नकम्॥
--------------
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 471 -
(५४ लोपसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।९॥ आ. १ मं सू.॥)
अदश􀁛नं लोपः॥१।१।६०॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗त􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(४३१ आ􀂢ेपवा􀇓तक􀁛 म्॥१॥)
[॥*॥ लोपसं􀂣ायामथ􀁛सं􀂣ाकरणम ्॥*॥]
(भा􀃧यम)्
[*लोपसं􀂣ायाम*् ] अथ􀁛􀃨य सं􀂣ा कत􀁛􀃥या। श􀃞द􀃨य माभू􀇑द􀇓त॥
(४३२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
[॥*॥ इतरेतरा􀄮यं च॥*॥]
(भा􀃧यम)्
इतरेतरा􀄮यं च भव􀇓त॥
का इतरेतरा􀄮यता?॥
सतोऽदश􀁛न􀃨य सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यम,् सं􀂣या चादश􀁛नं भा􀃥यत,े तदेत􀇑दतरेतरा􀄮यं भव􀇓त।
इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣प􀃛ते॥
(समाधानभा􀃧यम)्
॥*॥ लोपसं􀂣ायामथ􀁛सतो􀇽􀃈तम ्॥*॥
􀍩कमु􀃈तम?् ॥
अथ􀁛􀃨य तावदु􀃈तम*् इ􀇓तकरणोऽथ􀁛􀇓नद􀈶शाथ􀁛ः* इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 472 -
सतोऽ􀃜यु􀃈तम-् *􀍧स􀆨ं तु 􀇓न􀃗यश􀃞द􀃗वा􀉮* इ􀇓त। 􀇓न􀃗याः श􀃞दाः। 􀇓न􀃗येष ु श􀃞देषु सतोऽदश􀁛न􀃨य सं􀂣ा
􀍩􀄐यते, न सं􀂣याऽदश􀁛नं भा􀃥यते॥
॥*॥४३३(१) सव􀁛 􀄤स􀉨ग􀃨तु सव􀁛􀃨या􀃛य􀄟ा􀇺􀃧ट􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
सव􀁛􀄤स􀉨ग􀃨तु भव􀇓त। सव􀁛􀃨यादश􀁛न􀃨य लोपसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
सव􀁛􀃨या􀃛य􀄟ा􀇺􀃧ट􀃗वात्। सव􀈾 􀇑ह श􀃞दो यो य􀃨य 􀄤योग􀍪वषयः, स ततोऽ􀃛य􀄟 न 􀇺􀃦यते। 􀄟पु जतु
इ􀃗य􀄟ाणोऽदश􀁛नम्। त􀄟 ‘अदश􀁛नं लोपः’ इ􀇓त लोपसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(भा􀃧यम)्
त􀄟 को दोष॥
(४३३(२) आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ त􀄟 􀄤􀃗ययल􀂢ण􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀄟 􀄤􀃗ययल􀂢णं काय􀉍 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। ‘अचो ि􀃑ण􀇓त’ इ􀇓त वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। ि􀃑ण􀃗य􀉨ग􀃨याचो वृ􀍪􀆨􀇽􀃍यते। य􀃨मा􀃗􀄤􀃗यय􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द 􀄤􀃗ययेऽ􀉨गं भव􀇓त।
य􀃨मा􀃍चा􀄟 􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धः, न तत ् 􀄤􀃗यये परतः। य􀃍च 􀄤􀃗यये परतः, न त􀃨मा􀃗􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धः॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
ि􀃈वप􀃨त􀃩य􀁛दश􀁛नम्। त􀄟 ‘अदश􀁛नं लोपः इ􀇓त लोपसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 473 -
त􀄟 को दोषः?॥
‘त􀄟 􀄤􀃗ययल􀂢ण􀄤􀇓तषेधः’॥ त􀄟 􀄤􀃗ययल􀂢णं काय􀉍 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः।
‘􀄱􀃨व􀃨य 􀍪प􀇓त कृ 􀇓त तुग’् भव􀇓त इ􀇓त तुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४३४ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु 􀄤स􀃈तादश􀁛न􀃨य लोपसं􀂣ा􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ।
􀄤स􀃈तादश􀁛नं लोपसं􀂣ं भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द 􀄤स􀃈तादश􀁛न ं लोपसं􀂣 ं भवती􀃗यु􀃍यत,े 􀄒ामणीः सेनानीः-अ􀄟 वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀄤स􀃈तादश􀁛नं लोपसं􀂣ं भव􀇓त ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨य॥
(􀄤स􀃈तादश􀁛नवा􀇑दन आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨ये􀃗य􀃍ु यते ‘चाहलोप एवे􀃗यवधारणम’् ‘चा􀇑दलोपे 􀍪वभाषा’ अ􀄟 लोपसं􀂣ा न
􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टवा􀇑दन आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀄤स􀃈तादश􀁛नं लोपसं􀂣ं भवती􀃗यु􀃍यमाने कथमेवैतत् 􀍧स􀉮􀃚य􀇓त?।
(􀄤स􀃈तादश􀁛नवा􀇑दनः समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 474 -
को 􀇑ह श􀃞द􀃨य 􀄤स􀉨गः? य􀄟 ग􀃠यते चाथ􀈾, न च 􀄤यु􀃏यते॥
(उपसंहारभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀇑ह 􀁛 􀄤स􀃈तादश􀁛नं लोपसं􀂣ं भवती􀃗येव॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
कथं 􀄒ामणीः सेनानीः?।
(समाधानभा􀃧यम)्
योऽ􀄟ाऽणः 􀄤स􀉨गः ि􀃈वपाऽसौ बा􀃚यते। अदश􀁛नं लोपः॥६०॥
(५५-लु􀃈􀃦लुलु􀃜सं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।९ आ. २ यं सू.॥)
􀄤􀃗यय􀃨य लु􀃈􀃦लुलुपः॥१।१।६१॥
(􀄤􀃗ययपद􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀄤􀃗यय􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(४३५ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ लुम􀇓त 􀄤􀃗यय􀄒हणम􀄤􀃗ययसं􀂣ा􀄤􀇓तषेधाथ􀁛म ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
लुम􀇓त 􀄤􀃗यय􀄒हणं 􀍩􀄐यत,े अ􀄤􀃗यय􀃨यैताः सं􀂣ा मा भूवि􀃛न􀇓त॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 475 -
(४३६ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ 􀄤योजनं त􀍪􀆨तलु􀍩क कंसीयपरश􀃥ययोलु􀁛􀍩क च गो􀄤कृ􀇓त􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛म ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀍪􀆨तलु􀍩क गो􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛म् । कं सीयपरश􀃥ययो􀃦च लु􀍩क 􀄤कृ 􀇓त􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛म। ् ‘ल􀃈ु त􀍪􀆨तलु􀍩क’ इ􀇓त
गोर􀍪प लुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त, 􀄤􀃗यय􀄒हणा􀃛न भव􀇓त। ‘कंसीयपरश􀃥ययोय􀁛ञञौ लुक् च’ इ􀇓त 􀄤कृतेर􀍪प लुक्
􀄤ा􀃜नो􀇓त, 􀄤􀃗यय􀄒हणा􀃛न भव􀇓त॥
(􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
गो􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀈶न ताव􀃛नाथ􀁛।
(४३७ 􀄤􀃗या􀃉यानसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ योग􀍪वभागात् 􀍧स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते-‘गो􀇽पसज􀁛न􀃨य’ गोऽ􀃛त􀃨य 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀃨योपसज􀁛न􀃨य 􀄱􀃨वो भव􀇓त॥
ततः ‘ि􀃨􀄟याः’ 􀃨􀄟ी􀄤􀃗यया􀃛त􀃨य 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀃨योपज􀁛सन􀃨य 􀄱􀃨वो भव􀇓त॥ ततो ‘लु􀃈त􀍪􀆨तलु􀍩क’
इ􀇓त। ि􀃨􀄟या इ􀇓त वत􀁛ते। गो􀇐र􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम्॥
(४३८ 􀄤􀃗या􀃉यानसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ कंसीयपरश􀃥ययो􀍪व􀁛􀍧श􀃧ट􀇓नद􀈶शात ् 􀍧स􀆨म ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
कंसीयपरश􀃥ययो􀍪व􀁛􀍧श􀃧ट􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। कंसीययपरश􀃥ययोय􀁛ञञौ भवत􀃦छयतो􀃦च लु􀃊भवती􀇓त॥
(􀍪व􀍧श􀃧ट􀇓नद􀈶शाव􀃦यकताभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 476 -
स चाव􀃦यं 􀍪व􀍧श􀃧ट􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। 􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प वै 􀄤􀃗यय􀄒हणे उकारसकारयोमा􀁛 भू􀇑द􀇓त। ‘कमेः
सः’ कंसः , परान् शृणाती􀇓त परशु􀇐र􀇓त॥
(􀍪व􀍧श􀃧ट􀇓नद􀈶शाव􀃦यकताबाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। उणादयोऽ􀃥यु􀃗प􀃛ना􀇓न 􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀇓न॥
(उपसंहारभा􀃧यम)्
स एषोऽन􀃛याथ􀈾 􀍪व􀍧श􀃧ट􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः, 􀄤􀃗यय􀄒हणं वा कत􀁛􀃥यम्॥
(४३९ 􀄤􀃗या􀃉यानवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ उ􀃈तं वा॥*॥
􀍩कमु􀃈तम?् ॥
* 􀉨या􀃜􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄒हणम􀉨गभपदसं􀂣ाथ 􀉍 य􀃍छयो􀃦च लुगथ􀁛म*् इ􀇓त॥
(४४० (१) 􀄤योजनवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम)्
॥*॥ ष􀃧ठ􀈤􀇓नद􀈶शाथ􀉍 तु ॥*॥
(भा􀃧यम)्
ष􀃧ठ􀈤􀇓नद􀈶शाथ􀉍 त􀇑ह􀁛 􀄤􀃗यय􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। ष􀃧ठ􀈤􀇓नद􀈶शो यथा 􀄤क􀃣पेत॥
(४४० (२) 􀄤योजनसाधकं वा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम्॥६॥)
॥*॥ अ􀇓नद􀈶शे 􀇑ह ष􀃧􀉫यथा􀁛􀄤􀍧स􀍪􀆨ः॥*॥
अ􀍩􀄐यमाणे 􀇑ह 􀄤􀃗यय􀄒हणे ष􀃧􀉫यथ􀁛􀃨या􀄤􀍧स􀍪􀆨ः 􀃨यात्॥
क􀃨य?।
􀃨थानेयोग􀃗व􀃨य॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 477 -
(􀄤􀃗या􀃉यानसाधकमा􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀃈व पुन􀇐रह ष􀃧ठ􀈤􀇓नद􀈶शाथ􀈶नाथ􀁛ः 􀄤􀃗यय􀄒हणेन। यावता सव􀁛􀄟ैव ष􀃧􀉫यु􀃍चाय􀁛ते-अ􀍨णञोः, त􀄡ाज􀃨य,
यञञोः, शप इ􀇓त?।
(समाधानभा􀃧यम)्
इह न का􀍬चत-् ष􀃧ठ􀈤-‘जनपदे लुब’ ् इ􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
अ􀄟ा􀍪प 􀄤कृतं 􀄤􀃗यय􀄒हणनुवत􀁛ते॥
􀃈व 􀄤कृ तम?् ।
‘􀄤􀃗ययः, पर􀃦च’ इ􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
त􀉮वै 􀄤थमा􀇓न􀇑द􀁛􀃧टम्। ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टेन चेहाथ􀁛ः॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
‘􀉨या􀃜􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀉮’ इ􀃗येषा प􀃑चमी 􀄤􀃗यय इ􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣प􀇓य􀃧य􀇓त ‘
त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य’ इ􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धरयम ्। न च 􀄤􀃗यय􀍪वधौ प􀃑च􀃠यः 􀄤कि􀃣पका भवि􀃛त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नायं 􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धः। 􀍪व􀇑हतः 􀄤􀃗ययः 􀄤कृत􀃦चानुवत􀁛ते॥
(४४१ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 478 -
॥*॥ सवा􀁛देशाथ􀉍 वा वचन􀄤ामा􀃖यात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
सवा􀁛देशाथ􀉍 त􀇑ह 􀁛 􀄤􀃗यय􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। लु􀃈􀃦लुलुपः सवा􀁛देशा यथा 􀃨युः ॥
अथ 􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प 􀄤􀃗यय􀄒हणे कथ􀍧मव लु􀃈􀃦लुलुपः सवा􀁛देशा ल􀃟याः?॥
वचन􀄤ामा􀃖यात्। 􀄤􀃗यय􀄒हणसाम􀃘या􀁛त्॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-लु􀃈􀃦लुलपु ः सवा􀁛देशा भव􀃛ती􀇓त। यदयं- ‘लु􀃊वा
दुह􀇑दह􀍧लहगुहामा􀃗मनेपदे द􀃛􀃗य’े इ􀇓त लोपे 􀄤कृ ते लुकं शाि􀃨त॥
(४४२ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ उ􀃗तराथ􀉍 तु ॥*॥
(भा􀃧यम)्
उ􀃗तराथ􀁛 त􀇑ह􀁛 􀄤􀃗यय􀄒हणं कत􀃥􀁛 यम्॥
(􀄤योजनबाधकभा􀃧यम)्
􀍩􀄐यते त􀄟ैव-‘􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णम’् इ􀇓त॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
􀉮􀍪वतीयं कत􀁛􀃥यम्। कृ 􀃗􀃨न􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णं यथा 􀃨यात, ् एकदेशलोपे मा भू􀇑द􀇓त-‘ आ􀄓ीत’
‘संराय􀃨पोषेण 􀃊मीय’ इ􀇓त। 􀄤􀃗यय􀃨य०॥६१॥
(५६ 􀄤􀃗ययल􀂢णा􀇓तदेशसू􀄟म्॥१।१।१।९ आ.३ यं सू.॥)
􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णम ्॥१।१।१।६२॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 479 -
(􀄤थम􀄤􀃗यय􀄒हण􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀄤􀃗यय􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘लोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णम’् इतीय􀃗यु􀃍यमान-े सौरथी वैहती􀇓त गु􀇾पो􀃗तमल􀂢णः 􀃧य􀉨 􀄤स􀃏येत।
(समाधान􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैष दोषः। नैवं 􀍪व􀂣ायते-लोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णेन भव􀇓त-􀄤􀃗यय􀃨य 􀄤ादुभा􀁛व इ􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
􀄤􀃗ययो ल􀂢णेन य􀃨य काय􀁛􀃨य त􀃣लु􀃜तेऽ􀍪प भव􀇓त॥
(􀄤योजना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्स􀇓त 􀄤􀃗यये य􀃗􀄤ा􀃜नो􀇓त त􀃗􀄤􀃗ययल􀂢णं यथा 􀃨यात,् लोपो􀃗तरकालं य􀃗􀄤ा􀃜नो􀇓त
त􀃗􀄤􀃗ययल􀂢णं मा भू􀇑द􀇓त॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
􀄒ाम􀍨णकुलं, सेना􀇓नकुल􀍧म􀃗य􀄟ौ􀃗तरप􀇑दके 􀄱􀃨व􀃗वे कृते ‘􀄱􀃨व􀃨य 􀍪प􀇓त कृ􀇓त तुक्’ इ􀇓त तुक्
􀄤ा􀃜नो􀇓त, स मा भू􀇑द􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह-􀁛 य􀃗स􀇓त 􀄤􀃗यये 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃗􀄤􀃗ययल􀂢णेन भव􀇓त। लोपो􀃗तरकालं यत् 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃛न
भव􀇓त। जगत् जनग􀇑द􀃗य􀄟 तुग् न 􀄤ा􀃜नो􀇓त, लोपो􀃗तरकालं 􀃩य􀄟 तुगागमः। त􀃨मा􀃛नाथ􀁛 एवमथ􀈶न
􀄤􀃗यय􀄒हणेन॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 480 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-􀄒ाम􀍨णकु ल,ं सेना􀇓नकु लम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ब􀇑हर􀉨गं 􀄱􀃨व􀃗वम,् अ􀃛तर􀉨ग􀃨तुक्। ‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे’॥
(􀄤योजना􀃛तरभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम् कृ 􀃗􀃨न􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णं यथा 􀃨यात, ् एकदेशलोपे मा भू􀇑द􀇓त। ’आ􀃋नीत’
‘सं राय􀃨पोषेण􀃊मीय’ इ􀇓त।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पूव􀁛ि􀃨म􀃛न􀍪प योगे 􀄤􀃗यय􀄒हण􀃨यैत􀃗􀄤योजनमु􀃈तम ्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀃛यतर􀃍छ􀃈यमकतु􀁛म्॥
(􀉮􀍪वतीय􀄤􀃗यय􀄒हण􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀉮􀍪वतीयं 􀄤􀃗यय􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀄤􀃗ययल􀂢णं यथा 􀃨यात,् वण􀁛ल􀂢णं मा भू􀇑द􀇓त॥ गवे 􀇑हतं गो􀇑हतम,् रायः कु लं रैकु ल􀍧म􀇓त॥
(युि􀃈तकथना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢पे भा􀃧यम)्
􀍩कमथ􀁛म् पुन􀇐रदमु􀃍यत?े।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 481 -
(४४३ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ 􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णवचनं सद􀃛वा􀃉याना􀃍छा􀃨􀄟􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
‘􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णम’् इ􀃗यु􀃍यते। सद􀃛वा􀃉याना􀃍छा􀃨􀄟􀃨य। स􀃍छा􀃨􀄟ेणा􀃛वा􀃉यायत,े सतो वा
शा􀃨􀄟म􀃛वा􀃉यापकं भव􀇓त। सद􀃛वा􀃉याना􀃍छा􀃨􀄟􀃨य ‘उ􀍬गदचां सव􀁛नाम􀃨थानेऽधातोः’ इतीहैव 􀃨यात-्
गोम􀃛तौ, यवम􀃛तौ। गोमान,् यवमा􀇓न􀃗य􀄟 न 􀃨यात्। इ􀃧यते च 􀃨या􀇑द􀇓त। त􀃍चा􀃛तरेण य􀃗नं न
􀍧स􀃚यती􀃗यतः 􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णवचनम्। इ􀃗येवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अि􀃨त 􀄤योजनमेतत्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀍩कं तह􀈹􀇓त॥
(लु􀍩क 􀄤􀃗ययल􀂢णसाधना􀍬धकरणम)्
(४४४ (१) आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम)्
॥*॥ लु􀃈युपसं􀃉यानम ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
लु􀃈युपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। प􀃑च, स􀃜त॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?।
