"उत्तररामचरितम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः

== द्वितीयोऽङ्कः ==

 

वनदेवता -(अर्घ्यं विकीर्य)<br>

 

वियोगे दीर्घेऽस्मिञ्झटिति घटनात्स्तम्भितमिव ।

प्रसन्नं सौजन्याद्दयितकरुणैर्गाढकरुणं-

 

 

सीता-एते खल्वगाधमानसदर्शितस्नेहसम्भारा आनन्दनिष्यन्दिनः सुधामया आर्यपुत्रस्योल्लापाः । जाने, प्रत्ययेन निष्कारणपरित्यागशल्यितोऽपि बहुमतो मम जन्मलाभः ।

वासन्ती-(निरूप्य) देव ! मोदस्व विजयिना वधूद्वितीयेन देव्याः पुत्रकेण ।

रामः-विजयतामायुष्मान् ।

 

येनोद्गच्छद्विसकिसलयस्निग्धदन्ताङ्कुरेण

सोऽयं पुत्रस्तव मदमुचां वारणानां विजेता

 

सीता- अवियुक्त इदानीं दीर्घायुरनया सौम्यदर्शनया भवतु ।

पुष्यत्पुष्करवासितस्य पयसो गण्डूषसंक्रान्तयः ।

सेकः शीकरिणा करेण विहितः कामं विरामे पुन-

 

सीता- भगवति तमसे ! अयं तावदीदृशो जातः । तौ पुनर्न जानाम्येतावाता कालेन कुशलवौ कीदृशौ संवृताविति ?

 

अन्तःकरणतत्त्वस्य दम्पत्योः स्नेहसंश्रयात् ।

 

वासन्ती-इतोऽपि देवः पश्यतु-

 

 

सीता-(सकौतुकस्नेहास्रम्) एष सः ।

रामः-

हन्त ! तिर्यञ्चोऽपि परिचयमनुरुन्धन्ते ।

सीता- (सास्रम्) सुष्ठु प्रत्यभिज्ञातमार्यपुत्रेण ।

रामः-

 

वासन्ती- अत्र तावदासनपरिग्रहं करोतु देवः । एतत्तु देवस्याश्रमम् ।

वासन्ती-

नीरन्ध्रबालकदलीवनमध्यवर्ति

अत्र स्थिता तृणमदाद्वनगोचरेभ्यः

 

सीता- सखि वासन्ति ! किं त्वया कृतमार्यपुत्रस्य मम चैतद्दर्शयन्त्या । हा धिक् हा धिक् ! स एवार्यपुत्रः, तदेव पञ्चवटीवनम्, सैव प्रियसखी वासन्ती, त एव विविधविस्रम्भसाक्षिणो गोदवरीकाननोद्देशाः, त एव जातनिर्विशेषा मृगपक्षिणः पादपाश्च । मम पुनर्मन्दभाग्याया दृश्यमानमपि सर्वमेवैतन्नास्ति । ईदृशो जीवलोकस्य परिणामः संवृत्तः ।

 

सततमपि नः स्वेच्छादृश्यो नवो नव एव सः ।

विकलकरणः पाण्डुच्छायः शुचा परिदुर्बलः

वासन्ती-

ददतु तरवः पुष्पैरर्घ्यं फलैश्च मधुश्च्युतः

कलमविरलं रज्यत्कण्ठाः क्वणन्तु शकुन्तयः

 

रामः-एहि सखि वासन्ति ! नन्वितः स्थीयताम् ।

रामः- (अनाकर्णनमभिनीय)

करकमलवितीर्णैरम्बुनीवारशष्पै-

भवति मम विकारस्तेषु दृष्टेषु कोऽपि

 

वासन्ती-महाराज ! ननु पृच्छामि कुशलं कुमारलक्ष्मणस्येति ?

त्वं कौमुदी नयनयोरमृतं त्वमङ्गे ।

इत्यादिभिः प्रियशतैरनुरुध्य मुग्धां

(इति मुह्यति)

तमसा-स्थाने वाक्यनिवृत्तिर्मोहश्च ।

वासन्तीति-

अयि कठोर ! यशः किल ते प्रियं, किमयशो ननु घोरमतः परम् ?

 

सीता- सखि वासन्ति ! त्वमेव दारुणा कठोरा च । यैवं प्रलपन्तं प्रलापयसि ।

रामः- सखि ! किमत्र मन्तव्यम् ?

त्रस्तैकहायनकुरङ्गविलोलदृष्टेस्तस्याः परिस्फुरितगर्भभरालसायाः ।

रामः- हा प्रिये जानकि ! क्वासि ?