(४४४ (२) आ􀂢ॆपसाधकवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीय􀄤थमख􀃖डम्॥२॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 482 -
॥*॥ लोपे 􀇑ह 􀍪वधानम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
लोपे 􀇑ह 􀄤􀃗ययल􀂢णं 􀍪वधीयते। तेन लु􀍩क न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४४५ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ न वाऽदश􀁛न􀃨य लोपसं􀍯􀂣􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा कत􀁛􀃥यम ्॥
􀍩कं कारणम?् ॥
अदश􀁛न􀃨य लोपसं􀍯􀂣􀃗वात्। अदश􀁛नं लोपसं􀂣ं भवती􀃗य􀃍ु यते। लुम􀃗सं􀂣ा􀃦चा􀃜यदश􀁛न􀃨य 􀍩􀄐य􀃛ते। तेन
लु􀃈य􀍪प भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(सांकय􀁛प􀇐रहारा􀍬धकरणम)्
(संग􀇓तभा􀃧यम)्
य􀉮येवम-्
(४४६(१) सांकया􀁛􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम्॥)
॥*॥ 􀄤􀃗ययादश􀁛नं तु लुम􀃗सं􀂣म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤􀃗ययादश􀁛नं तु लुम􀃗सं􀂣म􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(आ􀂢पे भा􀃧यम)्
त􀄟 को दोषः?॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 483 -
(४४६ (२) दोषदश􀁛नवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम् ॥४॥)
॥*॥ त􀄟 लु􀍩क 􀃦लु􀍪व􀍬धः 􀄤􀇓तषे􀃚यः॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀄟 लु􀍩क 􀃦लु􀍪व􀍬धः 􀄤ा􀃜नो􀇓त, स 􀄤􀇓तषे􀃚यः॥ अि􀃨त हि􀃛त ‘􀃦लौ’ इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चनं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४४७ सांकय􀁛वारणवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ न वा पृथ􀃈स􀂣ं ाकरणात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एष दोषः॥
􀍩कं कारणम?् ॥
पृथ􀃈सं􀂣ाकरणात्। पृथ􀃈सं􀂣ाकरणसाम􀃘या􀁛􀃣लु􀍩क 􀃦लु􀍪व􀍬धन􀁛 भ􀍪व􀃧य􀇓त ॥
(लोपसं􀂣ाया 􀃥यापक􀃗वोपसंहारभा􀃧यम)्
त􀃨माददश􀁛नसामा􀃛या􀃣लोपसं􀂣ा लुम􀃗सं􀂣ा अवगाहते॥
(सांकय􀁛साधकभा􀃧यम)्
यथैव त􀇑ह-􀁛 अदश􀁛नसामा􀃛या􀃣लोपसं􀂣ा लुम􀃗सं􀂣ा अवगाहत,े एवं लुम􀃗सं􀂣ा अ􀍪प
लोपसं􀂣ामवगाहेरन्॥
त􀄟 को दोषः?॥
अगोमती गोमती स􀃠प􀃛ना-गोमतीभूता ‘लुक् त􀍪􀆨तलु􀍩क’ इ􀇓त ङ􀈣पो लुक् 􀄤स􀃏येत॥
(सांकय􀁛बाधकभा􀃧यम)्
ननु चा􀄟ा􀍪प* न वा पृथ􀃈सं􀂣ाकरणा􀉮* इ􀃗येव 􀍧स􀆨म्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 484 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
यथैव त􀇑ह-􀁛 पृथ􀃈सं􀂣ाकरणसाम􀃘या􀁛􀉮 लुम􀃗सं􀂣ा लोपसं􀂣ा नावगाह􀃛त,े एवं लोपसं􀂣ाऽ􀍪प लुम􀃗सं􀂣ा
नावगाहेत। त􀄟 स एव दोषो-लु􀃈यपु सं􀃉यान􀍧म􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀃨􀃗य􀃛य􀃣लोपसं􀂣ायाः पृथ􀃈सं􀂣ाकरणे 􀄤योजनम्॥
􀍩कम?् ॥
लुम􀃗सं􀂣ासु यदु􀃍यते त􀃣लोपमा􀄟े मा भू􀇑द􀇓त॥
(४४८ समाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ लुम􀇓त 􀄤􀇓तषेधा􀉮वा॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवा यदयं-‘न लुमता􀉨ग􀃨य’ इ􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢ण􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀈾-भव􀇓त लु􀍩क
􀄤􀃗ययल􀂢ण􀍧म􀇓त॥
(इ􀃧टानुपपि􀃗तप􀇐रहारा􀍬धकरणम)्
(४४९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ सतो 􀇓न􀍧म􀃗ता भावा􀃗पदसं􀂣ाऽभावः॥*॥
(भा􀃧यम)्
सन् 􀄤􀃗ययो येषां काया􀁛णाम􀇓न􀍧म􀃗तं रा􀂣ः पु􀇽ष इ􀇓त, स लु􀃜तोऽ􀃜य􀇓न􀍧म􀃗तं 􀃨या􀉮-राजपु􀇽ष इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 485 -
अ􀃨तु त􀃨या अ􀇓न􀍧म􀃗तम-्या 􀃨वादौ पद􀍧म􀇓त पदसं􀂣ा। या तु ‘सुब􀃛तं पदम’ ् इ􀇓त पदसं􀂣ा सा
भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
स􀃗येतत् 􀄤􀃗यय आसीत-अ् नया भ􀍪व􀃧य􀃗यनया न भ􀍪व􀃧यती􀇓त। लु􀃜त इदानीं 􀄤􀃗यये यावत
एवावधेः 􀃨वादौ पद􀍧म􀇓त पदसं􀂣ा तावत एव सुब􀃛तं पद􀍧म􀇓त॥ अि􀃨त च 􀄤􀃗ययल􀂢णेन
यजा􀇑दपरते􀇓त कृ􀃗वा भसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४५० आ􀂢ेपा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ तु􀃊द􀈣घ􀁛􀃗वयो􀃦च 􀍪व􀄤􀇓तषेधानुपपि􀃗तरेकयोगल􀂢ण􀃗वात् प􀇐रवी􀇐र􀇓त॥*॥
(भा􀃧यम)्
तु􀃊द􀈣घ􀁛􀃗वयो􀃦च 􀍪व􀄤􀇓तषेधो नोपप􀉮यते॥
􀃈व ?।
प􀇐रवी􀇐र􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
एकयोगल􀂢ण􀃗वात्। एकयोगल􀂢णे 􀇑ह तु􀃊द􀈣घ􀁛􀃗वे॥ इह–लु􀃜ते 􀄤􀃗यये सवा􀁛􀍨ण 􀄤􀃗यया􀄮या􀍨ण काया􀁛􀍨ण
पय􀁛वप􀃛ना􀇓न भवि􀃛त। ता􀃛येतेन 􀄤􀃗यु􀃗था􀃜य􀃛ते। अनेनैव तुग,् अनेनैव च द􀈣घ􀁛􀃗व􀍧म􀇓त
तदेकयोगल􀂢णं भव􀇓त। एकयोगल􀂢णा􀇓न च न 􀄤क􀃣प􀃛ते॥
४५१ 􀃛यासा􀃛तरेण समाधानवा􀇓त􀁛कम ्
॥􀍧स􀆨ं तु 􀃨था􀇓नसं􀂣ानुदशे ादा􀃛यभा􀃥य􀃨य॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 486 -
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ॥
􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨य भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम।्
􀍩कं कृतं भव􀇓त?॥
स􀃗तामा􀄟मनेन 􀍩􀄐यते। यथा􀄤ा􀃜ते तु􀃊द􀈣घ􀁛􀃗वे भ􀍪व􀃧यतः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀉮व􀃈त􀃥यं भव􀇓त॥
(􀃛यासा􀃛तरसाधकसमाधानभा􀃧यम)्
य􀉮य􀃜येतदु􀃍यत,े अथवैत􀇑ह􀁛 􀃨था􀇓नव􀆫ावो नार􀃟यते। ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त
व􀃪या􀍧म॥
(आ􀂢पे भा􀃧यम)्
य􀉮येवम् ‘‘आङो यमहनः’’ आ􀃗मनेपदं भवती􀇓त ह􀃛तेरेव 􀃨यात,् वधेन 􀁛 􀃨यात्॥ न 􀇑ह का􀍬च􀆨􀃛तेः
सं􀂣ाऽि􀃨त या वधेर􀇓त􀇑द􀃦येत॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ह􀃛तेर􀍪प सं􀂣ाऽि􀃨त॥
का?॥
हि􀃛तरेव॥
कथम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 487 -
‘􀃨वं 􀇽पं श􀃞द􀃨याश􀃞दसं􀂣ा’ इ􀇓त वचना􀃗􀃨वं 􀇾पं श􀃞द􀃨य सं􀂣ा भवती􀇓त ह􀃛तेर􀍪प हि􀃛तः सं􀂣ा
भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(४५२ 􀃛यासा􀃛तर􀄤योजना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥१०॥)
॥*॥ भसं􀂣ाङ􀈣􀃜􀃧फगोरा􀃗वेषु च 􀍧स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
भसं􀂣ाङ􀈣􀃜􀃧फगोरा􀃗वेषु च 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥
(उदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
भसं􀂣ा- रा􀂣ः पु􀇽षः-राजपु􀇽षः। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन ‘य􀍬च भम’् इ􀇓त भसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥ भसं􀂣ा॥
(उदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
ङ􀈣प-् 􀍬च􀄟ायां जाता-􀍬च􀄟ा। 􀄤􀃗ययल􀂢णेनाण􀃛ता􀇑दतीकारः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ा-ऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’
इ􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥ ङ􀈣प्॥
(उदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
􀃧फ-वत􀃖डी। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन ‘यञ􀃛ता􀉮’ इ􀇓त 􀃧फः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त
वचना􀃛न भव􀇓त॥ ॥􀃧फ॥
(उदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
गोरा􀃗वम-् गा􀍧म􀃍छ􀇓त-ग􀃥य􀇓त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेना􀍧म ‘औतोऽ􀃠शसोः’ इ􀃗या􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥ गोरा􀃗वम ्
(४५३ 􀃛यासा􀃛तरदूषणावा􀇓त􀁛कम ्॥११॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 488 -
॥*॥ त􀃨य दोषो ङौनकारलोपे􀃗􀃗वेि􀃠वधयः॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀃨यैत􀃨य ल􀂢ण􀃨य दोषः॥
(उदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
ङौ नकारलोपः आ􀄡􀈶 चम􀁛न् , लो􀇑हते चम􀁛न्। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन ‘य􀍬च भम’् इ􀇓त भसं􀂣ा 􀍧स􀆨ा भव􀇓त॥
‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(उदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
इ􀃗􀃗वम-्आशीः। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन हल􀈣ती􀃗􀃗वं 􀍧स􀆨ं भव􀇓त। ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त
वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(उदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
इम-् अतृणे􀉪। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन हल􀈣􀇓त इम् 􀍧स􀆨ो भव􀇓त । ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त
वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(तट􀃨थभा􀃧यम)्
सू􀄟ं च 􀍧भ􀉮यते॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
यथा􀃛यासमेवा􀃨तु॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-्*सतो 􀇓न􀍧म􀃗ताभावा􀃗पदसं􀂣ाऽभावः* तु􀃊द􀈣घ􀁛􀃗वयो􀃦च
􀍪व􀄤􀇓तषेधानुपपि􀃗तरेकयोगल􀂢ण􀃗वा􀃗प􀇐रवीः * इ􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 489 -
(􀄤थमदूषणप􀇐रहारभा􀃧यम)्
नैष दोषः। व􀃪य􀃗य􀄟 प􀇐रहारम्॥
(􀉮􀍪वतीयदूषणप􀇐रहारभा􀃧यम)्
इहा􀍪प प􀇐रवी􀇐र􀇓त-शा􀃨􀄟पर􀍪व􀄤􀇓तषेधेन पर􀃗वा􀆧ीघ􀁛􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(सू􀄟􀄤योजनकथना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
का􀇓न पुनर􀃨य योग􀃨य 􀄤योजना􀇓न?।
(४५४ यथा􀃛याससू􀄟े 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥१२॥)
॥*॥ 􀄤योजनमपृ􀃈त􀍧शलोपे नुममामौ गुणवृ􀆨ी द􀈣घ􀁛􀃗वेमडा􀉪􀃦नि􀃠वधयः॥*॥
(भा􀃧यम)्
अपृ􀃈तलोपे 􀍧शलोपे च कृ ते नुम् अमामौ गुणवृ􀆨ी द􀈣घ􀁛􀃗व􀍧मम् अडाटौ 􀄮ि􀃠व􀍬ध􀇐र􀇓त 􀄤योजना॥􀇓न
(उदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
नुम-्अ􀃊ने 􀄟ी ते वािजना 􀄟ी षध􀃨था ता ता 􀍪प􀃖डानाम्॥
अमामौ-हे अन􀉬वन् अन􀉬वान्॥
गुणः-अधोक्, अले􀉪॥
वृ􀍪􀆨ः-􀃛यमा􀉪􀁛॥
द􀈣घ􀁛􀃗वम-् अ􀃊ने 􀄟ी ते वािजना 􀄟ी षध􀃨था, ता ता 􀍪प􀃖डानाम्॥
इम-् अतृणे􀉪॥
अडाटौ-अधोक् अले􀉪 ऐयः औनः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 490 -
􀃦नि􀃠व􀍬धः-अ􀍧भनोऽ􀄟, अि􀃍छनोऽ􀄟॥
अपृ􀃈त􀍧शलोपयोः कृ तयोरेते 􀍪वधयो न 􀄤ा􀃜नवु ि􀃛त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन भवि􀃛त॥
(􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
नैता􀇓न सि􀃛त 􀄤योजना􀇓न। 􀃨था􀇓नव􀆫ावेना􀃜येता􀇓न 􀍧स􀆨ा􀇓न॥
(सू􀄟ाव􀃦यकताभा􀃧यम)्
न 􀍧स􀃚यि􀃛त। आदेशः 􀃨था􀇓नव􀇑द􀃗यु􀃍यते। न च लोप आदेशः॥
(􀄤􀃗या􀃉यानसाधकभा􀃧यम)्
लोपोऽ􀃜यादेशः?॥
कथम?् ॥
आ􀇑द􀃦यते यः स आदेशः, लोपोऽ􀃜या􀇑द􀃦यते॥
(लोपऽे 􀃜यादेश􀃗वसाधकभा􀃧यम)्
दोषः ख􀃣व􀍪प 􀃨या􀉮, य􀇑द लोपो नादेशः 􀃨यात्॥ इह ‘अचः परि􀃨मन् पूव􀁛􀍪वध’ौ इ􀃗येत􀃨य योग􀃨य
भू􀇓य􀃧ठा􀇓न लोप उदाहरणा􀇓न, ता􀇓न न 􀃨युः॥
(सू􀄟ार􀃠भाव􀃦यकताभा􀃧यम)्
य􀄟 त􀇑ह􀁛 􀃨था􀇓नव􀆫ावो नाि􀃨त, तदथ􀁛मयं योगो व􀃈त􀃥यः॥
􀃈व च 􀃨था􀇓नव􀆫ावो नाि􀃨त?॥
योऽि􀃣व􀍬धः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 491 -
(४५५ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम॥् १३॥)
॥*॥ 􀄤योजनं ङौनकारलोपे􀃗􀃗वेि􀃠वधयः॥*॥
(भा􀃧यम)्
ङौनकार लोपे􀃗􀃗वेि􀃠वधयः 􀄤योजयि􀃛त॥
ङौनकारलोप􀃨तावत-् ‘आ􀄡􀈶 चम􀁛न,् ‘लो􀇑हते चम􀁛न्। 􀃨था􀇓नव􀆫वा ः। अनि􀃣वधौ‘ इ􀇓त वचना􀃛न
􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन तु यची􀇓त भसं􀂣ा 􀍧स􀆨ा भव􀇓त।
इ􀃗􀃗वम-् आशीः। 􀃨था􀇓नव􀆫ावः ‘‘अनि􀃣वधौ’’ इ􀇓त वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन तु हल􀈣ती􀃗􀃗वं
􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥
इम् – अतृणे􀉪। 􀃨था􀇓नव􀆫ावः ‘अनि􀃣वधौ’ इ􀇓त वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन तु हल􀈣तीम्
􀍧स􀆨ो भव􀇓त।
(४५६ सू􀄟ार􀃠भदूषणवा􀇓त􀁛कम्॥१४॥)
॥*॥ भसं􀂣ाङ􀈣􀃜􀃧फगोरा􀃗वेषु च दोषः॥*॥
भसं􀂣ाङ􀈣􀃜􀃧फगोरा􀃗वेषु च दोषो भव􀇓त॥
भसं􀂣ा- रा􀂣ः पु􀇽षो राजपु􀇽षः। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन तु यची􀇓त भसं􀂣ायां न लोपः 􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛त􀃨य’
इ􀇓त न लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨􀃗वनि􀃣वधा􀍪व􀇓त वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
ङ􀈣प-् 􀍬च􀄟ायां जाता 􀍬च􀄟ा 􀄤􀃗ययल􀂢णेन􀃗वण􀃛ता􀇑दतीकारः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨थ􀇓नव􀆫ाव􀃨􀃗वनि􀃣वधा􀍪व􀇓त
वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
􀃧फ- वत􀃖डी। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन तु यञ􀃛तादकारा􀃛ता􀇑द􀇓त 􀃧फः 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨􀃗वनि􀃣वधा􀍪व􀇓त वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 492 -
गोरा􀃗वम-् गा􀍧म􀃍छ􀇓त ग􀃥य􀇓त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन ‘औतो􀃠शसोः’ इ􀃗या􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त 􀃨था􀇓नव􀉮
भाव􀃨􀃗वनाि􀃣वधा􀍪व􀇓त वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(सू􀄟ार􀃠भवा􀇑दभा􀃧यम)्
भसं􀂣ायां ताव􀃛न दोषः। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-
न 􀄤􀃗ययल􀂢णेन भसं􀂣ा भवती􀇓त। यदयम-् ‘न 􀍫ङसं􀃠बु􀉮􀃚योः’ इ􀇓त ङौ 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥
ङ􀈣􀃜य􀍪प, नैवं 􀍪व􀂣ायत-े अण􀃛तादकारा􀃛ता􀇑द􀇓त।
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
अ􀃖योऽकार इ􀇓त॥
􀃧फे ऽ􀍪प। नैवं 􀍪व􀂣ायत-े यञ􀃛तादकारा􀃛ता􀇑द􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛 ।
यञ् योऽकार इ􀇓त॥
गोरा􀃗वेऽ􀍪प। नैवं 􀍪व􀂣ायते-अ􀍧म अची􀇓त।
कथं त􀇑ह?􀁛 ।
अ􀃍यमी􀇓त॥
(􀄤􀃗या􀃉यानभा􀃧यम)्
􀄤योजना􀃛य􀍪प त􀇑ह􀁛 नैता􀇓न सि􀃛त॥
(दूषणो􀆨ारभा􀃧यम)्
य􀃗तावदु􀃍यत-े ङौ नकारलोप इ􀇓त॥ 􀍩􀄐यत एत􀃛􀃛यास एव-‘न 􀍫ङसंबु􀉮􀃚योः’ इ􀇓त॥
(दूषणो􀆨ारभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 493 -
इ􀃗􀃗वम􀍪प। व􀃪य􀃗येतत*् शास इ􀃗􀃗वे आशासः 􀃈वौ* इ􀇓त॥
(दूषणो􀆨ारभा􀃧यम)्
इि􀃠व􀍬धर􀍪प। हल􀈣􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम ्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द हल􀈣􀇓त 􀇓नवृ􀃗त,ं तृणहा􀇓न अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह-􀁛 ‘अ􀍬च न’ इ􀃗यनुव􀇓त􀁛􀃧यते॥
(तट􀃨था􀂢ेपभा􀃧यम)्
न तह􀈹दानीमयं योगो व􀃈त􀃥यः॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
व􀃈त􀃥य􀃦च॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ।
􀄤􀃗ययं गृह􀈣􀃗वा यदु􀃍यते त􀃗􀄤􀃗ययल􀂢णेन यथा 􀃨यात्। श􀃞दं गृह􀈣􀃗वा यदु􀃍यते
त􀃗􀄤􀃗ययल􀂢णेन मा भू􀇑द􀇓त॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
शोभना 􀇺षदोऽ􀃨य 􀄦ा􀃩मण􀃨य सु􀇺ष􀉮 􀄦ा􀃩मणः, ‘सोम􀁛नसी अलोमोषसी’ इ􀃗येष 􀃨वरो मा
भू􀇑द􀇓त॥ 􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णम्॥६२॥
(५७ 􀄤􀃗ययल􀂢ण􀇓नषेधसू􀄟म्॥१।१।९॥ आ. १ ४ सू.)