सीता- हा धिक् हा धिक् ! अन्य इवार्यपुत्रः प्रमुक्तकण्ठं प्ररुदितो भवति ।

तमसा- वत्से ! साम्प्रतिकमेवैतत् । कर्त्तव्यानि खलु दुःखितैर्दुःखनिर्धारणानि ।

इदं विश्वं पाल्यं विधिवदभियुक्तेन मनसा

स्वयं कृत्वा त्यागं विलपनविनोदोऽप्यसुलभ-

रामः- कष्टं भोः ! कष्टम् ।

दलति दयं शोकोद्वेगाद् द्विधा तु न भिद्यते

ज्वलति तनूमन्तर्दाहः करोति न भस्मसा-

हे भगवन्तः पौरजानपदाः !

न किल भवतां देव्याः स्थानं गृहेऽभिमतं तत-

चिरपरिचितास्ते ते भावास्तथा द्रवयन्ति मा-

 

वासन्ती-(स्वगतम्) अतिगभीरमापूरणं मन्युभारस्य । (प्रकाशम्) देव ! अतिक्रान्ते धैर्यमवलम्ब्यताम् ।

रामः-किमुच्यते धैर्यमिति ?

 

सीता-अपहरामि च मोहितेव एतैरार्यपुत्रस्य प्रियवचनैः ।

तमसा-एवमेव वत्से !

नैताः प्रियतमा वाचः स्नेहार्द्राः शोकदारुणाः ।

रामः- अयि वासन्ति ! मया खलु-

 

सीता-एवमपि मन्दभागिन्यहं या पुनरायासकारिणी आर्यपुत्रस्य ।

यो यो यत्नः कथमपि समाधीयते तं तमन्तः ।

हित्वा भित्त्वा प्रसरति बलात्कोऽपि चेतोविकार-

सीता-आर्यपुत्रस्यैतेन दुर्वारदारुणारम्भेण दुःखसंयोगेन परिमुषितनिजदुःखं प्रमुक्तजीवितं मे दयं स्फुटति ।

वासन्ती-(स्वगतम्) कष्टमत्यासक्तो देवः । तदाक्षिपामि तावत् । (प्रकाशम्) चिरपरिचितानिदानीं जनस्थानभागानवलोकनेन मानयतु देवः ।

रामः-एवमस्तु (इत्युत्थाय परिक्रामति ।)

सीता-संदीपन एव दुःखस्य प्रियसख्या विनोदनोपाय इति तर्कयामि ।

अस्मिन्नेव लतागृहे त्वमभवस्तन्मार्गदत्तेक्षणः

आयान्त्या परिदुर्मनायितमिव त्वां वीक्ष्य बद्धस्तया

 

सीता-दारुणासि वासन्ति ! दारुणासि । या एतैदयमर्मोद्घाटितशल्यसंघनैः पुनः पुनरपि मां मन्दभागिनीमार्यपुत्रं च स्मरयसि ।

रामः-अयि चणिड जानकि ! इतस्ततो दृश्यसे, नानुकम्पसे ।

हा हा देवि ! स्फुटति दयं, ध्वंसते देहबन्धः,

सीदन्नन्धे तमसि विधुरो मज्जतीवान्तरात्मा

(इति मूर्च्छति ।)

 

दण्डायनः- अथ किम् ?

सौधातकिः- मया पुनर्ज्ञातं कोऽपि व्याघ्र इव एष इति ।

सौधत्तकिः-येन परापतितेनैव सा वराकी कपिला कल्याणी बलात्कृत्य मडमडायिता ।

दण्डायनः-समांसो मधुपर्क इत्याम्नायं बहु मन्यमानाः श्रोत्रियायाभ्यागताय वत्सतरीं महोक्षं वा पचन्ति गृहमेधिनः । तं हि धर्मं धर्मसूत्रकाराः समामनन्ति ।

सौधातकिः- येनागतेषु वसिष्ठमिश्रेषु वत्सतरी विशसिता । अद्यैव प्रत्यागतस्य राजर्षेर्जनकस्य भगवता वालमीकिना दधिमधुभ्यामेव निर्वर्तितो मधुपर्कः । वत्सतरी पुनर्विसर्जिता ।

दण्डायनः- अनिवृत्तमांसानामेवं कल्पं व्याहरन्ति केचित् । निवृत्तमांसस्तु तत्रभवान् जनकः ।

सौधातकिः-ततः किमित्यागतः ?