न लुमता􀉨ग􀃨य॥१।१।६३॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 494 -
(􀃛यूनताप􀇐रहारा􀍬धकरणम)्
(४५७(१) आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥)
॥*॥ लुम􀇓त 􀄤􀇓तषधे े एकपद􀃨वर􀃨योपसं􀃉यानम ् ॥*॥
(भा􀃧यम)्
लुम􀇓त 􀄤􀇓तषेध एकपद􀃨वर􀃨योपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। एकपद􀃨वरे च लुमता ल􀃜तु े 􀄤􀃗ययल􀂢ण ं न
भवती􀇓त।
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कम􀍪वशेषेण?।
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम)्
ने􀃗याह॥
(४५७(२) आ􀂢ेपशेषवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम॥् १॥)
॥*॥ सवा􀁛मि􀃛􀄟त􀍧स􀃏लु􀃈􀃨वरवज􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
सव􀁛􀃨वरमामि􀃛􀄟त􀃨वरं 􀍧स􀃏लु􀃈􀃨वरं च वज􀁛􀇓य􀃗वा॥
(उदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
सव􀁛􀃨वर! सव􀁛􀃨तोमः, सव􀁛पृ􀃧ठः ‘सव􀁛􀃨य सु􀍪प’ इ􀃗या􀉮युदा􀃗त􀃗वं यथा 􀃨यात्॥
(उदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
आमि􀃛􀄟त􀃨वर-स􀍪प􀁛राग􀃍छ, स􀃜ताऽऽग􀃍छत ‘आमि􀃛􀄟त􀃨य च’ इ􀃗या􀉮यु􀃗त􀃗वं यथा 􀃨यात्॥
(उदाहरणोपपादनभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 495 -
􀍧स􀃏लु􀃈􀃨वर! मा 􀇑ह दाताम,् मा 􀇑ह धाताम!् ‘ आ􀇑दः 􀍧सचोऽ􀃛यतर􀃨याम’् इ􀃗येष 􀃨वरो यथा 􀃨यात्॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
(४५८ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम.्२॥)
॥*॥ 􀄤योजनं 􀍬ञ􀇓न􀍩क􀃣लु􀍩क 􀃨वराः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍬ञ􀇓न􀍩क􀃗􀃨वरा लु􀍩क 􀄤योजयि􀃛त। गगा􀁛 व􀃗सा 􀍪वदा उवा􀁛ः, उ􀃧􀄚􀄒ीवा वामर􀃏जुः। ‘ि􀃑न􀇓त’
इ􀃗या􀉮युदा􀃗त􀃗वं मा भू􀇑द􀇓त॥ इह चा􀄟यः-‘􀍩कतः’ इ􀃗य􀃛तोदा􀃗त􀃗वं मा भू􀇑द􀇓त॥
(४५९ 􀄤योजना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ प􀍬थमथोः सव􀁛नाम􀃨थाने लु􀍩क॥*॥
(भा􀃧यम)्
प􀍬थमथोः सव􀁛नाम􀃨थाने लु􀍩क 􀄤योजनम्॥ प􀍬थ􀍪􀄤यो म􀍬थ􀍪􀄤यः, ‘प􀍬थमथोः सव􀁛नाम􀃨थाने’ इ􀃗येष
􀃨वरो मा भू􀇑द􀇓त॥
(४६० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ अ􀃩नो र􀍪वधौ॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃩नो र􀍪वधाने लुमता लु􀃜ते 􀄤􀃗ययल􀂢णं न भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ अहद􀁛दा􀇓त, अहभु􀁛􀉨􀃈त,े ‘रोऽसु􀍪प’
इ􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢णेन 􀄤􀇓तषेधो मा भू􀇑द􀇓त॥
(४६१ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 496 -
॥*॥ उ􀃗तरपद􀃗वे चापदा􀇑द􀍪वधौ॥*॥
(भा􀃧यम)्
उ􀃗तरपद􀃗व े चापदा􀇑द􀍪वधौ लुमता लु􀃜ते 􀄤􀃗ययल􀂢णं न भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्। परमवाच,ा परमवाच,े
परमगोदुहा, परमगोदुह,े परम􀃦व􀍧लहा, परम􀃦व􀍧लहे। पद􀃨ये􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢णेन कु 􀃗वाद􀈣􀇓न मा
भूवि􀃛न􀇓त॥
अपदा􀇑द􀍪वधा􀍪व􀇓त 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
द􀍬धसेचौ द􀍬धसेचः, ‘सा􀃗पदा􀉮योः’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधो यथा 􀃨यात्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮यपदा􀇑द􀍪वधा􀍪व􀃗यु􀃍यत,े उ􀃗तरपदा􀍬धकारो न 􀄤क􀃣पेत॥
त􀄟 को दोषः?॥
‘कण􀈾 वण􀁛ल􀂢णात’् इ􀃗येवमा􀇑द􀍪व􀍬धन􀁛 􀍧स􀃚य􀇓त॥
(आ􀂢ेपबाधक􀃛यासा􀃛तरभा􀃧यम)्
य􀇑द पुनः * नलोपा􀇑द􀍪वधौ 􀃜लु􀃗य􀃛त*े लुमता लु􀃜ते 􀄤􀃗ययल􀂢णं न भवती􀃗यु􀃍येत॥
(􀃛यासा􀃛तर􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैवं श􀃈यम ्। इह 􀇑ह-राजुकुमाय􀈿 राजकुमाय􀁛 इ􀇓त शाकलं 􀄤स􀃏येत॥
(􀃛यासा􀃛तरसाधकभा􀃧यम)्
नैष दोषः। यदेतत-् *􀍧स􀇓त शाकलं न* इ􀇓त, एतत-् *􀄤􀃗यये शाकलं न* इ􀇓त व􀃪या􀍧म।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द ‘􀄤􀃗यये शाकलं न’ इ􀃗यु􀃍यत,े ‘द􀍬ध अधुना- मधु अधुना’ अ􀄟ाऽ􀍪प न 􀄤स􀃏येत॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 497 -
(􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
􀄤􀃗यये शाकलं न भव􀇓त॥
कतरि􀃨मन?् ॥
य􀃨मा􀉮यः 􀄤􀃗ययो 􀍪व􀇑हत इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह त􀇑ह-􀁛 परम􀇑दवा, परम􀇑दवे। ‘􀇑दव उत’् इ􀃗यु􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀍪वशेषान􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀃩य􀁛􀍪वशेषेण॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-् उ􀃗तरपदा􀍬धकारो न 􀄤क􀃣पेते􀇓त॥
(प􀇐रहारभा􀃧यम)्
वचनादु􀃗तरपदा􀍬धकारो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 व􀃈त􀃥यम ्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यम्। अनुवृि􀃗तः क􀇐र􀃧यते। इदमि􀃨त-‘‘य􀃨मा􀃗􀄤􀃗यय􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द 􀄤􀃗ययेऽ􀉨गम’्’।
‘सुि􀃜तङ􀃛तं पदम’ ् य􀃨मा􀃗सुि􀃜त􀉨􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द सुब􀃛तं 􀇓तङ􀃛तं च॥ ‘नः 􀃈ये’ ना􀃛तं 􀃈ये पदसं􀂣ं
भव􀇓त, य􀃨मात् 􀃈य􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द सुब􀃛तं च॥ ‘􀍧स􀇓त च’ 􀍧स􀇓त पूव 􀉍 पदसं􀂣ं भव􀇓त,
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 498 -
य􀃨माि􀃗स􀉮􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द सुब􀃛तं च॥ ‘􀃨वा􀇑द􀃧वसव􀁛मान􀃨थान’े 􀃨वा􀇑द􀃧वसव􀁛नाम􀃨थाने पूव 􀉍 पदसं􀂣ं
भव􀇓त, य􀃨मा􀃗􀃨वा􀇑द􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द सुब􀃛तं च॥
‘य􀍬च भम’् यजा􀇑द􀄤􀃗यये पूव􀁛 भं भव􀇓त, य􀃨मा􀉮यजा􀇑द􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द सुब􀃛तं च॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह त􀇑ह-􀁛 परमवाक्। ‘असव􀁛नाम􀃨थान’े इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀃨याः 􀄤􀇓तषेधः-या 􀃨वादौ पद􀍧म􀇓त पदसं􀂣ा। या तु सुब􀃛तं पद􀍧म􀇓त पदसं􀂣ा सा
भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
स􀃗ये􀃗􀄤􀃗यय आसीत-्अनया भ􀍪व􀃧य􀃗यनया न भ􀍪व􀃧यती􀇓त॥ लु􀃜त इदानीं 􀄤􀃗यये यावत
एवावधेः 􀃨वादौ पद􀍧म􀇓त पदसं􀂣ा, तावत एवावधेः सुब􀃛तं पद􀍧म􀇓त। अि􀃨त च 􀄤􀃗ययल􀂢णेन
सव􀁛नाम􀃨थानपरते􀇓त कृ􀃗वा ‘􀄤􀇓तषेधा􀃦च बल􀈣यांसो भवि􀃛त’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ ना􀄤􀇓तषेधात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
नायं 􀄤स􀃏य􀄤􀇓तषेधः-सव􀁛नाम􀃨थाने ने􀇓त॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
पयु􀁛दासोऽयम-्यद􀃛य􀃗सव􀁛नाम􀃨थाना􀇑द􀇓त। सव􀁛नाम􀃨थाने अ􀃥यापारः। य􀇑द के न􀍬च􀃗􀄤ा􀃜नो􀇓त
तेन भ􀍪व􀃧य􀇓त। पूव􀈶ण च 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 499 -
(समाधाना􀃛तरवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ अ􀄤ा􀃜तेवा􀁛॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवा-अन􀃛तरा या 􀄤ाि􀃜तः सा 􀄤􀇓त􀍪ष􀃚यते॥
कु त एतत?् ।
अन􀃛तर􀃨य 􀍪व􀍬धवा􀁛 भव􀇓त 􀄤􀇓तषेधो वे􀇓त। पूवा􀁛 􀄤ाि􀃜तर􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ा तया भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
ननु चेयं 􀄤ाि􀃜तः पूवा 􀉍 􀄤ाि􀃜तं बाधते॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नो􀃗सहते 􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ा सती बा􀍬धतुम ्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀉮येवं, परमवाचौ परमवाच इ􀇓त ‘सुि􀃜तङ􀃛तं पदम’ ् इ􀇓त पदसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ‘􀃨वा􀇑दष’ु पूव 􀉍 पदसं􀂣 ं भव􀇓त। ततः-‘सव􀁛नाम􀃨थाने अय􀍬च’
पूव 􀉍 पदसं􀂣 ं भव􀇓त॥ ततो-‘भम’् भसं􀂣ं भव􀇓त यजादावसव􀁛नाम􀃨थान इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह-􀁛 साव􀍪प पदं भव􀇓त, एचः 􀃜लु􀃜त􀍪वकारे पदा􀃛त􀄒हणं चोद􀇓य􀃧य􀇓त, इह मा भूत-् भ􀄡ं
करो􀍪ष गौ􀇐र􀇓त। ति􀃨मन् 􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 500 -
वा􀃈यपदयोर􀃛􀃗य􀃨ये􀃗येवं तत्॥
(आ􀂢पे भा􀃧यम)्
इह त􀇑ह-􀁛 द􀍬धसेचौ-द􀍬धसेचः इ􀇓त ‘सा􀃗पदा􀉮योः’ इ􀇓त पदा􀇑दल􀂢णः ष􀃗व􀄤􀇓तषेधो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
मा भूदेवम-्पद􀃨या􀇑दः पदा􀇑दः, पदादेन􀈶􀇓त॥
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
पदादा􀇑दः पदा􀇑दः, पदादेन􀈶􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
नैवं श􀃈यम ्। इहा􀍪प 􀄤स􀃏येत-ऋ􀂢ु-वा􀂢ु-􀃗व􀂢ु-कुमार􀈣षु 􀍩कशोर􀈣ि􀃧व􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
सा􀃗􀄤􀇓तषेधो 􀂣ापकः-􀃨वा􀇑दषु पद􀃗वेन येषां पदसं􀂣ा, न ते􀃟यः 􀄤􀇓तषेधो भवती􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह त􀇑ह-􀁛 ‘बहु सेचौ, बहु सेचः’ बहु जयं 􀄤􀃗ययः॥ अ􀄟 पदादा􀇑दः पदा􀇑दः, पदादेन􀈶􀃗यु􀃍यमानेऽ􀍪प न
􀍧स􀃚य􀇓त॥
(वा􀇓त􀁛क􀃛यासा􀃛तरेण समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह-􀁛
(वा􀇓त􀁛क􀃛यासभा􀃧यम)्
॥*॥ उ􀃗तरपद􀃗वे च पदा􀇑द􀍪वधौ॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 501 -
लुमता लु􀃜ते ‘􀄤􀃗ययल􀂢णं भव􀇓त’ इ􀇓त व􀃪या􀍧म। ति􀃛नयमाथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त-पदा􀇑द􀍪वधावेव, न
पदा􀃛त􀍪वधा􀍪व􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथ-ं बहु सचे ौ बहु सेचः इ􀇓त?
(४६२ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ बहु􀃍पूव􀁛􀃨य च॥*॥
(भा􀃧यम)्
बहु􀃍पूव􀁛􀃨य च पदा􀇑द􀍪वधावेव, न पदा􀃛त􀍪वधा􀍪व􀇓त॥
(४६३ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ 􀉮व􀃛􀉮वेऽ􀃛􀃗य􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀉮व􀃛􀉮वेऽ􀃛􀃗य􀃨य लुमता लु􀃜ते 􀄤􀃗ययल􀂢णं न भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ वका ् च 􀄰क् च 􀃗वक् च
वा􀃈􀄰􀃈􀃗वचम्।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इहाभूवि􀃛न􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢णेन जु􀃨भावः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४६४ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ 􀍧स􀍬च जुसोऽ􀄤स􀉨ग आकार􀄤करणात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀍬च 􀍧सि􀃏न􀍧म􀃗त􀃨य जुसोऽ􀄤स􀉨गः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 502 -
􀍩कं कारणम?् ॥
‘आकार􀄤करणात’्। ‘आतः’ इ􀃗येति􀃛नयमाथ 􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त-आत एव च 􀍧स􀃏लुग􀃛तात,्
ना􀃛य􀃨माि􀃗स􀃏लुग􀃛ता􀇑द􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह-इ􀇓त यु􀃧म􀃗पु􀄟ो ददा􀇓त, इ􀃗य􀃨म􀃗पु􀄟ो ददाती􀃗य􀄟 􀄤􀃗ययल􀂢णेन यु􀃧मद􀃨मदोः
‘ष􀃧ठ􀈤चतुथ􀈸􀉮􀍪वतीया􀃨थयोवा􀁛􀃛नावौ’ इ􀇓त वा􀃛नादयः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त।
(४६५ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥ यु􀃧मद􀃨मदोः 􀃨थ􀄒हणात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃨थ􀄒हणं त􀄟 􀍩􀄐यते, त􀃍􀇧यमाण􀍪वभि􀃈त􀍪वशेषणं 􀍪व􀂣ा􀃨यते॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
अ􀃨􀃗य􀃛य􀃗􀃨थ􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम्॥
􀍩कम?् ॥
स􀍪वभि􀃈तक􀃨य वा􀃛नावादयो यथा 􀃨यु􀇐र􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। पद􀃨ये􀇓त वत􀁛ते। 􀍪वभ􀃈􀃗य􀃛तं च पदम्। त􀄟ाऽ􀃛तरेणा􀍪प 􀃨थ􀄒हणं
स􀍪वभि􀃈तक􀃨यैव भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 503 -
भवेि􀃗स􀆨म-् य􀄟 􀍪वभ􀃈􀃗य􀃛तं पदम्। य􀄟 तु खलु 􀍪वभ􀃈तौ पदं त􀄟 न 􀍧स􀃚य􀇓त-􀄒ामो वां द􀈣यत,े
जनपदो वां द􀈣यत,े 􀄒ामो नौ द􀈣यत,े जनपदो नौ द􀈣यते॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
सव􀁛􀄒हणम􀍪प 􀄤कृतमनुवत􀁛ते। तेन स􀍪वभि􀃈तक􀃨यैव भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह- च􀂢ु􀃧कामं याजयांचकारे􀇓त ‘􀇓त􀉨ङ􀇓त􀉨’ इ􀇓त त􀃨य च 􀇓नघात􀃨त􀃨मा􀃍चा􀇓नघातः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(४६६ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१०॥)
॥*॥ आ􀍧म 􀍧ललोपा􀃗त􀃨य चा􀇓नघात􀃨त􀃨मा􀃍च 􀇓नघातः॥*॥
(भा􀃧यम)्
आ􀍧म 􀍧ललोपा􀃗त􀃨य चा􀇓नघातः, त􀃨मा􀃍च 􀇓नघातः 􀍧स􀆨ो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(अ􀉨गपदवा􀃍याथ􀁛􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
(४६७ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥११॥)
॥*॥ अ􀉨गा􀍬धकार इटो 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधौ॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀉨गा􀍬धकारे इटो 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधौ न 􀍧स􀃚यतः॥ िजग􀍧मष, सं􀍪ववृ􀃗स। अ􀉨ग􀃨येतीटो 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधौ न
􀄤ा􀃜नुतः॥
(४६८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१२॥)
॥*॥ 􀄐मेद􀈹घ􀁛􀃗वं च॥*॥
(􀄤􀃦नभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 504 -
􀍩कं च?॥
(एकदे􀍧शसमाधानभा􀃧यम)्
इट􀃦च 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधौ।
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
ने􀃗याह। अदेशेऽयं चः प􀇑ठतः। 􀄐मे􀃦च द􀈣घ􀁛􀃗वम्। उ􀃗􀄐ाम सं􀄐ामे􀇓त॥
(अ􀉨गा􀍬धकारपर􀃗वदूषणोपसंहारभा􀃧यम)्
इह 􀍩कं 􀍬चद􀉨गा􀍬धकारे लुमता लु􀃜ते 􀄤􀃗ययल􀂢ण े भव􀇓त, 􀍩कं 􀍬च􀃍चा􀃛य􀄟 न भव􀇓त॥
(􀃛यासा􀃛तरेण दूषणो􀆨ारा􀍬धकरणम)्
य􀇑द पुनः-
(४६९ 􀃛यासा􀃛तरसाधकभा􀃧यम)्
॥*॥ न लुमता ति􀃨मन्॥*॥
इ􀃗यु􀃍येत॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ न ‘न लुमता ति􀃨मन’् इ􀃗यु􀃍यमाने 􀍩कं 􀍧स􀆨मेत􀆫व􀇓त-इटो 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधौ, 􀄐मेद􀈹घ􀁛􀃗वं च॥
(समाधानभा􀃧यम)्
बाढं 􀍧स􀆨म्। न इटो 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधौ पर􀃨मैपदेि􀃧व􀃗यु􀃍यते॥
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
सकारादा􀍪व􀇓त। त􀉮􀍪वशेषणं पर􀃨मैपद􀄒हणम्।
न ख􀃣व􀍪प 􀄐मेद􀈹घ􀁛􀃗वं पर􀃨मैपदेि􀃧व􀃗यु􀃍यते॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 505 -
कथं त􀇑ह?􀁛 ॥
􀍧शती􀇓त। त􀉮􀍪वशेषणं पर􀃨मैपद􀄒हणम्॥
(४७० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१४॥)
॥*॥ न लुमता ति􀃨मि􀃛न􀇓त चे􀆨􀇓न􀍨णङादेशा􀃨तलोपे॥*॥
(भा􀃧यम)्