दण्डायनः-संप्रति च प्रियसुदं भगवन्तं प्राचेतसं द्रष्टुम् ।

दण्डायनः- संप्रत्येव भगवता वसिष्ठेन देव्याः कौसल्यायाः सकाशं भगवत्यरुन्धती प्रहिता । यथा ‘स्वयमुपेत्य स्नेहादयं द्रष्टव्य’ इति ।

सौधातकिः-यथैते स्थविराः परस्परमेव मिलिताः, तथावामपि वटुभिः सह मिलित्वाऽनध्यायमहोत्सवं खेलन्तो मानयावः अथ कुत्र स जनकः ?

 

(ततः प्रविशति जनकः)

अपत्ये यत्तादृग्दुरितमभवत्तेन महता

पटुर्धारावाही नव इव चिरेणापि हि न मे

निकृन्तन्मर्माणि क्रकच इव मन्युर्विरमति ॥३॥<br>

कष्टम्! एवं नाम जरया दुःखेन च दुरासदेन भूयः पराकसान्तपनप्रभृतिभिस्तपोभिः शोषितान्तःशरीरधातोरवष्टम्भ एव! महानद्यापि मम दग्धदेहो न पतति । ‘अन्धतामिस्रा ह्यसूर्या नाम ते लोकाः प्रेत्य तेभ्यः प्रतिविधीयन्ते, य आत्मघातिन इत्येवमृषयो मन्यन्ते । अनेकसंवत्सरातिक्रमेऽपि प्रतिक्षणपरिभावनास्पष्टनिर्भासः प्रत्यग्र इव न मे दारुणो दुःखसंवेगः प्रशाम्यति । अयि मातर्देवयजनसंभवे ! ईदृशस्ते निर्माणभागः परिणतः ! येन लज्जया स्वच्छन्दमप्याक्रन्दितुं न शक्यते । हा पुत्रि !

अनियतरुदितस्मितं विराजत्कतिपयकोमलदन्तकुड्मलाग्रम् ।

 

त्वं वह्निर्मुनयो वसिष्ठगृहिणी, गङ्गा च यस्या विदु-

विद्यां वागिव यामसूत भवती, शुद्धिं गतायाः पुन-

(नेपथ्ये)

जनकः - अये ? गृष्टिनोपदिश्यमानमार्गा भगवत्यरुन्धती (उत्थाय) कां पुनर्महादेवीत्याह ? (निरूप्य) हा हा ! कथमियं महाराजस्य दशरथस्य धर्मदाराः प्रियशखी मे कौसल्या ? क एतां प्रत्येति सैवेयमिति नाम ?

असीदियं दशरथस्य गृहे यथा श्रीः

श्रीरेव वा किमुपमानपदेन सैषा ।

कष्टं बतान्यदिव दैववशेन जाता

य एव मे जनः पूर्वमासीन्मूर्तो महोत्सवः ।

(ततः प्रविशत्यरुन्धती कौसल्या कञ्चुकी च ।)

अरुन्धती-ननु ब्रवीमि ‘द्रष्टव्यः स्वयमुपेत्यैव वैदेह ’ इत्येवं वः कुलगुरोरादेशः । अत एव चाहं प्रेषिता । तत्कोऽयं पदे पदे महानध्यवसायः ?

कञ्चुकी - देवि ! संस्तभ्यात्मानमनुरूध्यस्व भगवतो वसिष्ठस्यादेशमिति विज्ञापयामि ।

कौसल्या - ईदृशे काले मिथिलाधिपो मया द्रष्टव्य इति सममेव सर्वदुःखान्यवतरन्ति । तस्मान्न शक्नोम्युद्वर्तमानमूलबन्धनं दयं पर्यवस्थापयितुम् ।

सन्तानवाहीन्यपि मानुषाणां दुःखानि सम्बन्धिवियोगजानि ।

 

अरुन्धती-

एष वः श्लाघ्यसम्बन्धी जनकानां कुलोद्वहः ।

 

कौसल्या - एष स महाराजस्य दयनिर्विशेषो वत्साया मे वध्वाः पिता विदेहराजः सीरध्वजः । स्मारितास्मि अनिर्वेदरमणीयान्दिवसान् । हा देव ! सर्वें तन्नास्ति ।

 

यया पूतंमन्यो निधिरपि पवित्रस्य महसः

त्रिलोकीमङ्गल्यामवनितललीनेन शिरसा

 

अरून्धती - अक्षरं ते ज्योतिः प्रकाशताम् । स त्वां पुनातु देवः परो रजसां य एष तपति ।

जनकः- आर्य गृष्टे ! अप्यनामयमस्याः प्रजापालकस्य मातु ?