न लुमता ति􀃨मि􀃛न􀇓त चे􀆨􀇓न􀍨णङादेशा􀃨तलोपे न 􀍧स􀃚यि􀃛त॥ अव􀍬ध भवता द􀃨युः। अगा􀇓य भवता
􀄒ामः। अ􀃚यगा􀇓य भवताऽनुवाकः। तलोपे कृते लुङ􀈣􀇓त ह􀇓न􀍨णङादेशा न 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
नैष दोषः। न लुङ􀈣􀇓त ह􀇓न􀍨णङादेशा उ􀃍य􀃛ते॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
आध􀁛धातुक इ􀇓त। त􀉮􀍪वशेषणं लु􀉨􀄒हणम्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह च- सव􀁛􀃨तोमः, सव􀁛पृ􀃧टः, ‘सव􀁛􀃨य सु􀍪प’ इ􀃗या􀉮युदा􀃗त􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(एकदे􀍧शसमाधानभा􀃧यम)्
त􀃍चा􀍪प व􀃈त􀃥यम्॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यम्। ‘न लुमता􀉨ग􀃨य’ इ􀃗येव 􀍧स􀆨म्।
कथम?् ॥
न लुमता लु􀃜तेऽ􀉨गा􀍬धकारः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत॥े
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 506 -
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
योऽसौ लुमता लु􀃜यते ति􀃨मन् यद􀉨गं त􀃨य य􀃗काय􀉍 त􀃛न भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प-सव􀁛􀃨वरो न 􀍧स􀃚य􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
कत􀁛􀃥योऽ􀄟 य􀃗नः। न लुमता􀉨ग􀃨य॥६३॥
(५८ उपधासं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।९ आ. ५ सू.॥)
अलोऽ􀃛􀃗या􀃗पूव􀁛 उपधा॥१।१।६५॥
(अल इ􀃗य􀃨य प􀃑च􀃠य􀃛त􀃗व􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩क􀍧मदम􀃣􀄒हणम􀃛􀃗य􀍪वशेषणम?् ॥
(इ􀃧टापि􀃗तभा􀃧यम)्
एवं भ􀍪वतुमह􀁛􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
॥*॥ उपधासं􀂣ायाम􀃣􀄒हणम􀃛􀃗य􀇓नद􀈶श􀃦चे􀃗संघात􀄤􀇓तषेधः॥१॥*॥
(भा􀃧यम)्
उपधासं􀂣ायाम􀃣􀄒हणम􀃛􀃗य􀇓नद􀈶श􀃦चे􀃗संघात􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ संघात􀃨योपधासं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
त􀄟 को दोषः?।
‘शास इद􀉨हलोः’ 􀍧श􀃧टः, 􀍧श􀃧टवान्। संघात􀃨ये􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 507 -
(􀄤थमा􀃛तप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
य􀇑द पुनरल􀃛􀃗या􀇑द􀃗यु􀃍यते॥
(􀄤थमा􀃛तप􀂢े दूषणभा􀃧यम)्
एवम􀃜य􀃛􀃗योऽ􀍪वशे􀍪षतो भव􀇓त॥
त􀄟 को दोषः?॥
संघाताद􀍪प पूव􀁛􀃨योपधासं􀂣ा 􀄤स􀃏येत॥
त􀄟 को दोषः?॥
‘शास इद􀉨हलोः’ 􀍧श􀃧टः, 􀍧श􀃧टवान्। शकार􀃨ये􀃗􀃗वं 􀄤स􀃏येत॥
सू􀄟ं च 􀍧भ􀉮यते॥
(􀍧स􀆨ा􀃛तभा􀃧यम)्
यथा􀃛यासमेवा􀃨तु॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-्*उपधासं􀂣ायाम􀃣􀄒हणम􀃛􀃗य􀇓नद􀈶श􀃦चेत् संघात􀄤􀇓तषेध*ः इ􀇓त॥
(प􀇐रहारभा􀃧यम)्
नैष दोषः॥
(४७२ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ अ􀃛􀃗य􀍪व􀂣ानाि􀃗स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 508 -
कथम?् ॥
अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य 􀍪वधयो भव􀃛ती􀃗य􀃛􀃗य􀃨य भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(४७३ समाधानबाधकवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥अ􀃛􀃗य􀍪व􀂣ानात् 􀍧स􀆨􀍧म􀇓त चे􀃛नानथ􀁛केऽलोऽ􀃛􀃗य􀍪व􀍬धरन􀃟यास􀍪वकारे॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃛􀃗य􀍪व􀂣ानात् 􀍧स􀆨􀍧म􀇓त चेत्। त􀃛न॥
􀍩कं कारणम?् ॥
‘नानथ􀁛केऽलोऽ􀃛􀃗य􀍪व􀍬धरन􀃟यास􀍪वकारे’॥
अनथ􀁛केऽलो􀃛􀃗य􀍪व􀍬धन􀈶􀃗येषा प􀇐रभाषा कत􀁛􀃥या॥
􀍩कम􀍪वशेषेण?॥
ने􀃗याह। अन􀃟यास􀍪वकारे-अ􀃟यास􀍪वकारान् वज􀁛􀇓य􀃗वा। ‘भृञा􀍧मत’ ् ‘अि􀃗त􀍪􀁛 पप􀃗य􀈾􀃦च’ इ􀇓त॥
(􀄤योजनिज􀂣ासाभा􀃧यम)्
का􀃛येत􀃨याः प􀇐रभाषायाः 􀄤योजना􀇓न?।
(४७४ प􀇐रभाषा􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ 􀄤योजनम􀃥य􀃈तानुकरण􀃨यात इतौ॥*॥
‘अ􀃥य􀃈तानुकरण􀃨यात इतौ’ इ􀃗य􀃛􀃗य􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अनथ􀁛केऽलो􀃛􀃗य􀍪व􀍬धन􀁛 न भवती􀇓त न दोषो
भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 509 -
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-ना􀃛􀃗य􀃨य पर􀇾पं भवती􀇓त। यदयम-्
‘ना􀄨े􀍫डत􀃨या􀃛􀃗य􀃨य तु वा’ इ􀃗याह॥
(४७५ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥४७५ 􀃋वसोरे􀆨ाव􀃟यासलोप􀃦च॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃚वसोरे􀆨ाव􀃟यासलोप􀃦चे􀃗य􀃛􀃗य􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अनथ􀁛केऽलोऽ􀃛􀃗य􀍪व􀍬धन􀈶􀇓त न दोषो भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। पुनल􀈾पवचनसाम􀃘या􀁛􀃗सव􀁛􀃨य भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀇓नराकरणयु􀃈􀃗य􀃛तरकै दे􀍧शभा􀃧यम)्
अथवा-􀍧श􀃣लोपः क􀇐र􀃧यते। स ‘􀍧श􀃗सव􀁛􀃨य’ इ􀇓त सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
स त􀇑ह􀁛 शकारः कत􀁛􀃥यः॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यः॥ 􀍩􀄐यते 􀃛यास एव 􀉮􀍪वशकारको 􀇓नद􀈶शः’-􀃚वसोरे􀆨ाव􀃟यासलोप􀃦च’ इ􀇓त॥
(४७६ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ आ􀍪प लोपोऽकोऽन􀍬च॥*॥
(􀃛यासा􀃛तर􀃗वश􀉨का􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
􀇓त􀃧ठ􀇓त सू􀄟म ् अ􀃛यथा 􀃥या􀃉यायते॥
(वा􀇓त􀁛क􀃥या􀃉याभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 510 -
आ􀍪प ह􀍧ल लोप इ􀃗य􀃛􀃗य􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अनथ􀁛केऽलोऽ􀃛􀃗य􀍪व􀍬धन􀈶􀇓त न दोषो भव􀇓त॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। अन एव लोपं व􀃪या􀍧म॥
(गौरवा􀂢ेपभा􀃧यम)्
तदनो 􀄒हणं कत􀁛􀃥यम?् ॥
(गौरव􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यम्।
􀄤कृतमनुवत􀁛ते।
􀃈व 􀄤कृ तम?् ।
‘अना􀃜यकः’ इ􀇓त॥
(अनुवृि􀃗तबाधकभा􀃧यम) ्
त􀉮वै 􀄤थमा􀇓न􀇑द􀁛􀃧टम,् ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टेन चेहाथ􀁛ः॥
(अनुवृि􀃗तसाधकभा􀃧यम)्
हल􀈣􀃗येषा स􀃜तमी अि􀃛न􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣प􀇓य􀃧य􀇓त-‘ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀃧टे पूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त॥
(४७७ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ अ􀄟 लोपोऽ􀃟यास􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃛􀃗य􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ‘नानथ􀁛केऽलोऽ􀃛􀃗य􀍪व􀍬धः’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त।
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 511 -
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। अ􀄟 􀄒हणसाम􀃘या􀁛􀃗सव􀁛􀃨य भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
अ􀃨􀃗यनद􀄟􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम ्।
􀍩कम?् ।
स􀃛न􀍬धकारोऽपे􀃪यते। इह मा भूत-्दधौ ददौ॥
(􀄤योजनबाधकभा􀃧यम)्
अ􀃛तरेणा􀃜य􀄟􀄒हणं स􀃛न􀍬धकारमपे􀍯􀂢􀃧यामहे॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
सं􀃨त􀇑ह􀁛 सकारा􀇑दरपे􀃪यत-े स􀇓न सकारादा􀍪व􀇓त। इह मा भूत-्िज􀂣ाप􀇓यषती􀇓त॥
(􀄤योजनबाधकभा􀃧यम)्
अ􀃛तरेणा􀃜य􀄟􀄒हणं सनं सकारा􀇑दमपे􀍯􀂢􀃧यामहे॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
􀄤कृ तय􀃨त􀃩य􀁛पे􀃪य􀃛त-े एतासां 􀄤कृ तीनां लोपो यथा 􀃨यात्। इह मा भूत-􀍪्पप􀂢􀇓त, 􀇓यय􀂢􀇓त॥
(􀄤योजनबाधकभा􀃧यम)्
अ􀃛तरेणा􀃜य􀄟􀄒हणमेताः 􀄤कृतीरपे􀍯􀂢􀃧यामहे॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
􀍪वषय􀃨त􀃩य􀁛पे􀃪यत-े ‘मुचोऽकम􀁛क􀃨य गुणो वा’ इ􀇓त। इह मा भूत-्मुमु􀂢􀇓त गा􀍧म􀇓त॥
(􀄤योजनबाधकभा􀃧यम)्
अ􀃛तरेणा􀃜य􀄟􀄒हणमेतं 􀍪वषयमपे􀍯􀂢􀃧यामहे॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 512 -
कथम?् ॥
अकम􀁛क􀃨ये􀃗यु􀃍यत,े तेन य􀄟ैवायं मु􀍬चरकम􀁛क􀃨त􀄟ैव भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ त􀃨मा􀃛नाथ􀈾ऽनया प􀇐रभाषया-
नानथ􀁛केऽलोऽ􀃛􀃗य􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त॥
(४७८ 􀃛यासा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ अलोऽ􀃛􀃗यात् पूव􀈾ऽलुपधे􀇓त वा॥*॥
(भा􀃧यम)्
अथवा 􀃥य􀃈तमेव प􀇑ठत􀃥यम-्अलोऽ􀃛􀃗या􀃗पूव􀈾ऽलुपधासं􀂣ो भवती􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 व􀃈त􀃥यम?् ॥
(प􀇐रहारभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यम?् ॥
(४७९ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥९॥)
॥*॥ अवचना􀃣लोक􀍪व􀂣ानात् 􀍧स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀃛तरेणा􀍪प वचनं लोक􀍪व􀂣ानात् 􀍧स􀆨मेतत्॥ त􀉮यथ-ालोके -अमीषां 􀄦ा􀃩मणानाम􀃛􀃗या􀃗पूव 􀁛
आनीयता􀍧म􀃗यु􀃈ते यथाजातीयकोऽ􀃛􀃗य􀃨तथाजातीयकोऽ􀃛􀃗या􀃗पूव􀁛 आनीयते। अलोऽ􀃛􀃗या􀃗पूव􀁛
उपधा॥६५॥
(५९-६० प􀇐रभाषासू􀄟े॥१।१।९ आ. ६-७॥ सू.॥)
ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य ॥१।१।६६॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 513 -
त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य॥१।१।६७॥
(उदाहरण􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमुदाहरणम?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
इह तावत-् ‘ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त ‘इको यण􀍬च’, द􀃚य􀄟-म􀃚व􀄟॥ इह
‘त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य’ इ􀇓त-‘􀉮वय􀃛त􀇽पसग􀈶􀃟योऽप ईत’् 􀉮वीपम􀃛तर􀈣पं-समीपम्॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
अ􀃛यथाजातीयकेन श􀃞देन 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यते, अ􀃛यथाजातीयक उदा􀇑􀄱यते॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं त􀃩यु􀁛दाहरणम्॥?
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम)्
इह तावत-् ‘ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त-‘ति􀃨म􀃛न􀍨ण च यु􀃧माका􀃨माकौ’ इ􀇓त॥
‘त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य’ इ􀇓त-‘त􀃨मा􀃍छसो नः पुं􀍧स’ इ􀇓त॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तभा􀃧यम)्
इदं चा􀃜युदाहरणम-्‘इको यण􀍬च’, 􀉮􀃥य􀃛त􀇽पसग􀈶􀃟योऽप ई􀉮’ इ􀇓त॥
कथम?् ॥
सव􀁛ना􀃠नाऽयं 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यते। सव􀁛नाम च सामा􀃛यवाची। त􀄟 सामा􀃛ये 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे 􀍪वशेषा
अ􀃜युदाहरणा􀇓न भवि􀃛त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 514 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनः सामा􀃛यम,् को 􀍪वशेषः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
गौः सामा􀃛यम्। कृ􀃧णो 􀍪वशेषः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
न तह􀈹दानीं कृ 􀃧णः सामा􀃛यम,् गौ􀍪व􀁛शेषो भव􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
(समाधानभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह􀁛 सामा􀃛यम􀍪प 􀍪वशेषः, 􀍪वशेषोऽ􀍪प सामा􀃛यम,् सामा􀃛य􀍪वशेषौ न 􀄤क􀃣पेते॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀄤क􀃣पेते च॥
कथम?् ॥
􀍪वव􀂢ातः?॥
यदाऽ􀃨य गौः सामा􀃛येन 􀍪वव􀍯􀂢तो भव􀇓त कृ 􀃧णो 􀍪वशेष􀃗वेन, तदा गौः सामा􀃛यम ् कृ 􀃧णो
􀍪वशेषः। यदाऽ􀃨य कृ􀃧णः सामा􀃛येन 􀍪वव􀍯􀂢तो भव􀇓त गौ􀍪व􀁛शेष􀃗वेन 􀍪वव􀍯􀂢तः, तदा कृ􀃧णः
सामा􀃛यम,् गौ􀍪व􀁛शेषः।
(􀆧􀃧टा􀃛ता􀃛तरभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 515 -
अपर आह-‘􀄤क􀃣पेते च’
कथम?् ॥
􀍪पतापु􀄟वत्। त􀉮यथ-ास एव कि􀃑च􀃗􀄤􀇓त 􀍪पता भव􀇓त, कि􀃑च􀃗􀄤􀇓त पु􀄟ो भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प
स एव कि􀃑च􀃗􀄤􀇓त सामा􀃛यं, कि􀃑च􀃗􀄤􀇓त 􀍪वशेषः। एते ख􀃣व􀍪प नैद􀈶􀍧शकानां वा􀃗त􀁛तरका भवि􀃛त, ये
सव􀁛ना􀃠ना 􀇓नद􀈶शाः 􀍩􀄐य􀃛ते। एतै􀇑ह􀁛 बहुतरकं 􀃥या􀃜यते।
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀍩कमथ􀁛मुपसग􀈶ण 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यत?े ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
श􀃞दे स􀃜त􀃠या 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य काय􀉍 यथा 􀃨यात्॥ अथ􀈶 मा भूत-्जनपदे, अ􀇓तशायन इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं गतमेतदुपसगण􀈶 , आहोि􀃨व􀃍छ􀃞दा􀍬ध􀃈यादथा􀁛􀍬ध􀃈यम्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
गत􀍧म􀃗याह॥
कथम?् ॥
􀇓नरयं ब􀇑हभा􀁛वे वत􀁛ते। त􀉮यथा-􀇓न􀃧􀄐ा􀃛तो देशा􀉮-􀇓नद􀈶शः, ब􀇑हद􀈶श इ􀇓त ग􀃠यते। श􀃞द􀃦च
श􀃞दा􀉮ब􀇑ह􀁛भू􀁛तः अथ􀈾ऽब􀇑हभतू􀁛 ः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ 􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ।
(४८० समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 516 -
॥*॥ 􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀄒हणमान􀃛तया􀁛थ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀄒हणं 􀍩􀄐यते। आन􀃛तय􀁛मा􀄟े आन􀃛तया􀁛थ􀁛म्। आन􀃛तय􀁛मा􀄟ेकाय 􀉍 यथा 􀃨यात-् ‘इको
यण􀍬च’ द􀃚य􀄟-म􀃚व􀄟। इह मा भूत-्स􀍧मधौ स􀍧मधः, 􀇺षदौ-􀇺षदः॥
(सू􀄟􀃨य 􀇓नयमाथ􀁛ता􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ􀁛 पुन􀇐रदमु􀃍यत?े ॥
(४८१ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ ति􀃨मँ􀃨त􀃨मा􀇑द􀇓त पूव􀈾􀃗तरयोय􀈾गा􀍪वशेषाि􀃛नयमाथ􀉍 वचनं द􀃚युदकं पच􀃗योदनम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
ति􀃨मं􀃨त􀃨मा􀇑द􀇓त पूव􀈾􀃗तरयोय􀈾गयोर􀍪वशेषाि􀃛नयमाथ􀈾ऽयमार􀃠भः। 􀄒ामे देवद􀃗तः, पूव􀁛ः पर
इ􀇓त संदेहः। 􀄒ामा􀆧ेवद􀃗तः, पूव􀁛ः पर इ􀇓त संदेहः। एव􀍧महा􀍪प-द􀃚युदकम्। पच􀃗योदनम ्॥ ‘इको
यण􀍬च’ इ􀇓त-उभा􀍪वकौ, उभावचौ। अ􀍬च पूव􀁛􀃨य, अ􀍬च पर􀃨ये􀇓त संदेहः। ‘􀇓त􀉨ङ􀇓तङः’ इ􀇓त-अ􀇓तङः
पूव􀁛􀃨य, अ􀇓तङः पर􀃨ये􀇓त संदेहः॥ इ􀃧यते चा􀍬च पूव􀁛􀃨य 􀃨या􀉮, अ􀇓तङ􀃦च पर􀃨ये􀇓त॥ त􀃍चा􀃛तरेण
वचनं न 􀍧स􀃚यती􀇓त। 􀇓नयमाथ􀉍 वचनम् एवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते॥
(काकु भा􀃧यम)्
अि􀃨त 􀄤योजनमेतत?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
􀍩कं तह􀈹􀇓त?॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 517 -
(उभय􀇓नद􀈶शे प􀃑चमी􀇓नद􀈶शबल􀈣य􀃨􀃗वा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ य􀄟ोभयं 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत,े 􀍩कं त􀄟 पूव􀁛􀃨य काय 􀉍 भव􀇓त। आहोि􀃨वत् पर􀃨ये􀇓त?॥
(४८२ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ उभय􀇓नद􀈶शे 􀍪व􀄤􀇓तषेधा􀃗प􀃑चमी􀇓नद􀈶शः॥*॥
(भा􀃧यम)्
उभय􀇓नद􀈶शे 􀍪व􀄤􀇓तषेधा􀃗प􀃑चमी􀇓नद􀈶शो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
(४८३ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ 􀄤योजनमतो लसाव􀁛धातुकानुदा􀃗त􀃗वे॥*॥
(भा􀃧यम)्
व􀃪य􀇓त-*ता􀃨या􀇑द􀃟योऽनुदा􀃗त􀃗वे स􀃜तमी􀇓नद􀈶शोऽ􀃟य􀃨त􀍧सजथ􀁛ः*(भा.६/१/१७०) इ􀇓त। ति􀃨मन्
􀍩􀄐यमाणे ता􀃨या􀇑द􀃟यः पर􀃨य लसाव􀁛धातुक􀃨य, लसाव􀁛धातुके परत􀃨ता􀃨याद􀈣ना􀍧म􀇓त संदेहः॥
ता􀃨या􀇑द􀃟यः पर􀃨य लसाव􀁛धातुक􀃨य॥
(४८४ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ बहो􀇐र􀃧ठाद􀈣नामा􀇑दलोपे॥*॥
(भा􀃧यम)्
बहो􀇽􀃗तरेषा􀍧मठे􀃧टेमेयसाम,् इ􀃧ठेमेयःसु परतो बहो􀇐र􀇓त संदेहः॥ बहो􀇽􀃗तरेषा􀍧म􀃧ठेमेयसाम्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 518 -
(४८५ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम॥् ६॥)
॥*॥ गोतो 􀍨णत्॥*॥
गोतः पर􀃨य सव􀁛नाम􀃨थान􀃨य, सव􀁛नाम􀃨थाने परतो गोत इ􀇓त संदेहः॥ गोतः पर􀃨य
सव􀁛नाम􀃨थान􀃨य॥
(४८६ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम॥् ७॥)
॥*॥ 􀇽दा􀇑द􀃟यः साव􀁛धातुके॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀇽दा􀇑द􀃟यः पर􀃨य साव􀁛धातुक􀃨य, साव􀁛धातुके परतो 􀇽दाद􀈣ना􀍧म􀇓त संदेहः॥ 􀇽दा􀇑द􀃟यः पर􀃨य
साव􀁛धातुक􀃨य॥
(४८७ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ आने मुगीदासः॥*॥
(भा􀃧यम)्
आस उ􀃗तर􀃨यान􀃨य, आने परत आस इ􀇓त संदेहः॥ आस उ􀃗तर􀃨यान􀃨य॥
(४८८ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम॥् ९॥)
॥*॥ आ􀍧म सव􀁛ना􀃠नः सु􀉪॥*॥
(भा􀃧यम)्
सव􀁛ना􀃠न उ􀃗तर􀃨यामः, आ􀍧म परतः सव􀁛ना􀃠न इ􀇓त संदेहः॥ सव􀁛ना􀃠न उ􀃗तर􀃨यामः॥
(४८९ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम॥् १०॥)
॥*॥ घे􀍫ङ􀁛􀃗याण् न􀉮याः॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 519 -
(भा􀃧यम)्
न􀉮या उ􀃗तरेषां 􀍫ङताम,् 􀍫ङ􀃗सु परतो न􀉮या इ􀇓त संदेहः॥ न􀉮या उ􀃗तरेषां 􀍫ङताम्॥
(४९० 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥११॥)
॥*॥ याडापः॥*॥
(भा􀃧यम)्
आप उ􀃗तर􀃨य 􀍫ङतः, 􀍫ङ􀇓त परत आप इ􀇓त संदेहः॥ आप उ􀃗तर􀃨य 􀍫ङतः॥
(४९१ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम॥् १२॥)
॥*॥ ङमो 􀄱􀃨वाद􀍬च ङमुण् 􀇓न􀃗यम्॥*॥
ङम उ􀃗तर􀃨याऽचः, अ􀍬च परतो ङमः इ􀇓त संदेहः॥ ङम उ􀃗तर􀃨याचः॥
(४९२ समाधानहे􀃗वनुपपि􀃗तवा􀇓त􀁛कम्॥१३॥)
॥*॥ 􀍪वभि􀃈त􀍪वशेष􀇓नद􀈶शानवकाश􀃗वाद􀍪व􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍪वभि􀃈त􀍪वशेष􀇓नद􀈶श􀃨यानवकाश􀃗वादयु􀃈तोऽयं 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। सव􀁛􀄟ैवा􀄟 कृतसाम􀃘या􀁛 स􀃜तमी,
अकृतसाम􀃘या􀁛 प􀃑चमी􀇓त कृ􀃗वा प􀃑चमी􀇓नद􀈶शो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(४९३ एकदे􀍧शसमाधानवा􀇓तक􀁛 म्॥१४॥)
॥*॥ यथाथ􀉍 वा ष􀃧ठ􀈤􀇓नद􀈶शः॥*॥
(भा􀃧यम)्
यथाथ􀉍 वा ष􀃧ठ􀈤􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। य􀄟 पूव􀁛􀃨य काय􀁛􀍧म􀃧यते त􀄟 पूव􀁛􀃨य ष􀃧ठ􀈤 कत􀁛􀃥या। य􀄟
पर􀃨य काय􀁛􀍧म􀃧यते त􀄟 पर􀃨य ष􀃧ठ􀈤 कत􀁛􀃥या॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 520 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
स त􀇑ह􀁛 तथा 􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः॥
(आ􀂢ेप􀇓नरासकै दे􀍧शभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यः। अनेनैव 􀄤􀃈लृि􀃜तभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त-ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य ष􀃧ठ􀈤, त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य
ष􀃧ठ􀈤􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
त􀃗त􀇑ह􀁛 ष􀃧ठ􀈤􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यम्। 􀄤कृतमनुवत􀁛ते॥
􀃈व 􀄤कृ तम?् ।
‘ष􀃧ठ􀈤 􀃨थानेयोगा’ इ􀇓त॥
(४९४ 􀄤क􀃣पकप􀂢े दूषणवा􀇓त􀁛कम॥् १५॥)
॥*॥ 􀄤क􀃣पक􀍧म􀇓त चेि􀃛नयमाभावः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤क􀃣पक􀍧म􀇓त चेि􀃛नयम􀃨याभावः। उ􀃈तं चैतत-् 􀇓नयमाथ􀈾ऽयमार􀃠भ इ􀇓त॥
(दूषणा􀃛तरभा􀃧यम)्
􀄤􀃗यय􀍪वधौ ख􀃣व􀍪प प􀃑च􀃠यः 􀄤कि􀃣पकाः 􀃨युः॥
त􀄟 को दोषः?॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 521 -
‘गुि􀃜ति􀃏क􀆫यः सन’् गुि􀃜ति􀃏क􀉮􀃟य इ􀃗येषा प􀃑चमी सि􀃛न􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣पयेत-्
‘त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य’ इ􀇓त॥
(दूषणा􀃛तरबाधकभा􀃧यम)्
अ􀃨तु। न कि􀃦चद􀃛य आदेशः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते। त􀄟ाऽ􀃛तय􀁛तः सनः स􀃛नेव भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(दूषणा􀃛तरसाधकभा􀃧यम)्
नैवं श􀃈यम् । इ􀃗सं􀂣 ान 􀄤क􀃣पेत॥ उपदेश इती􀃗सं􀂣ो􀃍यते॥
(४९५ 􀄤क􀃣पकप􀂢े आ􀂢ेपा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम्॥१६॥)
॥*॥ 􀄤कृ􀇓त􀍪वकारा􀃥यव􀃨था च॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤कृ􀇓त􀍪वकारयो􀃦च 􀃥यव􀃨था न 􀄤क􀃣पते। ‘इको यण􀍬च’ अची􀃗येषा स􀃜तमी य􀍨ण􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं
􀄤क􀃣पयेत-् ‘ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त॥
(४९६ 􀄤क􀃣पकप􀂢े आ􀂢ेपा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम॥् १७॥)
॥*॥ स􀃜तमीप􀃑च􀃠यो􀃦च भावादुभय􀄟 ष􀃧ठ􀈤􀄤􀃈लृि􀃜त􀃨त􀄟ोभयकाय􀁛􀄤स􀉨गः॥*॥
(भा􀃧यम)्
स􀃜तमीप􀃑च􀃠यो􀃦च भावादुभय􀄟ैव ष􀃧ठ􀈤 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ता􀃨या􀇑द􀃟य इ􀃗येषा प􀃑चमी लसाव􀁛धातुक
इ􀃗य􀃨याः स􀃜त􀃠याः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣पयेत-् ‘त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य’ इ􀇓त। तथा लसाव􀁛धातुक इ􀃗येषा स􀃜तमी
ता􀃨या􀇑द􀃟य इ􀇓त प􀃑च􀃠याः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣पयेत-् ‘ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त॥
त􀄟 को दोषः?॥
त􀄟ोभयकाय􀁛􀄤स􀉨गः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 522 -
त􀄟 उभयोः काय􀉍 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(􀄤करणकप􀂢े दूषणो􀆨ारभा􀃧यम)्
नैष दोषः। य􀃗तावदु􀃍यत-े *􀄤क􀃣पक􀍧म􀇓त चेि􀃛नयमाभावः* इ􀇓त। मा भूि􀃛नयमः॥
स􀃜तमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य ष􀃧ठ􀈤 􀄤क􀃣􀃜यते, प􀃑चमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पर􀃨य। यावता स􀃜तमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य
ष􀃧ठ􀈤 􀄤क􀃣􀃜यत,े प􀃑चमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पर􀃨य। नो􀃗सहते स􀃜तमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पर􀃨य काय 􀉍 भ􀍪वत,ुं ना􀍪प
प􀃑चमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
यद􀃜यु􀃍यत-े ‘􀄤􀃗यय􀍪वधौ प􀃑च􀃠यः 􀄤कि􀃣पकाः 􀃨युः’ इ􀇓त॥ स􀃛तु 􀄤कि􀃣पकाः॥
(आ􀂢ेप􀃨मारणभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-्‘गुि􀃜ति􀃏क􀉮􀃟यः सन’् इ􀃗येषा प􀃑चमी सि􀃛न􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣पयेत-्
’त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य’ इ􀇓त॥
(प􀇐रहार􀃨मारणभा􀃧यम)्
प􀇐र􀇿तमेतत-् न कि􀃦चद􀃛य आदेशः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते। त􀄟ा􀃛तय􀁛तः सनः स􀃛नेव भ􀍪व􀃧य􀇓त-इ􀇓त॥
(प􀇐रहारबाधकभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-्नैवं श􀃈य􀍧म􀃗सं􀂣ा न 􀄤क􀃣पेत। उपदेश इ􀇓त इ􀃗सं􀂣ो􀃍यत-े इ􀇓त॥
(प􀇐रहारबाधानुपपि􀃗तभा􀃧यम)्
􀃨यादेष दोषो यद􀈣􀃗सं􀂣ा आदेशं 􀄤ती􀂢ेत। त􀄟 खलु कृताया􀍧म􀃗सं􀂣ायां लोपे च कृते आदेशो
भ􀍪व􀃧य􀇓त। उपदेश इ􀇓त ह􀈣􀃗सं􀂣ो􀃍यते॥
(प􀇐रहारा􀃛तरभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 523 -
अथवा नानु􀃗प􀃛ने स􀇓न 􀄤􀃈ल􀃜ृ 􀃗या भ􀍪वत􀃥यम्। यदा चो􀃗प􀃛नः सन, ् तदा कृ तसाम􀃘या􀁛
प􀃑चमी􀇓त कृ􀃗वा 􀄤􀃈लृि􀃜तन􀁛 भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपा􀃛तरबाधकभा􀃧यम)्
यद􀃜यु􀃍यत-े *􀄤कृ 􀇓त􀍪वकारा􀃥यव􀃨था च *-इ􀇓त॥
अ􀄟ा􀍪प 􀄤कृतौ ष􀃧ठ􀈤 इक इ􀇓त, 􀍪वकृतौ 􀄤थमा य􀍨ण􀇓त। य􀄟 च नाम सौ􀄟ी ष􀃧ठ􀈤 नाि􀃨त, त􀄟
􀄤􀃈लृ􀃜􀃗या भ􀍪वत􀃥यम्॥
(प􀇐रहारा􀃛तरभा􀃧यम)्
अथवाऽ􀃨तु ताव􀇑दको य􀍨ण􀇓त य􀄟 नाम सौ􀄟ी ष􀃧ठ􀈤॥ य􀇑द चेदानीमची􀃗येषा स􀃜तमी य􀍨ण􀇓त
􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤 􀄤क􀃣पयेत-् ‘ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त॥
अ􀃨तु न कि􀃦चद􀃛य आदेशः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते। त􀄟ाऽऽ􀃛तय􀁛तो यणो यणेव भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(आ􀂢ेपा􀃛तरबाधकभा􀃧यम)्
यद􀃜यु􀃍यत-े *स􀃜तमीप􀃑च􀃠यो􀃦च भावादुभय􀄟 ष􀃧ठ􀈤􀄤􀃈लृि􀃜त􀃨त􀄟ोभयकाय􀁛􀄤स􀉨गः*- इ􀇓त॥ नैष
दोषः॥ आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘नोभे युगप􀃗􀄤कि􀃣पके भवतः’ इ􀇓त॥ यदयम् ‘एकः पूव􀁛परयोः’ इ􀇓त
पूव􀁛पर􀄒हणं करो􀇓त॥ ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य॥ त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य॥६७॥
(६१ सं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।९ आ.।८ मं सू.॥)
􀃨वं 􀇾पं श􀃞द􀃨याश􀃞दसं􀂣ा॥१।१।६८॥
(अथ􀁛व􀃗प􀇐रभाषासाधना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 524 -
􀇾प􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म्। न ‘􀃨वं श􀃞द􀃨याश􀃞दसं􀂣ा’ भवती􀃗येव 􀇾पं श􀃞द􀃨य सं􀂣ा भ􀍪व􀃧य􀇓त। न
􀃩य􀃛य􀃗􀃨वं श􀃞द􀃨या􀃨􀃗य􀃛यदतो 􀇾पात?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 􀍧स􀆨े स􀇓त य􀄡ूप􀄒हणं करो􀇓त त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-अ􀃨􀃗य􀃛य􀄡ूपा􀃗􀃨वं श􀃞द􀃨ये􀇓त॥
􀍩कं पुन􀃨तत?् ॥
अथ􀁛ः॥
􀍩कमेत􀃨य 􀂣ापने 􀄤योजनम?् ॥
‘अथ􀁛व􀉮􀄒हणे नानथ􀁛क􀃨य’
इ􀃗येषा प􀇐रभाषा न कत􀁛􀃥या भव􀇓त॥
------------
(सू􀄟􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ􀁛 पुन􀇐रदमु􀃍यत?े ।
(४९७ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ श􀃞देनाथ􀁛गतेरथ􀈶 काय􀁛􀃨यासंभवात् त􀉮वा􀍬चनः सं􀂣ा􀄤􀇓तषेधाथ 􀉍􀃨व􀇾ं पवचनम ् ॥*॥
(भा􀃧यम)्
श􀃞देनो􀃍चा􀇐रतेनाथ􀈾 ग􀃠यत-े गामानय द􀃚यशाने􀇓त, अथ􀁛 आनीयते अथ􀁛􀃦च भु􀃏यते। अथ􀈶
काय􀁛􀃨यासंभवा􀉮, इह च 􀃥याकरणे अथ􀈶 काय􀁛􀃨यासंभवः‘-अ􀃊नेढ􀁛ग’् इ􀇓त न श􀃈यतेऽ􀉨गारे􀃟यः परो
ढक् कतु􀁛म्। श􀃞देनाथ􀁛गतेरथ􀈶 काय􀁛􀃨यासंभवा􀉮 याव􀃛त􀃨त􀉮वा􀍬चनः श􀃞दा􀃨ताव􀉮􀃟यः सव􀈶􀃟यः
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 525 -
उ􀃗पि􀃗तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इ􀃧यते च-त􀃨मादेव 􀃨या􀇑द􀇓त। त􀃍चा􀃛तरेण य􀃗नं न 􀍧स􀃚यती􀇓त त􀉮वा􀍬चनः
सं􀂣ा􀄤􀇓तषेधाथ􀉍 􀃨वं􀇾पवचनम्। एवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते॥
(४९८ समाधान􀇓नराकरणवा􀇓त􀁛कम्॥)
॥*॥ न वा श􀃞दपूव􀁛को 􀃩यथ􀈶 सं􀄤􀃗यय􀃨त􀃨मादथ􀇓􀁛 नवृि􀃗तः॥*॥
(भा􀃧यम)्
न वा एत􀃗􀄤योजनमि􀃨त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
श􀃞दपूव􀁛को 􀃩यथ􀈶 सं􀄤􀃗ययः। आत􀃦च श􀃞दपूव􀁛कः। योऽ􀍪प 􀃩यसावाहूयते ना􀃠ना। नाम च
यदानेन नोपल􀃞धं भव􀇓त, तदा पृ􀃍छ􀇓त-‘􀍩कं भवानाह’ इ􀇓त, श􀃞दपूव􀁛क􀃦चा􀃨य सं􀄤􀃗ययः।॥ इह च
􀃥याकरणे श􀃞दे काय􀁛􀃨य संभवः, अथ􀈶ऽसंभवः। त􀃨मादथ􀁛􀇓नवृि􀃗तः। त􀃨मादथ􀁛􀃨य 􀇓नवृि􀃗तभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀄤योजनभा􀃧यम)्
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्अश􀃞दसं􀂣े􀇓त व􀃪यामी􀇓त। इह मा भूत-्‘दाधा 􀃋वदाप’् ‘तर􀃜तमपौ घः’ इ􀇓त॥
(४९९ 􀄤योजन􀇓नराकरणवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ श􀃞दसं􀂣ा􀄤􀇓तषेधानथ􀁛􀃈यं वचन􀄤ामा􀃖यात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
श􀃞दसं􀂣ायाः 􀄤􀇓तषेधोऽनथ􀁛कः॥
श􀃞दसं􀂣ायां 􀃨व􀇾प􀍪व􀍬धः क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥
वचन􀄤ामा􀃖यात्। श􀃞दसं􀂣ावचनसामा􀃘या􀁛त्॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 526 -
ननु च वचन􀄤ामा􀃖यात् स􀍯􀂣ं नां सं􀄤􀃗ययः 􀃨यात,् 􀃨व􀇾प􀄒हणा􀃍च सं􀂣ायाः॥
(􀄤योजनबाधकभा􀃧यम)्
एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-श􀃞दसं􀂣ायां न 􀃨व􀇾प􀍪व􀍬धभ􀁛वती􀇓त।
यदयम-् ‘􀃧णा􀃛ता ष􀉬’ इ􀇓त षकारा􀃛तायाः सं􀃉यायाः ष􀉪सं􀂣ां शाि􀃨त। इतरथा 􀇑ह वचन􀄤ामा􀃖या􀃍च
नकारा􀃛तायाः स􀃉ं यायाः सं􀄤􀃗ययः 􀃨यात,् 􀃨व􀇾प􀄒हणा􀃍च षकारा􀃛तायाः॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम्। न 􀇑ह षकारा􀃛ता सं􀂣ाि􀃨त॥ का त􀇑ह?􀁛 डकारा􀃛ता॥
(􀄤योजनबाधकभा􀃧यम)्
अ􀍧स􀆨ं ज􀃦􀃗वम्। त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वात् षकारा􀃛ता॥
(􀄤योजनभा􀃧यम)्
म􀃛􀄟ा􀉮यथ􀁛 तह􀈹दं व􀃈त􀃥यम् ॥ म􀃛􀄟, े ऋ􀍬च, यजुषी􀇓त यद􀃍ु यत,े त􀃛म􀄟श􀃞दे, ऋ􀃈श􀃞दे, यजुःश􀃞दे च
मा भूत्॥
(५०० 􀄤योजन􀇓नराकरणवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ म􀃛􀄟ा􀉮यथ􀁛􀍧म􀇓त चे􀃍छा􀃨􀄟साम􀃘या􀁛दथ􀁛गतेः 􀍧स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
म􀃛􀄟ा􀉮यथ􀁛􀍧म􀇓त चेत्। त􀃛न॥
􀍩कं कारणम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 527 -
शा􀃨􀄟􀃨य साम􀃘या􀁛दथ􀁛􀃨य ग􀇓तभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त। म􀃛􀄟े ऋ􀍬च यजुषी􀇓त यद􀃍ु यत,े म􀃛􀄟श􀃞दे,
ऋ􀃈श􀃞दे यजुःश􀃞दे च त􀃨य काय􀁛􀃨य संभवो ना􀃨ती􀇓त कृ􀃗वा म􀃛􀄟ा􀇑दसहच􀇐रतो योऽथ􀁛􀃨त􀃨य
ग􀇓तभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त, साहचया􀁛त्॥
(􀃛यूनता􀇓नराकरणा􀍬धकरणम)्
(५०१ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ 􀍧स􀃗त􀉮􀍪वशेषाणां वृ􀂢ा􀉮यथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧सि􀃛नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। ततो व􀃈त􀃥यम-् ‘त􀉮􀍪वशेषाणां 􀄒हणं भव􀇓त’ इ􀇓त॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
वृ􀂢ा􀉮यथ􀁛म्। ‘􀍪वभाषा वृ􀂢मृग-’ इ􀇓त-􀃜ल􀂢􀃛य􀄒ोधं 􀃜ल􀂢􀃛य􀄒ोधाः॥
(५०२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम॥् ६॥)
॥*॥ 􀍪प􀃗पया􀁛यवचन􀃨य च 􀃨वा􀉮यथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍪पि􀃛नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। ततो व􀃈त􀃥यम-् पया􀁛यवचन􀃨य, च त􀉮􀍪वशषे ाणां च 􀄒हणं भव􀇓त 􀃨व􀃨य च
􀇾प􀃨ये􀇓त॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
􀃨वा􀉮यथ􀁛म्। ‘􀃨वे पुषः’ 􀃨वपोषं पु􀃧य􀇓त। रैपोषम्। धनपोषम्। अ􀃦वपोषम्। गोपोषम ्॥
(५०६ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥िज􀃗पया􀁛यवचन􀃨यैव राजा􀉮यथ􀁛म ्॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 528 -
(भा􀃧यम)्
िजि􀃛नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। ततो व􀃈त􀃥यम ् पया􀁛यवचन􀃨यैव 􀄒हणं भव􀇓त।
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
राजा􀉮यथ।􀉍 ‘सभा राजाऽमनु􀃧यपूवा’􀁛-इनसभम,् ई􀃦वरसभम्॥ त􀃨यैव न भव􀇓त-राजसभा॥
त􀉮􀍪वशेषाणां च न भव􀇓त-पु􀃧य􀍧म􀄟सभा, च􀃛􀄡गु􀃜तसभा॥
(५०४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम॥् ८॥)
॥*॥ 􀍨झ􀃗त􀃨य च त􀉮􀍪वशेषाणां च म􀃗􀃨या􀉮यथ􀁛म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍨झि􀃛नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। ततो व􀃈त􀃥यम-् त􀃨य च 􀄒हणं भव􀇓त त􀉮􀍪वशेषाणां चे􀇓त॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
म􀃗􀃨या􀉮यथ􀁛म?् ॥ ‘प􀍯􀂢म􀃗􀃨यमृगान् हि􀃛त’-माि􀃗सकः॥ त􀉮􀍪वशेषाणाम-्शाफ􀇐रकः। शाकु 􀍧लकः।
पया􀁛यवचनानां न भव􀇓त-अिज􀃩मान् हि􀃛त, अ􀇓न􀍧मषान् ह􀃛ती􀇓त॥ अ􀃨यैक􀃨य पया􀁛यवचन􀃨ये􀃧यत-े
मीनान् हि􀃛त मै􀇓नकः॥
􀃨वं 􀇾पं श􀃞द􀃨याश􀃞दसं􀂣ा॥६८॥
(६२-􀄒हणकशा􀃨􀄟म्॥१।१।९आ. मं.सू.॥)
६२-अणु􀇑द􀃗सवण􀁛􀃨य चा􀄤􀃗ययः॥६९॥
(भा􀃥यमानेने􀇓त प􀇐रभाषा􀂣ापना􀍬धकरणम)्
(िज􀂣ासाभा􀃧यम)्
अ􀄤􀃗यय इ􀇓त 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 529 -
(समाधानभा􀃧यम)्
‘सनाशंस􀍧भ􀂢 उः’ ‘अ सां􀄤􀇓तके॥’
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अ􀃗य􀃣प􀍧मदमु􀃍यत-े अ􀄤􀃗यय इ􀇓त। ‘अ􀄤􀃗ययादेश􀇑टि􀃗कि􀃛मतः’ इ􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ 􀄤􀃗यय-े
उदा􀇿तम्॥ आदेश-े‘इदम् इश’ ् इतः, इह॥ 􀇑ट􀇓त-ल􀍪वता, ल􀍪वतुम्। 􀍩क􀇓त-बभवू । 􀍧म􀇓त-हे अन􀉬वन्॥
(􀇑ट􀉮􀄒हणवैय􀃘य􀁛साधकभा􀃧यम)्
􀇑टतः प􀇐रहारः-आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘न 􀇑टता सवणा􀁛नां 􀄒हणं भव􀇓त’ इ􀇓त। यदयम-् ‘􀄒होऽ􀍧ल􀇑ट
द􀈣घ􀁛􀃗वं शाि􀃨त॥
(􀂣ापक􀃗व􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम्। 􀇓नयमाथ􀁛मेतत् 􀃨यात-􀄒् होऽ􀍧ल􀇑ट द􀈣घ􀁛 एवे􀇓त॥
(􀂣ापका􀃛तरभा􀃧यम)्
य􀃗त􀇑ह􀁛 ‘वृ􀃗तो वा ’ इ􀇓त 􀍪वभाषां शाि􀃨त॥
(यौ􀍬गक􀃗वे पयु􀁛दासवयै 􀃘य􀁛भा􀃧यम)्
सव􀈶षामेष प􀇐रहारः-‘भा􀃥यमानेन सवणा􀁛नां 􀄒हणं न’ इ􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(सं􀂣ापर􀃗वेऽ􀍪प पयु􀁛दासवयै 􀃘य􀁛भा􀃧यम)्
􀄤􀃗यये भूयान् प􀇐रहारः-अन􀍧भधाना􀃗􀄤􀃗ययः सवणा􀁛न ् न 􀄒ह􀈣􀃧य􀇓त। यान् 􀇑ह 􀄤􀃗ययः सवणा􀁛न्
गृ􀃩णीया􀉮 न तैरथ􀁛􀃨या􀍧भधानं 􀃨यात्। अन􀍧भधाना􀃛न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(􀄤योजनभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 530 -
इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्इह के 􀍬च􀃗􀄤तीय􀃛त,े के 􀍬च􀃗􀄤􀃗या􀃡य􀃛ते। 􀄱􀃨वाः 􀄤तीय􀃛त,े द􀈣घा􀁛ः
􀄤􀃗या􀃡य􀃛ते। याव􀃍च 􀄦ूत-े 􀄤􀃗या􀃡यमानेन सवणा􀁛नां 􀄒हणं ने􀇓त, तावद􀄤􀃗यय इ􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कं पुनद􀈹घ􀁛ः सवण􀁛􀄒हणेन गृ 􀃩णीयात?् ॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
􀄱􀃨वम्॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
य􀃗ना􀍬ध􀃈या􀃛न 􀄒ह􀈣􀃧य􀇓त॥
(􀄤योजनसाधकभा􀃧यम)्
􀃜लुतं त􀇑ह􀁛 गृ􀃩णीयात्॥
(􀄤योजन􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
अन􀃖􀃗वा􀃛न 􀄒ह􀈣􀃧य􀇓त॥
(􀍧स􀆨ा􀃛त􀄤योजनभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 􀍧स􀆨े स􀇓त य􀉮 ‘अ􀄤􀃗ययः’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀈾-भव􀃗येषा
प􀇐रभाषा-‘भा􀃥यमानेन सवणा􀁛नां 􀄒हणं न’ इ􀇓त॥
(अ􀃖􀄒हण􀄤योजना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ 􀉍 पुन􀇐रदमु􀃍यत?े
(५०५ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 531 -
॥*॥ अण् सवण􀁛􀃨य􀇓ेत 􀃨वरानुना􀍧स􀃈यकालभेदात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अण् सवण􀁛􀃨य􀃗े यु􀃍यते। 􀃨वरभेदादानुना􀍧स􀃈यभेदात् कालभेदा􀃍चाण ् सवणा􀁛􀃛न गृ􀃩णीया􀉮।
इ􀃧यते च 􀄒हणं 􀃨या􀇑द􀇓त। त􀃍चा􀃛तरेण य􀃗नं न 􀍧स􀃚यती􀃗येवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते।
(भा􀃧यम)्
अि􀃨त 􀄤योजनमेतत्॥
􀍩कं तह􀈹􀇓त?॥
(५०६ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ त􀄟 􀄤􀃗याहार􀄒हणे सवणा􀁛􀄒हणमनुपदेशात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀄟 􀄤􀃗याहार􀄒हणे सवणा􀁛नां 􀄒हणं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘अकः सवण􀈶 द􀈣घ􀁛ः’ इ􀇓त॥
􀍩कं कारणम?् ॥
अनुपदेशात्। यथाजातीयकानां सं􀂣ा कृ ता तथजा ातीयकानां सं􀄤􀃗या􀇓यका 􀃨या􀉮। 􀄱􀃨वानां च
􀍩􀄐यते 􀄱􀃨वानामेव सं􀄤􀃗या􀇓यका 􀃨या􀉮, द􀈣घा􀁛नां न 􀃨यात्॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
ननु च 􀄱􀃨वाः 􀄤तीयमाना द􀈣घा􀁛न् सं􀄤􀃗याय􀇓य􀃧यि􀃛त॥
(५०७ आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛कम॥् ३॥)
॥*॥ 􀄱􀃨वसं􀄤􀃗यया􀇑द􀇓त चेदु􀃍चाय􀁛माणश􀃞दसं􀄤􀃗यायक􀃗वा􀃍छ􀃞द􀃨यावचनम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 532 -
􀄱􀃨वसं􀄤􀃗यया􀇑द􀇓त चेदु􀃍चाय􀁛माणः श􀃞दः सं􀄤􀃗ययको भव􀇓त, न सं􀄤तीयमानः। त􀉮यथा-ऋ􀍬ग􀃗यु􀃈ते
संपाठमा􀄟ं ग􀃠यते, ना􀃨या अथ􀈾 ग􀃠यते॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 वण􀁛पाठ एवोपदेशः क􀇐र􀃧यते॥
(५०८ (१) समाधानबाधकवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम्॥)
॥*॥ वण􀁛पाठ उपदेश इ􀇓त चेदवरकाल􀃗वात् प􀇐रभाषाया अनुपदेशः॥*॥
(भा􀃧यम)्
वण􀁛पाठ उपदेश इ􀇓त चेदवरकाल􀃗वात् प􀇐रभाषाया अनुपदेशः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं परा सू􀄟ात् 􀍩􀄐यत इ􀃗यतोऽवरकाल?ा ।
(समाधानभा􀃧यम)्
ने􀃗याह। सव􀁛थाऽवरकालैव। वणा􀁛नामुपदेश􀃨तावत्। उपदेशो􀃗तरकाल􀃗ेसं􀂣ा। इ􀃗सं􀂣ो􀃗तरकाल
‘आ􀇑दर􀃛􀃗येन संहेता’ इ􀇓त 􀄤􀃗याहारः। 􀄤􀃗याहारो􀃗तरकाला सवण􀁛सं􀂣ा॥ सवण􀁛सं􀂣ो􀃗तरकालम ्
‘अणु􀇑द􀃗सवण􀁛􀃨य चा􀄤􀃗ययः’ इ􀇓त। सैषाऽवरकाला-उपदेशो􀃗तरकाला वणा􀁛नामु􀃗प􀃗तौ 􀇓न􀍧म􀃗त􀃗वाय
क􀃣प􀇓य􀃧यत इ􀃗येत􀃛न॥
(५०८ (२)समाधानबाधकवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम्॥४॥)
॥*॥ त􀃨मादुपदेशः॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀃨मादुपदेशः कत􀁛􀃥यः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 533 -
--------------------
(अ􀃖􀄒हण􀄤􀃗या􀃉याना􀍬धकरणम)्
(५०९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम॥् ५॥)
॥*॥ त􀄟ानुवृि􀃗त􀇓नद􀈶शे सवणा􀁛􀄒हणमन􀃖􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀄟ानुवृि􀃗त􀇓नद􀈶शे सवणा􀁛नां 􀄒हणं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘अ􀃨य 􀃍वौ’ ‘य􀃨ये􀇓त च॥
􀍩कं कारणम?् ॥
अन􀃖􀃗वात्। न 􀃩येतेऽणो येऽनुवृि􀃗त􀇓नद􀈶शे॥ के त􀇑?ह॥􀁛
येऽ􀂢रसमा􀃠नाय उप􀇑द􀃦य􀃛ते॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
एवं त􀃩य􀁛न􀃖􀃗वादनुवृ􀃗तौ न, अनुपदेशा􀃍च 􀄤􀃗याहारे न। उ􀃍यते चेदम-्अण् सवणना􀁛 ् ग􀃩ृ णाती􀇓त।
त􀄟 वचना􀆫􀍪व􀃧य􀇓त॥
(५१० आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛कम॥् ६॥)
॥*॥ वचना􀉮य􀄟 त􀃛नाि􀃨त॥*॥
(भा􀃧यम)्
नेदं वचना􀃣ल􀃟यम्। अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचने 􀄤योजनम्॥
􀍩कम?् ॥
य एते 􀄤􀃗याहाराणामा􀇑दतो वणा􀁛􀃨तैः सवणा􀁛नां 􀄒हणं यथा 􀃨यात्॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 534 -
एवं त􀇑ह-􀁛
(५११ (१) 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानम् अ􀃖􀄤􀃗या􀃉यानवा􀇓त􀁛कम)्
॥*॥ सवण􀈶ऽ􀃖􀄒हणमप􀇐रभा􀃧यमाकृ􀇓त􀄒हणात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
सवण􀈶ऽ􀃖􀄒हणमप􀇐रभा􀃧यम्॥
कुतः?॥
आकृ􀇓त􀄒हणात्। अवणा􀁛कृ􀇓त􀇽प􀇑द􀃧टा सव􀁛मवण􀁛कुलं 􀄒ह􀈣􀃧य􀇓त। तथेवणा􀁛कृ􀇓त􀃨तथोवणा􀁛कृ􀇓तः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
ननु चा􀃛याऽऽकृ􀇓तरकार􀃨या􀃛याऽऽकार􀃨य च॥
(५११ (२) समाधानवा􀇓तक􀁛 􀉮􀍪वतीयख􀃖डम)्
॥*॥ अन􀃛य􀃗वा􀃍च॥*॥
(भा􀃧यम)्
अन􀃛याकृ􀇓तरकार􀃨याकार􀃨य च ॥
(५११ (३) समाधानसाधकवा􀇓त􀁛कतृतीयख􀃖डम्॥७॥)
॥*॥ अनेका􀃛तो 􀃩यन􀃛य􀃗वकरः॥*॥
(भा􀃧यम)्
यो 􀃩यनेका􀃛तेन भेदो नासाव􀃛य􀃗वं करो􀇓त॥ त􀉮यथा-न यो गो􀃦च गो􀃦च भेदः सोऽ􀃛य􀃗वं करो􀇓त॥
य􀃨तु खल ु गो􀃦चा􀃦व􀃨य च भेदः सोऽ􀃛य􀃗वं करो􀇓त॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 535 -
अपर आह-
(वा􀇓त􀁛कपाठा􀃛तरम)्
॥*॥ सवण􀈶ऽ􀃖􀄒हणमप􀇐रभा􀃧यमाकृ 􀇓त􀄒हणादन􀃛य􀃗वम॥् *॥
(भा􀃧यम)्
सवण􀈶ऽ􀃖􀄒हणमप􀇐रभा􀃧यम्। आकृ􀇓त􀄒हणादन􀃛य􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त। अन􀃛याऽऽकृ􀇓तरकार-􀃨याकार􀃨य च॥
(वा􀇓त􀁛कपाठा􀃛तरख􀃖डम)्
॥*॥ अनेका􀃛तो 􀃩यन􀃛य􀃗वकरः॥*॥
यो 􀃩यनेका􀃛तेन भेदो नासाव􀃛य􀃗वं करो􀇓त। त􀉮यथा- न यो गो􀃦च गो􀃦च भेदः सोऽ􀃛य􀃗वं करो􀇓त।
य􀃨तु खलु गो􀃦चा􀃦व􀃨य च भेदः सोऽ􀃛य􀃗वं करो􀇓त।
(५१२ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛कम ्॥८॥)
॥*॥ त􀉮व􀃍च 􀃩ल􀄒हणेषु॥*॥
एवं च कृ 􀃗वा ह􀃣􀄒हणेषु 􀍧स􀆨ं भव􀇓त। ‘झलो झ􀍧ल’ अवा􀃗ताम ् अवा􀃗तम ् अवा􀃗तम ् अवा􀃗त।
य􀄟ैत􀃛नाि􀃨त – अण् सवणा􀁛न् गृ􀃩णा􀇓त॥
(५१३ 􀍧स􀆨ा􀃛तसाधकवा􀇓त􀁛कख􀃖डम)्
॥अनेका􀃛तो 􀃩यन􀃛य􀃗वकरः॥
(भा􀃧यम)्
इ􀃗यु􀃈ताथ􀁛म्॥
(५१४ 􀍧स􀆨ा􀃛तसाधकवा􀇓त􀁛कम॥् १०॥)
॥*॥ 􀄡ुत􀍪वलि􀃠बतयो􀃦चानुपदेशात्॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 536 -
(भा􀃧यम)्
􀄡तु 􀍪वलि􀃠बतयो􀃦चानुपदेशा􀃛म􀃛यामह-े ‘आकृ 􀇓त􀄒हणात् 􀍧स􀆨म’ ् इ􀇓त। यदयं क􀃨यां􀍬च􀉮 वृ􀃗तौ
वणा􀁛नुप􀇑द􀃦य सव􀁛􀄟 कृती भव􀇓त॥
(काकु भा􀃧यम)्
अि􀃨त 􀄤योजनमेतत्॥
􀍩कं तह􀈹􀇓त?
-------------
(वृि􀃗तपृथ􀃈􀃗वा􀍬धकरणम) ्
(५१५ (१) आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम्॥)
॥*॥ वृि􀃗तपथृ 􀃈􀃗वं तु नोपप􀉮यते॥*॥
(भा􀃧यम)्
वृ􀃗ते􀃨तु पृथ􀃈􀃗वं नोपप􀉮यते॥
(५१५ (२) आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम्॥११॥)
॥*॥ त􀃨मा􀃗त􀄟 तपर􀇓नद􀈶शाि􀃗स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀃨मा􀃗त􀄟 तपर􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः॥
(समाधानभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यः। 􀍩􀄐यते 􀃛यास एव- ‘अतो 􀍧भस ऐस’् इ􀇓त॥ अणु􀇑द􀃗सवण􀁛􀃨य चा􀄤􀃗ययः॥६९॥
(६३ तपरसं􀂣ासू􀄟म ्॥१। १। ९ आ. १०. मं. सू.॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 537 -
तपर􀃨त􀃗काल􀃨य ॥१।१।७०॥
(त􀃗कालपदसाधना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अयु􀃈तोऽयं 􀇓नद􀈶श􀃨त􀃗काल􀃨ये􀇓त। त􀇑द􀃗यनेन कालः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत,े त􀇑द􀃗ययं च वण􀁛ः। त􀄟ायु􀃈तं
वण􀁛􀃨य कालेन सह सामाना􀍬धकर􀃖यम्॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं त􀇑ह􀁛 􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः?।
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम)्
त􀃗कालकाल􀃨ये􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩क􀍧मदं त􀃗कालकाल􀃨ये􀇓त।
(समाधानभा􀃧यम)्
त􀃨य काल􀃨त􀃗कालः, त􀃗कालः कालो य􀃨ये􀇓त सोऽयं त􀃗कालकाल􀃨त􀃗कालकाल􀃨ये􀇓त॥
(तट􀃨था􀂢ेपभा􀃧यम)्
स त􀇑ह􀁛 तथा 􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः?
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यः। उ􀃗तरपदलोपोऽ􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यः। त􀉮यथा-उ􀃧􀄚मुख􀍧मव मुखं य􀃨य सोऽयमु􀃧􀄚मुखः। खरमुखः।
एवं त􀃗कालकाल􀃨त􀃗काल􀃨त􀃗काल􀃨ये􀇓त॥
(समाधाना􀃛तरभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 538 -
अथवा साहचया􀁛􀃗ता􀃍छ􀃞􀉮यं भ􀍪व􀃧य􀇓त, कालसहच􀇐रतो वण􀈾ऽ􀍪प काल एव॥
(􀍪व􀃚यथ􀁛􀃗व􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुन􀇐रदं 􀇓नयमाथ􀁛म, ् आहोि􀃨वत् 􀄤ापकम?्॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथं च 􀇓नयमाथ 􀉍 􀃨यात?् कथं वा 􀄤ापकम?् ॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपसमाधानभा􀃧यम)्
य􀉮य􀄟ा􀃖􀄒हणमनुवत􀁛त,े ततो 􀇓नयमाथ􀁛म् । अथ 􀇓नव􀃗ृतम,् ततः 􀄤ापकम्॥
(􀍪वशेषिज􀂣ासाभा􀃧यम)्
क􀃦चा􀄟 􀍪वशेषः?॥
(५१६ 􀇓नयमप􀂢े दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ तपर􀃨त􀃗काल􀃨ये􀇓त 􀇓नयमाथ􀁛􀍧म􀇓त चे􀆧ीघ􀁛􀄒हणे 􀃨वर􀍧भ􀃛ना􀄒हणम् ॥*॥
(भा􀃧यम)्
‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’ इ􀇓त 􀇓नयमाथ􀍧􀁛 म􀇓त चे􀆧ीघ􀁛􀄒हणे 􀃨वर􀍧भ􀃛नाना ं 􀄒हणं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
के षाम?् ॥
उदा􀃗तानुदा􀃗त􀃨व􀇐रता[नुना􀍧सका]नाम्॥
(􀄤ापकप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम)्
अ􀃨तु त􀇑ह􀁛 􀄤ापकम ्॥
(५१७ 􀄤ापकप􀂢े दूषणवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 539 -
॥*॥􀄤ापक􀍧म􀇓त चे􀉮 􀄱􀃨व􀄒हणे द􀈣घ􀁛􀃜लुत􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤ापक􀍧म􀇓त चे􀉮 􀄱􀃨व􀄒हणे द􀈣घ􀁛􀃜लुत􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः
(समाधानभा􀃧यम)्
न व􀃈त􀃥यः॥
(५१८ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ 􀍪व􀄤􀇓तषेधात् 􀍧स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अण् सवणा􀁛न् गृ􀃩णाती􀃗येतद􀃨,त ु ‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’ इ􀇓त वा। ‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’
इ􀃗येत􀆫व􀇓त 􀍪व􀄤􀇓तषेधेन। अण् सवणा􀁛न् गृ􀃩णाती􀃗य􀃨यावकाश-􀄱ः􀃨वा अतपरा अणः।
‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’ इ􀃗य􀃨यावकाशः-द􀈣घा􀁛􀃨तपराः। 􀄱􀃨वेषु तपरेषूभयं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’
इ􀃗येत􀆫व􀇓त 􀍪व􀄤􀇓तषेधेन॥
------------------
(􀃨फोट􀃨यैक􀃗व􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
(भा􀃧यम)्
य􀉮येवम-्
(५१९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ 􀄡ुतायां तपरकरणे म􀃚यम􀍪वलि􀃠बतयो􀇽पसं􀃉यानं कालभेदात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 540 -
􀄡ुतायां तपरकरणे म􀃚यम􀍪वलि􀃠बतयो􀇽पसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। तथा म􀃚यमायां
􀄡ुत􀍪वलि􀃠बतयोः। तथा 􀍪वलि􀃠बतायां 􀄡ुतम􀃚यमयोः। 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?॥
कालभेदात्। ये 􀇑ह 􀄡ुतायां वृ􀃗तौ वणा􀁛ि􀃨􀄟भागा􀍬धका􀃨ते म􀃚यमायाम्। ये च म􀃚यमयाां
वणा􀁛ि􀃨􀄟भागा􀍬धका􀃨ते 􀍪वलि􀃠बतायाम्॥
(५२० (१) समाधानवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम्॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं 􀃗ववि􀃨थता वणा􀁛 व􀃈तुि􀃦चरा􀍬चरवचना􀉮 वृ􀃗तयो 􀍪व􀍧श􀃧य􀃛ते॥॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ॥
अवि􀃨थता वणा􀁛 􀄡ुतम􀃚यम􀍪वलि􀃠बतासु॥
􀍩कं कृत􀃨त􀇑ह􀁛 वृि􀃗त􀍪वशेषः?॥
व􀃈तुि􀃦चरा􀍬चरवचना􀉮 वृ􀃗तयो 􀍪व􀍧श􀃧य􀃛ते। व􀃈तैव कि􀃦चदा􀃦व􀍧भधायी भव􀇓त-आशु वणा􀁛न􀍧भध􀃗त,े
कि􀃦चि􀃍चरेण कि􀃦चि􀃍चरतरेण [कि􀃦चि􀃍चरतमेन]। त􀉮यथा तमेवा􀃚वानं कि􀃦चदाशु ग􀃍छ􀇓त,
कि􀃦चि􀃍चरेण, कि􀃦चि􀃍चरतरेण [कि􀃦चि􀃍चरतमेन]। र􀍬थक आशु ग􀃍छ􀇓त, आि􀃦वकि􀃦चरेण,
पदा􀇓ति􀃦चरतरेण [􀍧शशुि􀃦चरतमेन]॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
􀍪वषम उप􀃛यासः। अ􀍬धकरणम􀄟ा􀃚वा 􀄭िज􀍩􀄐यायाः। त􀄟ायु􀃈तं यद􀍬धकरण􀃨य वृ􀍪􀆨􀄱ासौ 􀃨याताम ्॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह-􀁛 􀃨फोटः श􀃞दः। 􀃚व􀇓नः श􀃞दगुणः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 541 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
कथम?् ॥
(५२०(२) समाधानवा􀇓त􀁛क􀇺􀃧टा􀃛तख􀃖डम्॥५॥)
॥*॥ भेया􀁛घातवत्॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀉮यथा-भेया􀁛घातः भेर􀈣माह􀃗य कि􀃦च􀉮􀍪वंश􀇓तपदा􀇓न ग􀃍छ􀇓त, कि􀃦चि􀃗􀄟ंशत,् कि􀃦च􀃍च􀃗वा􀇐रंशत्।
􀃨फोट􀃨तावानेव भव􀇓त। 􀃚व􀇓नकृता वृ􀍪􀆨ः॥
􀃚व􀇓नः 􀃨फोट􀃦च श􀃞दानां 􀃚व􀇓न􀃨तु खलु ल􀃪यते॥
अ􀃣पो महां􀃦च केषां􀍬चदुभयं त􀃗􀃨वभावतः॥१॥
तपर􀃨तकाल􀃨य॥७०॥
(६४ 􀄤􀃗याहारसं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।९ आ. ११ शं सू.॥)
आ􀇑दर􀃗येन सहेता ॥१।१।७१॥
(स􀍯ं 􀂣􀇓न􀇾पणा􀍬धकरणम)्
॥५२१ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥
(आ􀇑दर􀃛􀃗येन सहेते􀃗यसं􀄤􀃗ययः सं􀍯􀂣नोऽ􀇓नद􀈶शात्॥*॥)
(भा􀃧यम)्
आ􀇑दर􀃛􀃗येन सहेते􀇓त असं􀄤􀃗ययः॥
􀍩कं कारणम?् ॥
सं􀍯􀂣नोऽ􀇓नद􀈶शात्। न 􀇑ह सं􀍯􀂣नो 􀇓न􀇑द􀁛􀃦य􀃛ते॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 542 -
(५२२ 􀃛यासा􀃛तरेण समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं 􀃗वा􀇑द􀇐रता सह त􀃛म􀃚य􀃨ये􀇓त वचनात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ॥
आ􀇑दर􀃛􀃗येन सहेता गृ􀃩यमाणः 􀃨व􀃨य च 􀇾प􀃨य 􀄒ाहक􀃨त􀃛म􀃚यानां चे􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
(५२३ यथा􀃛यासेनैव समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ संबि􀃛धश􀃞दैवा􀁛 तु􀃣यम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
संबि􀃛धश􀃞दैवा􀁛 तु􀃣यमेतत्॥ त􀉮यथ-ासंबि􀃛धश􀃞दाः-मात􀇐र व􀇓त􀁛त􀃥यम, ् 􀍪पत􀇐र शु􀄮ू􀍪षत􀃥य􀍧म􀇓त॥ न
चो􀃍यते-􀃨व􀃨यां मात􀇐र, 􀃨वि􀃨मन् 􀍪पतर􀈣􀇓त। संब􀃛धा􀃍च ग􀃠यते-या य􀃨य माता, यो य􀃨य 􀍪पते􀇓त।
एव􀍧महा􀃜या􀇑दर􀃛􀃗य इ􀇓त संबि􀃛धश􀃞दावेतौ। त􀄟 संब􀃛धादेत􀉮ग􀃛त􀃥यम-् यं 􀄤􀇓त य आ􀇑दर􀃛􀃗य इ􀇓त
च भव􀇓त, त􀃨य 􀄒हणं भव􀇓त, 􀃨व􀃨य च 􀇾प􀃨ये􀇓त॥ आ􀇑दर􀃛􀃗येन सहेता॥७१॥
(६५ सं􀂣ासू􀄟म्॥१।१। ९। आ. १२ शं सू.॥)
येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨य॥१।१।७२॥
(तद􀃛त􀍪व􀍬ध􀍪वषय􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम्॥)
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-‘इको यण􀍬च’ द􀃚य􀄟 म􀃚व􀄟?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 543 -
अ􀃨तु। अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य 􀍪वधयो भव􀃛ती􀃗य􀃛􀃗य􀃨य भ􀍪व􀃧य􀇓त॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗तभा􀃧यम)्
नैवं श􀃈यम ्। ये अनेकाल आदेशा􀃨तेषु दोषः 􀃨या􀉮-‘एचोऽयवायावः’ इ􀇓त ॥
(अ􀇓न􀃧टापि􀃗त􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैष दोषः। यथैव 􀄤कृ􀇓तत􀃨तद􀃛ति􀃛त􀍪व􀍬धभ􀁛व􀇓त, एवमादेशतोऽ􀍪प भ􀍪व􀃧य􀇓त। त􀄟ैज􀃛त􀃨याया􀉮य􀃛ता
आदेशा भ􀍪व􀃧यि􀃛त?॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द चैवं 􀃈व􀍬च􀉮वै􀇾􀃜यं त􀄟 दोषः 􀃨या􀉮—􀄦􀃩मे􀃛􀄡ः 􀄦􀃩मोदकम्।
(आ􀂢ेपा􀃛तरभा􀃧यम)्
अ􀍪प चा􀃛तर􀉨गब􀇑हर􀉨गे न 􀄤क􀃣पेयाताम ्॥
त􀄟 को दोषः?॥
􀃨योनः, 􀃨योना। अ􀃛तर􀉨गल􀂢ण􀃨य यणादेश􀃨य ब􀇑हर􀉨गल􀂢णो गुणो बाधकः 􀄤स􀃏येत।
ऊनश􀃞दमा􀍬􀄮􀃗य यणादेशो, नश􀃞दमा􀍬􀄮􀃗य गुणः॥
(आ􀂢ेपा􀃛तरभा􀃧यम)्
अि􀃣व􀍬ध􀃦च न 􀄤क􀃣पेत-􀉮यौः, प􀃛थाः, स इ􀇓त॥
(􀃛यासा􀃛तरोपसंहारभा􀃧यम)्
त􀃨मात-् ‘􀄤कृ ते तद􀃛त􀍪व􀍬धः’ इ􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
(􀃛यासा􀃛तर􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 544 -
न व􀃈त􀃥यम्। येने􀇓त करण एषा तृतीया। अ􀃛येन चा􀃛य􀃨य 􀍪व􀍬धभ􀁛व􀇓त। त􀉮यथ-ादेवद􀃗त􀃨य समाशं
शरावैरोदनेन च य􀂣द􀃗तः 􀄤􀇓त􀍪वध􀃗ते। तथा-सं􀄒ामं ह􀃨􀃗य􀃦वरथपदा􀇓त􀍧भः। एव􀍧महा􀃜यचा धातोय􀁛तं
􀍪वध􀃗ते। अकारेण 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀃨य इञं 􀍪वध􀃗ते।
(􀍪वशेषण􀍪वशे􀃧यभावयोय􀁛थे􀃧ट􀃗वा􀍬धकरणम)्
(५२४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨ये􀇓त चे􀉮 􀄒हणोपाधीनां तद􀃛तोपा􀍬ध􀄤स􀉨गः॥*॥
(भा􀃧यम)्
येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨ये􀇓त चे􀉮 􀄒हणोपाधीनां तद􀃛तोपा􀍬धता􀄤स􀉨गः॥ ये 􀄒हणोपाधय􀃨ते तद􀃛तोपाधयः
􀃨युः॥
त􀄟 को दोषः?॥
‘उत􀃦च 􀄤􀃗ययादसंयोगपूवा􀁛􀉮’ इ􀇓त असंयोगपूव􀁛􀄒हणमुकारा􀃛त􀍪वशेषणं 􀃨यात्॥
त􀄟 को दोषः?॥
असंयोगपूव􀁛􀄒हणेन इहैव पयु􀁛दासः 􀃨यात-्अ􀃪णु􀇑ह, त􀃪णुह􀈣􀇓त। इह न 􀃨या􀉮-आ􀃜नु􀇑ह, श􀃈नुह􀈣􀇓त ॥
तथा ‘उदो􀃧􀉫यपूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त ओ􀃧􀉫यपूव􀁛􀄒हणमॄकारा􀃛त􀍪वशषे णं 􀃨यात्॥
त􀄟 को दोषः?॥
ओ􀃧􀉫यपूव􀁛􀄒हणेन इह 􀄤स􀃏येत-संक􀈧ण􀁛म,् संगीण􀁛􀍧म􀇓त। इह च न 􀃨या􀉮-􀇓नपूता􀁛ः 􀍪प􀃖डा इ􀇓त॥
(५२५ समाधानवा􀇓त􀁛कम॥् ॥२॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु 􀍪वशेषण􀍪वशे􀃧ययोय􀁛थे􀃧ट􀃗वात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 545 -
􀍧स􀆨मेतत?् ॥
कथम?् ॥
यथे􀃧टं 􀍪वशेषण􀍪वशे􀃧ययोय􀈾गो भव􀇓त। यावता यथे􀃧टम्। इह ताव􀉮-‘उत􀃦च 􀄤􀃗ययादसंयोगपूवा􀁛􀉮’ इ􀇓त
नासंयोगपूव􀁛􀄒हणेन उकारा􀃛तं 􀍪वशे􀃧यते॥
􀍩कं त􀇑ह􀁛?॥
उकार एव 􀍪वशे􀃧यत-े उकारो योऽसंयोगपूव􀁛􀃨तद􀃛ता􀃗􀄤􀃗यया􀇑द􀇓त॥
तथा-‘उदो􀃧􀉫यपूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त नौ􀃧􀉫यपूव􀁛􀄒हणेन ॠकारा􀃛तं 􀍪वशे􀃧यते॥ 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॠकार एव 􀍪वशे􀃧यत-े
ॠकारो य ओ􀃧ठयपूव􀁛􀃨तद􀃛त􀃨य धातो􀇐र􀇓त॥
(तद􀃛तसं􀂣ा􀄤􀇓तषेधा􀍬धकरणम)्
(५२६ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम३् ॥)
॥*॥ समास􀄤􀃗यय􀍪वधौ 􀄤􀇓तषेधः॥*॥
(भा􀃧यम)्
समास􀍪वधौ 􀄤􀃗यय􀍪वधौ च 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ समास􀍪वधौ तावत-् 􀉮􀍪वतीया 􀍬􀄮ता􀇑द􀍧भः
सम􀃨यते-क􀃧ट􀍬􀄮तः, नरक􀍬􀄮तः। क􀃧टं परम􀍬􀄮त इ􀃗य􀄟 मा भूत्॥
􀄤􀃗यय􀍪वधौ-‘नडा􀇑द􀃟यः फक्’ नड􀃨याप􀃗यं नाडायनः। इह न भव􀇓त-सू􀄟नड􀃨याप􀃗यं सौ􀄟ना􀍫डः॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कम􀍪वशेषेण?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ने􀃗याह॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 546 -
(५२७ आ􀂢ेपप􀇐रशेषवा􀇓त􀁛कम॥् ४॥)
॥*॥ उ􀍬ग􀉮वण􀁛􀄒हणवज􀁛म ्॥*॥
(भा􀃧यम)्
उ􀍬ग􀉮􀄒हणं वण􀁛􀄒हणं च वज􀁛􀇓य􀃗वा॥
उ􀍬ग􀉮􀄒हणम-् ‘उ􀍬गत􀃦च’ भवती अ􀇓तभवती महती अ􀇓तमहती॥
वण􀁛􀄒हणम-् ‘अत इञ’् दा􀍯􀂢ः 􀃜ला􀍯􀂢ः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अि􀃨त चेदानीं कि􀃦च􀃗केवलोऽकारः 􀄤ा􀇓तप􀇑दकं, यदथ􀈾 􀍪व􀍬धः 􀃨यात्॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अ􀃨ती􀃗याह-अततेड􀁛ः-अः, त􀃨याप􀃗यम् ‘अत इञ’् इः॥
(त􀃛म􀃚यप􀇓तत􀃛याया􀍬धकरणम)्
(५२८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ अक􀃍􀃦न􀃠वतः सव􀁛नामा􀃥ययधातु􀍪वधावुपसं􀃉यानम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
अक􀃏वतः सव􀁛नामा􀃥यय􀍪वधौ 􀃦न􀃠वतो धातु􀍪वधावुपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्॥
अक􀃏वतः सव􀁛नाम􀍪वधौ-सव􀁛के 􀍪व􀃦वके। अ􀃥यय􀍪वधौ-उ􀃍चकैः नीचकैः॥
􀃦न􀃠वतः-􀍧भनि􀃗त 􀇓छनि􀃗त।
􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?॥
इह-त􀃨य वा 􀄒हणं भव􀇓त, तद􀃛त􀃨य वा। न चेदं त􀉮, ना􀍪प तद􀃛तम ्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 547 -
(५२९ समाधानवा􀇓त􀁛कम॥् ६॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु तद􀃛ता􀃛तवचनात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत॥्
कथम?् ॥
तद􀃛ता􀃛तवचनात्। तद􀃛ता􀃛त􀃨ये􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥
􀍩क􀍧मदं तद􀃛ता􀃛त􀃨ये􀇓त?॥
त􀃨या􀃛त􀃨तद􀃛त􀃨तद􀃛तोऽ􀃛तो य􀃨य त􀇑ददं तद􀃛ता􀃛तं तद􀃛ता􀃛त􀃨ये􀇓त॥
(तट􀃨था􀂢ेपभा􀃧यम)्
स त􀇑ह􀁛 तथा 􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः॥
(􀍧स􀆨ाि􀃛तसमाधानभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥यः। उ􀃗तरपदलोपोऽ􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यः। त􀉮यथा उ􀃧􀄚मुख􀍧मव मुखम􀃨य उ􀃧􀄚मुखः, खरमुखः।
एव􀍧महा􀍪प तद􀃛तः अ􀃛तो य􀃨य सोऽयं तद􀃛त􀃨तद􀃛त􀃨ये􀇓त॥
(५३० यथा􀃛यासेऽ􀍪प समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥७॥)
॥*॥ तदेकदेश􀍪व􀂣ाना􀉮वा 􀍧स􀆨म्॥*॥
(भा􀃧यम)्
तदेकदेश􀍪व􀂣ाना􀉮वा पुनः 􀍧स􀆨मेतत्। तदेकदेशभूत􀃨त􀉮􀄒हणेन गृ􀃩यते॥ त􀉮यथ- ा ग􀉨गा यमुना
देवद􀃗ते􀇓त। अनेका नद􀈣 ग􀉨गां यमुनां च 􀄤􀍪व􀃧टा ग􀉨गायमुना􀄒हणेन गृ􀃩यते। तथा-देवद􀃗ता􀃨थो
गभ􀈾 देवद􀃗ता􀄒हणेन गृ􀃩यते॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 548 -
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
􀍪वषम उप􀃛यासः। इह के􀍬च􀃍छ􀃞दा अ􀃈तप􀇐रमाणानामथा􀁛नां वाचका भवि􀃛त-य एते
सं􀃉याश􀃞दाः प􀇐रमाणश􀃞दा􀃦च। प􀃑च स􀃜ते􀇓त एकेना􀃜यपाये न भवि􀃛त। 􀄡ोणः खार􀈣 आढक􀍧म􀇓त
नैवा􀍬धके भवि􀃛त, न 􀃛यूने। के􀍬च􀉮 यावदेव त􀆫व􀇓त तावदेवाहुः-य एते जा􀇓तश􀃞दा गुणश􀃞दा􀃦च।
तैलं घृत􀍧म􀇓त खाया􀁛म􀍪प भवि􀃛त, 􀄡ोणेऽ􀍪प॥ शु􀃈लो नीलः कृ􀃧णः इ􀇓त 􀇑हमव􀃗य􀍪प भव􀇓त,
वटक􀍨णकामा􀄟ेऽ􀍪प 􀄡􀃥ये। इमा􀃦चा􀍪प सं􀂣ा अ􀃈तप􀇐रमाणानामथा􀁛नां 􀍩􀄐य􀃛ते ताः केना􀍬धक􀃨य 􀃨युः॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
एवं त􀃩या􀁛चाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-
‘तदेकदेशभूतं त􀉮􀄒हणेन-’ गृ􀃩यत े इ􀇓त। यदयं ‘नेदमदसोरकोः’ इ􀇓त सककारयो􀇐रदमदसोः 􀄤􀇓तषेधं
शाि􀃨त॥
कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् ॥
इदमदसोः काय􀁛मु􀃍यमानं कः 􀄤स􀉨गो य􀃗सककारयोः 􀃨यात्। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀁛ः-‘तदेकदेशभूतं
त􀉮􀄒हणेन गृ 􀃩यत’े इ􀇓त। ततः सककारयोः 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त ॥
(तद􀃛तसं􀂣ोदाहरणा􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
का􀇓न पुनर􀃨य योग􀃨य 􀄤योजना􀇓न।
(५३१ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम॥् ८॥)
॥*॥ 􀄤योजनं सव􀁛नामा􀃥ययसं􀂣ायाम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 549 -
सव􀁛नामा􀃥ययसं􀂣ायां 􀄤योजनम्॥ सव􀈶 परमसव􀈶। 􀍪व􀃦वे परम􀍪व􀃦वे। उ􀃍चैः परमो􀃍चैः। नीचैः
परमनीचै􀇐र􀇓त॥
(५३२ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम॥् ९॥)
॥*॥ उपपद􀍪वधौ भया􀉭या􀇑द􀄒हणम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
उपपद􀍪वधौ भया􀉭या􀇑द􀄒हणं 􀄤योजनम्॥ भयंकरः अभयंकरः। आ􀉭यं करणं 􀃨वा􀉭यंकरणम्॥
(५३३ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम ्॥१०॥)
॥*॥ ङ􀈣ि􀃞वधावु􀍬ग􀉮􀄒हणम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
ङ􀈣ि􀃞वधावु􀍬गद􀄒हणं 􀄤योजनम ्।
(भा􀃧यम)्
ङ􀈣ि􀃞वधावु􀍬ग􀉮􀄒हणं 􀄤योजनम्। भवती अ􀇓तभवती। महती अ􀇓तमहती॥
(५३४ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥११॥)
॥*॥ 􀄤􀇓तषेधे 􀃨व􀄰ा􀇑द􀄒हणम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
ङ􀈣􀄤􀇓तषेधे 􀃨व􀄰ा􀇑द􀄒हणं 􀄤योजनम्। 􀃨वसा परम􀃨वसा। दु􀇑हता पहमदु􀇑हता॥
(५३५ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥१२॥)
॥*॥ अ􀍪परमाण􀍪व􀃨ता􀇑द􀄒हणं च॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 550 -
(भा􀃧यम)्
अप􀇐रमाण􀇒ब􀃨ता􀇑द􀄒हणं च ङ􀈣􀃜􀄤􀇓तषेधे 􀄤योजनम्॥ ‘अप􀇐रमाण􀇒ब􀃨ता􀍬चतक􀃠ब􀃣ये􀃟यो न
त􀍪􀆨तलु􀍩क’ 􀉮􀍪व􀇒ब􀃨ता 􀉮􀍪वपरम􀇒ब􀃨ता। 􀇒􀄟􀇒ब􀃨ता 􀇒􀄟परम􀇒ब􀃨ता। 􀉮􀃥या􀍬चता 􀉮􀍪वपरमा􀍬चता॥
(५३६ 􀄤योजवा􀇓त􀁛कम॥् १३॥)
॥*॥ 􀇑द􀇓त॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀇑द􀇓त􀄒हणं च [􀃖य􀍪वधौ] 􀄤योजनम्॥ 􀇑दतेरप􀃗यं दै􀃗यः। अ􀇑दतेरप􀃗यमा􀇑द􀃗यः।
‘􀇑द􀃗य􀇑द􀃗या􀇑द􀃗य-’ इ􀃗य􀇑द􀇓त􀄒हणं न कत􀁛􀃥यं भव􀇓त॥
(५३७ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम् ॥१४॥)
॥*॥ रो􀃖या अण्॥*॥
(भा􀃧यम)्
रो􀃖या अ􀃖􀄒हणं च 􀄤योजनम्। आजकरौणः॥ स􀇑ह􀉇 करौणः॥
(५३८ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१५॥)
॥*॥ त􀃨य च॥*॥
(भा􀃧यम)्
त􀃨य चे􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ रौणः॥
(􀄤􀃗या􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त। न तद􀃛ता􀃍च तद􀃛त􀍪व􀍬धना 􀍧स􀆨म,् के वला􀃍च 􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावेन?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 551 -
‘􀃥यपपदे􀍧शव􀆫ावोऽ􀄤ा􀇓तप􀇑दकेन’॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनः कारणं ‘􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावोऽ􀄤ा􀇓तप􀇑दकेन’॥
(समाधानभा􀃧यम)्
इह सू􀄟ा􀃛ता􀍢􀃊भव􀇓त, दशा􀃛ता􀉬डो भवती􀇓त केवलादु􀃗प􀇓तमा􀁛 भू􀇑द􀇓त॥
(समाधानबाधकभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀍧स􀆨म􀄟 तद􀃛ता􀃍च तद􀃛त􀍪व􀍬धना, केवला􀃍च 􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावेन।
सोऽयमेवं 􀍧स􀆨े स􀇓त यद􀃛त􀄒हणं करो􀇓त त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-सू􀄟ा􀃛तादेव, दशा􀃛तादेवे􀇓त॥
(समाधानसाधकभा􀃧यम)्
ना􀄟 तद􀃛तादु􀃗पि􀃗तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इदानीमेव 􀃩यु􀃈तम-*् समास􀄤􀃗यय􀍪वधौ 􀄤􀇓तषेधः*इ􀇓त॥
(गौरवा􀂢ेपभा􀃧यम)्
सा त􀃩य􀈶षा प􀇐रभाषा कत􀁛􀃥या॥
(गौरव􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
न कत􀁛􀃥या। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त‘􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावोऽ􀄤ा􀇓तप􀇑दके न’-इ􀇓त। यदयम-् ‘पूवा􀁛􀇑द􀇓नः’ ‘सपूवा􀁛􀃍च’
इ􀃗याह॥
(􀂣ापक􀇓नराकरणभा􀃧यम)्
नैतदि􀃨त 􀂣ापकम ्॥ अि􀃨त 􀃩य􀃛तदेत􀃨य वचने 􀄤योजनम्॥
􀍩कम?् ॥
सपूवा􀁛􀇑द􀇓न ं व􀃪यामी􀇓त॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 552 -
(􀂣ापका􀃛तरभा􀃧यम)्
य􀃗त􀇑ह􀁛 योग􀍪वभागं करो􀇓त॥ इतरथा ‘पूवा􀁛􀃗सपूवा􀁛􀇑द􀇓नः’ इ􀃗येव 􀄦ूयात्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनरयम􀃨यैव शेषः-*त􀃨य च* इ􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ने􀃗याह। य􀃍चानु􀄐ा􀃛त,ं य􀃍चानु􀄐ं 􀃨यत,े सव􀁛􀃨यैव शेषः-*त􀃨य च* इ􀇓त॥
(५३९ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥१६॥)
॥*॥ रथसीताहले􀃟यो य􀉮􀍪वधौ॥*॥
(भा􀃧यम)्
रथसीताहले􀃟यो य􀉮􀍪वधौ 􀄤योजनम्। र􀃘यः परमर􀃘यः । सी􀃗यं परमसी􀃗यम्। ह􀃣या परमह􀃣या॥
(५४० 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥१७॥)
॥*॥ सुसवा􀁛ध􀁛􀇑द􀃈छ􀃞दे􀃟यो जनपद􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
सुसवा􀁛ध􀁛􀇑द􀃈छ􀃞दे􀃟यो जनपद􀃨य 􀄤योजनम ्॥
सु-सुपा􀃑चालकः। सुमागधकः। सु॥
सव􀁛-सव􀁛पा􀃑चालकः। सव􀁛मागधकः। सव􀁛॥
अध􀁛-अध􀁛पा􀃑चालकः। अध􀁛मागधकः। अध􀁛॥
􀇑द􀃈छ􀃞द-पूवप􀁛 ा􀃑चालकः। अपरपा􀃑चालकः। पूव􀁛मागधकः। अपरमागधकः॥
(५४१ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥१८॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 553 -
॥*॥ ऋतोवृ􀁛􀍪􀆨म􀉮􀍪वधाववयवानाम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
ऋतोवृ􀁛􀍪􀆨म􀉮􀍪वधाववयवानां 􀄤योजनम ् । पूव􀁛शारदम्। अपरशारदम्। पूव􀁛नघैदमा ्। अपरनैदाघम्॥
(५४२ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥१९॥)
॥*॥ ठि􀃑वधौ सं􀃉यायाः॥*॥
(भा􀃧यम)्
ठि􀃑वधौ सं􀃉यायाः 􀄤योजनम्॥ 􀉮􀍪वषाि􀃧टकं प􀃑चषाि􀃧टकम्।
(५४३ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम॥् २०॥)
॥*॥ धमा􀁛􀃛नञः॥*॥
(भा􀃧यम)्
धमा􀁛􀃛नञः 􀄤योजनम्। धम 􀉍 चर􀇓त धा􀍧म􀁛कः। अधम 􀉍 चर􀇓त अधा􀍧म􀁛कः॥ *अधमा􀁛􀃍च* इ􀇓त न
व􀃈त􀃥यं भव􀇓त॥
(पदा􀉨गा􀍬धकारप􀇐रभाषा􀍬धकरणम)्
(५४४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम॥् २१॥)
॥*॥ पदा􀉨गा􀍬धकारे त􀃨य च तदु􀃗तरपद􀃨य च॥*॥
(भा􀃧यम)्
पदा􀉨गा􀍬धकारे त􀃨य च तदु􀃗तरपद􀃨य चे􀇓त व􀃈त􀃥यम्।
(भा􀃧यम)्
पदा􀍬धकारे 􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 554 -
(५४५ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥२२)
॥*􀄤योजन􀍧म􀃧टकेषीकामालानां 􀍬चततूलभा􀇐रषु॥*॥
(भा􀃧यम)्
इ􀃧टकेषीकामालानां 􀍬चततूलभा􀇐रषु 􀄤योजनम्॥ इ􀃧टक􀍬चतं 􀍬च􀃛वीत। प􀃈वे􀃧टक􀍬चतं 􀍬च􀃛वीत।
इषीकतूलेन, मु􀃑जेषीकतूलेन। मालभा􀇐रणी क􀃛या, उ􀃗पलमालभा􀇐रणी क􀃛या॥
(भा􀃧यम)्
अ􀉨गा􀍬धकारे 􀍩कं 􀄤योजनम्।
(५४६ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥२३॥)
॥*॥ महद􀃜􀃨वसृन􀃜तणृ ां द􀈣घ􀁛􀍪वधौ॥*॥
(भा􀃧यम)्
महद􀃜􀃨वसृन􀃜तृणां द􀈣घ􀁛􀍪वधौ 􀄤योजनम ्॥
महत-् महान्। एवं परममहान् । महत ्।
अप-्आपि􀃨त􀃧ठि􀃛त। एवं 􀃨वापि􀃨त􀃧ठि􀃛त। अप्॥
􀃨वसृ-􀃨वसा 􀃨वसारौ 􀃨वसारः। एवं परम􀃨वसा परम􀃨वसारौ परम􀃨वसारः। 􀃨वसृ॥
न􀃜तृ-न􀃜ता न􀃜तारौ न􀃜तारः। एवं परमन􀃜ता परमन􀃜तारौ परमन􀃜तारः॥ न􀃜तृ॥
(५४७ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥२४॥)
॥*॥ प􀉮यु􀃧मद􀃨मद􀃨􀃘या􀉮यनडुहो नुम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
प􀆫ावः 􀄤योजनम्॥ 􀉮􀍪वपदः प􀃦य।
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 555 -
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अि􀃨त चेदानीं कि􀃦चत् कवे लः पा􀃍छ􀃞दो यदथ􀈾 􀍪व􀍬धः 􀃨यात?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ना􀃨ती􀃗याह॥
(􀄤योजनदश􀁛क भा􀃧यम)्
एवं त􀇑ह􀁛 अ􀉨गा􀍬धकारे 􀄤योजनं ना􀃨ती􀇓त कृ 􀃗वा पदा􀍬धकार􀃨य 􀄤योजनमु􀃈तम-् ‘􀇑हमका􀍪षह􀇓तषु च’।
यथा प􀃗का􀍪षणौ प􀃗का􀍪षणः। एवं परमप􀃗का􀍪षणौ परमप􀃗का􀍪षणः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀇑द त􀇑ह􀁛 पदा􀍬धकारे पाद􀃨य तद􀃛त􀍪व􀍬धभ􀁛व􀇓त ‘पाद􀃨य पदा􀃏या􀇓तगोपहतेषु’ यथेह भव􀇓त-
पादेनोपहतं पदोपहतम्। एवम􀄟ा􀍪प 􀃨यात-􀇑् द􀃊धपादेनोपहतं 􀇑द􀃊धपादोपहत􀍧म􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
एवं त􀃩य􀁛􀉨गा􀍬धकार एव 􀄤योजनम्॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
ननु चो􀃈तम-्न के वलः पा􀃍छ􀃞द इ􀇓त॥
(समाधानभा􀃧यम)्
अयमि􀃨त पादयतेर􀄤􀃗ययः-पात् पदः पदा पदे। पत्॥
(भा􀃧यम)्
यु􀃧मत् अ􀃨मत-य् ूयं वयम् । परमयूयं परमवयम् ॥
अ􀃨􀃘या􀇑द-अ􀃨􀃘ना द􀃚ना स􀃈􀃘ना। परमा􀃨􀃘ना परमद􀃚ना परमस􀃈􀃘ना॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 556 -
अनडुहो नुम-्अन􀉬वान् परमान􀉬वान॥्
(५४८ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम ्॥ २५॥)
॥*॥ 􀉮युप􀍬थम􀍬थपुंगोस􀍨खचतुरनडुि􀃗􀄟􀄒हणम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀉮युप􀍬थम􀍬थपुंगोस􀍨खचतुरनडिु 􀃗􀄟􀄒हणं 􀄤योजनम्॥ 􀉮यौः सु􀉮यौः। प􀃛थाः सुप􀃛थाः। म􀃛थाः
परमम􀃛थाः। पुमान् परमपुमान्। गौः सुगौः। सखा सखायौ सखाय, ः सुसखा ससु खायौ सुसखायः,
परमसखा परमसखायौ परमसखायः। च􀃗वारः परमच􀃗वारः। अन􀉬वाहः परमान􀉬वाहः। 􀄟याणां
परम􀄟याणाम्।
(५४९ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥२६॥)
॥*॥ 􀃗यदा􀇑द􀍪व􀍬धभ􀃨􀄟ा􀇑द􀃨􀄟ी􀄒हणं च॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃗यदा􀇑द􀍪व􀍬धभ􀃨􀄟ा􀇑द􀃨􀄟ी􀄒हणं च 􀄤योजनम्॥ सः अ􀇓तसः॥ भ􀃨􀄟का भि􀃨􀄟का, बहुभ􀃨􀄟का
बहुभि􀃨􀄟का, 􀇓नभ􀁛􀃨􀄟का 􀇓नभ􀁛ि􀃨􀄟का॥ 􀃨􀄟ी􀄒हणं च 􀄤योजनम्। ि􀃨􀄟यौ ि􀃨􀄟यः। राजि􀃨􀄟यौ
राजि􀃨􀄟यः॥
(५५० 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥२७॥)
॥*॥ वण􀁛􀄒हणं च सव􀁛􀄟॥*॥
(भा􀃧यम)्
वण􀁛􀄒हणं च सव􀁛􀄟 􀄤योजनम्॥
􀃈व सव􀁛􀄟?॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 557 -
अ􀉨गा􀍬धकारे चा􀃛य􀄟 च। अ􀃛य􀄟ोदा􀇿तम्। अ􀉨गा􀍬धकार-े‘अतो द􀈣घ􀈾 य􀍬ञ, सु􀍪प च’ इहैव 􀃨यात-्
आ􀃟याम।् घटा􀃟या􀍧म􀃗य􀄟 न 􀃨यात्॥
(५५१ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम॥् २८॥)
॥*॥ 􀄤􀃗यय􀄒हणं चाप􀃑च􀃠याः॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀄤􀃗यय􀄒हणं च अप􀃑च􀃠याः 􀄤योजनम्॥ य􀍬ञञोः फ􀃊भव􀇓त-गा􀃊या􀁛यणः, वा􀃗􀃨यायनः।
परमगा􀃊या􀁛यणः, परमवा􀃗􀃨यायनः। दा􀂢ायणः, परमदा􀂢ायणः॥
अप􀃑􀃠या इ􀇓त 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
􀇺ष􀃗तीणा􀁛, प􀇐रष􀃗तीणा􀁛॥
(५५२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥२९॥)
॥ अलैवानथ􀁛केन॥*॥
(भा􀃧यम)्
अलैवानथ􀁛केन, ना􀃛येनानथ􀁛केने􀇓त व􀃈त􀃥यम ्॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
ह􀃛􀄒हणे 􀃜ल􀈣ह􀃛􀄒हणं मा भूत्। उ􀉮􀄒हणे गमु􀁛􀉮􀄒हणं। 􀃨􀄟ी􀄒हणे श􀃨􀄟ी􀄒हणम्। सं􀄒हणे पयासं􀄒हणं
मा भूत्॥
(वा􀇓त􀁛कवैय􀃘या􀁛􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यत,े न ‘पदा􀉨गा􀍬धकारे त􀃨य च तदु􀃗तरपद􀃨य च’ इ􀃗येव 􀍧स􀆨म्। न चेदं तत, ् ना􀍪प
तदु􀃗तरपदम्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 558 -
(प􀇐रभाषानाव􀃦यक􀃗वलाघवभा􀃧यम)्
त􀃛न व􀃈त􀃥यं भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनर􀄟 􀃏यायः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
तद􀃛त􀍪व􀍬धरेव 􀃏यायान्। इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त-परमा􀇓तमहान्। एत􀍪􀆨 नैव त􀉮, ना􀍪प तदु􀃗तरपदम्॥
(५५३ 􀄤योजनवा􀇓त􀁛कम्॥३०॥)
॥*॥ अ􀇓नन􀃨म􀃛􀄒हणा􀇓न च॥*॥
(भा􀃧यम)्
अ􀇓नन􀃨म􀃛􀄒हणा􀃛यथ􀁛वता चानथ􀁛के न च तद􀃛त􀍪व􀍬ध ं 􀄤योजयि􀃛त॥
अन-् रा􀂣े􀃗यथ􀁛वता, सा􀃠ने􀃗यनथ􀁛के न। अन॥् इन-् द􀃖डी􀃗यथव􀁛 ता, वा􀃊􀃠मी􀃗यनथ􀁛के न। इन्॥ अस-स् ुपया
इ􀃗यथ􀁛वता, सु􀃨􀄟ोता इ􀃗यनथ􀁛के न। अस् ॥ मन-स् ुशमा􀁛 इ􀃗यथ􀁛वता, सु􀄤􀍬थमा इ􀃗यनथ􀁛के न। मन्॥
(तद􀃛तसं􀂣ापवाद􀇓न􀇾पणम)्
(५९४ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥३१॥)
॥* यि􀃨मि􀃛व􀍬ध􀃨तदादाव􀃣􀄒हणे॥*॥
(भा􀃧यम)्
यि􀃨मि􀃛व􀍬ध􀃨तदादा􀍪व􀇓त व􀃈त􀃥यम ् ॥
􀍩कं 􀄤योजनम?् ॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 559 -
‘अ􀍬च 􀃦नुधातु􀄧ुवां 􀃡वो􀇐रयडुवङ’ौ इ􀇓त इहैव 􀃨यात-् 􀍬􀄮यौ 􀄧ुवौ। 􀍬􀄮यो 􀄧ुव इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात् ॥ येन
􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨य॥७२॥
(अथ वृ􀆨सं􀂣ा􀄤करणम)्
(६६ वृ􀆨सं􀂣ा􀄤करणम्॥१।१।९ आ. । १३ सू.)
वृ􀍪􀆨य􀁛􀃨याचामा􀇑द􀃨त􀉮 व􀆨ृ म्॥१।१।७३॥
(त􀃗त􀃗पदकृ 􀃗य􀇓नव􀁛चना􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
वृ􀍪􀆨􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘य􀃨याचामा􀇑द􀃨त􀉮 वृ􀆨म’ ् इतीय􀃗यु􀃍यमाने ‘दा􀃗तारा􀍯􀂢ताः’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤स􀃏येत। वृ􀍪􀆨􀄒हणे पुनः
􀍩􀄐यमाणे न दोषो भव􀇓त॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथ य􀃨य􀄒हणं 􀍩कमथम􀁛 ?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
य􀃨ये􀇓त 􀃥यपदेशाय॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
अथा􀃏􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 560 -
‘वृ􀍪􀆨य􀁛􀃨या􀇑द􀃨त􀉮 वृ􀆨म’ ् इतीय􀃗यु􀃍यमाने इहैव 􀃨यात-्ऐ􀇓तकायनीयाः औपगवीयाः। इह न 􀃨यात-्
गाग􀈸या वा􀃗सीया इ􀇓त। अ􀃏􀄒हणे पुनः 􀍩􀄐यमाणे न दोषो भव􀇓त॥
(आ􀂢पे भा􀃧यम)्
अथा􀇑द􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥
(समाधानभा􀃧यम)्
‘वृ􀍪􀆨य􀁛􀃨याचां त􀉮 वृ􀆨म’ ् इतीय􀃗यु􀃍यमान-े सभासंनयने भवः साभासनं यनः-इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤स􀃏येत।
आ􀇑द􀄒हणे पुनः 􀍩􀄐यमाणे न दोषो भव􀇓त॥
(सू􀄟ोपपादना􀍬धकरणम)्
(५५५ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१)
॥*॥ वृ􀆨सं􀂣ायामजसं􀇓नवेशादना􀇑द􀃗वम्॥*॥
(भा􀃧यम)्
वृ􀆨सं􀂣ायामजसं􀇓नवेशाद􀇑द􀇐र􀃗येत􀃛नोपप􀉮यते। न 􀃩यचां सि􀃛नवेशोऽि􀃨त॥
(आ􀂢ेपबाधकभा􀃧यम)्
ननु चैवं 􀍪व􀂣ायत-ेअजेवा􀇑द􀇐र􀇓त॥
(आ􀂢ेपसाधकभा􀃧यम)्
नैवं श􀃈यम् । इहैव 􀄤स􀃏येत-औपगवीयाः। इह न 􀃨यात-् गाग􀈸याः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एका􀃛ता􀇑द􀃗वं त􀇑ह􀁛 􀍪व􀂣ायते॥
(५५६ आ􀂢ेपसाधकवा􀇓त􀁛कम्॥२॥)
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 561 -
॥*॥ एका􀃛ता􀇑द􀃗वे च सव􀁛􀄤स􀉨गः॥*॥
(भा􀃧यम)्
इहा􀍪प 􀄤स􀃏येत-सभास􀃛नयने भवः साभास􀃛नयन इ􀇓त॥
(५५७ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥३॥)
॥*॥ 􀍧स􀆨मजाकृ􀇓त􀇓नद􀈶शात्॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀍧स􀆨मेतत्॥
कथम?् ।
‘अजाकृ 􀇓त􀇓नद􀈶शात’्। अच आकृ 􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
एवम􀍪प 􀃥य􀃑जनै􀃥य􀁛व􀇑हत􀃗वा􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥
(५५८ समाधानवा􀇓त􀁛कम्॥४॥)
॥*॥ 􀃥य􀃑जन􀃨या􀍪व􀉮यमान􀃗वं यथा􀃛य􀄟॥*॥
(भा􀃧यम)्
􀃥य􀃑जन􀃨या􀍪व􀉮यमानव􀆫ावो व􀃈त􀃥यः। ‘यथाऽ􀃛य􀄟’। यथाऽ􀃛य􀄟ा􀍪प 􀃥य􀃑जन􀃨या􀍪व􀉮यमान-व􀆫ावो
भव􀇓त॥
􀃈वा􀃛य􀄟?॥
􀃨वरे॥
(􀃛यूनतापू􀃗य􀁛􀍬धकरणम)्
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 562 -
(५५९ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥५॥)
॥*॥ वा नामधेय􀃨य॥*॥
(भा􀃧यम)्
वा नामधेय􀃨य वृ􀆨सं􀂣ा व􀃈त􀃥या॥ देवद􀃗तीयाः। दैवद􀃗ताः। य􀂣द􀃗तीयाः। या􀂣द􀃗ताः॥
(५६० आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥६॥)
॥*॥ गो􀄟ो􀃗तरपद􀃨य च॥*॥
(भा􀃧यम)्
गो􀄟ो􀃗तरपद􀃨य च वृ􀆨सं􀂣ा व􀃈त􀃥या॥
क􀃠बलचारायणीयाः। ओदनपा􀍨णनीयाः। घृतरौढ􀈣याः॥
(५६१ वा􀇓त􀁛क􀃛यासा􀃛तरम्॥७॥)
॥*॥ गो􀄟ा􀃛ता􀉮वाऽसम􀃨तवत्॥*॥
(भा􀃧यम)्
गो􀄟ा􀃛ता􀉮वा असम􀃨तव􀃗􀄤􀃗ययो भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ एता􀃛येवोदाहरणा􀇓न॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कम􀍪वशेषेण?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
ने􀃗याह।
(५६२ शेषवा􀇓त􀁛कम्॥८॥)
॥*॥ िज􀃩वाका􀃗यह􀇐रतका􀃗यवज􀁛म्॥*॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 563 -
(भा􀃧यम)्
िज􀃩वाका􀃗यं ह􀇐रतका􀃗यं च वज􀁛􀇓य􀃗वा। जै􀃩वाकाताः हा􀇐रतकाताः॥
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
􀍩कं पुनर􀄟 􀃏यायः?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
*गो􀄟ा􀃛ता􀉮वाऽसम􀃨तव􀉮* इ􀃗येव 􀃏यायः॥ इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त- 􀍪प􀉨लका􀃖􀃥य􀃨य छा􀄟ाः
पै􀉨गलका􀃖वाः। वृ􀍪􀆨य􀁛􀃨याचामा􀇑द􀃨त􀉮वृ􀆨म्॥७३॥
(६७ वृ􀆨सं􀂣ासू􀄟म॥् १।१।९ आ.। १४ सू.॥ )
􀃗यदाद􀈣􀇓न च॥१।१।७४॥
(अनुवृि􀃗त􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम) ्
(आ􀂢ेपभा􀃧यम)्
य􀃨याचामा􀇑द􀄒हणमनुवत􀁛त,े उताहो न॥
(भा􀃧यम)्
􀍩कं चातः।
(अनुवृि􀃗तप􀂢े दूषणभा􀃧यम) ्
य􀉮यनुवत􀁛त,े इह च 􀄤स􀃏येत-􀃗व􀃗पु􀄟􀃨य 􀃍छा􀃗􀄟ा􀃨􀃗वा􀃗पु􀄟ाः, मा􀃗पु􀄟ाः। इह च न 􀃨यात-्􀃗वद􀈣यो
मद􀈣य इ􀇓त॥
(􀇓नवृि􀃗तप􀂢े दूषणभा􀃧यम) ्
अथ 􀇓नवृ􀃗तम, ् ‘ए􀉨 􀄤ाचां देश’े य􀃨याचामा􀇑द􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 564 -
(अनुवृि􀃗तप􀂢ा􀃟युपगमभा􀃧यम) ्
एवं त􀃩य􀁛नुवत􀁛ते॥
(आ􀂢पे भा􀃧यम)्
कथं 􀃗वा􀃗पु􀄟ा मा􀃗पु􀄟ा इ􀇓त?॥
(समाधानभा􀃧यम)्
स􀃠ब􀃛धमनुव􀇓त􀁛􀃧यत े ‘वृ􀍪􀆨य􀁛􀃨याचामा􀇑द􀃨त􀉮 वृ􀆨म’।् ‘􀃗यदाद􀈣􀇓न च’ वृ􀆨सं􀂣ा􀇓न भवि􀃛त,
वृ􀍪􀆨य􀁛􀃨याचामा􀇑द􀃨त􀉮 वृ􀆨म्॥ ‘ए􀉨 􀄤ाचां देश’े य􀃨याचामा􀇑द􀄒हणमनुवत􀁛त,े वृ􀍪􀆨􀄒हणं 􀇓नवृ􀃗तम ्।
त􀉮यथा-कि􀃦च􀃗का􀃛तारे समुपि􀃨थते साथ􀁛मुपाद􀃗त,े स यदा 􀇓न􀃧􀄐ा􀃛तका􀃛तारो भव􀇓त तदा साथ 􀉍
जहा􀇓त॥ 􀃗यदाद􀈣􀇓न च॥
(६८ वृ􀆨सं􀂣ासू􀄟म्॥१।१।१।९ आ. १५ सू.)
ए􀉨 􀄤ाचां देशे॥१।१।९।१५॥
(􀍪वषय􀇓नण􀁛या􀍬धकरणम)्
(आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम्॥१॥)
॥*॥ ए􀉨 􀄤ाचां देश े शै􀍪षके ष॥ु
(भा􀃧यम)्
ए􀉨 􀄤ाचां देशे शै􀍪षकेि􀃧व􀇓त व􀃈त􀃥यम ्। सैपु􀇐रक􀈧 सैपु􀇐रका। 􀃨कौनग􀇐रक􀈧 􀃨कौनग􀇐रके􀇓त॥ ए􀉨 􀄤ाचां
देशे॥७५॥
इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चते 􀃥याकरणमहाभा􀃧ये 􀄤थमा􀃚याय􀃨य 􀄤थमपादे नवममाि􀃩नकम्।
पाद􀃦चायं समा􀃜तः॥
पात􀃑जलमहाभा􀃧यम ्
- 565 -
"https://sa.wikibooks.org/wiki/व्याकरणमहाभाष्यम्" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्