शिशुर्वा शिष्या वा यदसि मम तत्तिष्ठतु तथा

शिशुत्वं स्त्रैणं वा भवतु, ननु वन्द्यासि जगतां

गुणाः पूजास्थानं गुणिषु, न च लिङ्गं, न च वयः ॥११॥<br>

 

कौसल्या- अहो ! समुन्मूलयन्तीव वेदनाः । (इति मूर्च्छति)

स राजा, तत्सौख्यं, स च शिशुजनस्ते च दिवसाः

विपाके घोरेऽस्मिन्न खलु न विमूढा तव सखी

पुरन्ध्रीणां चित्तं कुसुमसुकुमारं हि भवति ॥१२॥<br>

वटुपरिषदं पुण्यश्रीकः श्रियैवः सभाजयन् ।

पुनरपि शिशुर्भूतो वत्सः स मे रघुनन्दनो

 

कञ्चुकी- नूनं क्षत्त्रियब्रह्मचारी दारकोऽयमिति मन्ये ।

जनकः- एवमेतत् । अस्य हि -

चूडाचुम्बितकङ्कपत्रमभितस्तूणीद्वयं पृष्ठतो

मौर्व्या मेखलया नियन्त्रितमधो वासश्चमाञ्जिष्ठकं

भगवत्यरुन्धति ! किमित्युत्प्रेक्षसे कुतस्त्योऽयम् ? इति ।

अरुन्धती- अद्यैव वयमागताः ।

जनकः- (चिरं निर्वर्ण्य ।) भो ! किम्प्येतत् ।

महिम्नामेतस्मिन्विनयशिशिरो मौग्ध्यमसृणो

मनो मे संमोहस्थिरमपि हरत्येष बलवा-

 

लवः-(प्रविश्य स्वगतम्) अविज्ञातवयःक्रमौचित्यात्पूज्यानपि सतः कथमभिवादयिष्ये ? (विचिन्त्य) अयं पुनरविरुद्धप्रकार इति वृद्धेभ्यः श्रूयते । (सविनयमुपसृत्य) एष वो लवस्य शिरसा प्रणामपर्यायः ।

तथैवास्मिन्दृष्टिर्मम, कलहकामः पुनरयम् ।

रणत्कारक्रूरक्वणितगुणगुञ्जद्गुरुधनु-

 

चन्द्रकेतुः-(अवतरणं निरूपयन्) आर्य ! अयमसावैक्ष्वाकश्चन्द्रकेतुरभिवादयते ।

सुमन्त्रः-अहितस्यैव पुनः पराभवाय महानादिवराहः कल्पताम् । अपि च

देवस्त्वां सविता धिनोतु समरे गोत्रस्य यस्ते पति-

ऐन्द्रावैष्णमाग्निमारुतमथो सौपर्णमोजोऽस्तु ते

 

चन्द्रकेतुः- तर्हि महाभागोऽप्यन्यं रथमलङ्करोतु ।

लवः-आर्य ! प्रत्यारोपय रथोपरि राजपुत्रम् ।

लवः-अन्यच्च चन्द्रकेतो ! सुजनः स राजर्षिः श्रूयते । (सलज्जमिव)

यदि च वयमप्येवंप्रायाः क्रतुद्विषतामरौ

तदपि खलु मे स व्याहारस्तुरङ्गमरक्षिणां

 

चन्द्रकेतुः-किन्नु भवतस्तातप्रतापोत्कर्षेऽप्यमर्षः ?

लवः-अस्त्विहामर्षो मा भूद्वा । अन्यदेतत्पृच्छामि । दान्तं हि राजानं राघवं शृणुमः । स किल नात्मना दृप्यति, नाप्यस्य प्रजा वा दृप्ता जायन्ते । तत्किं मनुष्यास्तस्य राक्षसीं वाचमुदीरयन्ति ?

ऋषयो राक्षसीमाहुर्वाचमुन्मत्तदृप्तयोः ।

इति ह स्म तां निन्दन्ति इतरामभिष्टुवन्ति ।

कामं दुग्धे, विप्रकर्षत्यलक्ष्मीं, कीर्तिं सूते , दुदो निष्प्रलाति ।

 

सुमन्त्रः-परिभूतोऽयं बत कुमारः प्राचेतसान्तेवासी । वदत्ययमभ्युपपन्नामर्षेण संस्कारेण ।

लवः-यत्पुनश्चन्द्रकेतो ! वदसि ‘किन्नु भवतस्तातप्रतापोत्कषेऽप्यमर्ष’ इति, तत्पृच्छामि ‘किं व्यवस्थितविषयः क्षात्रधर्म’ ? इति ।

सुमन्त्रः-नैव खलु जानासि देवमैक्ष्वाकम् ! तद्विरमातिप्रसङ्गात् ।

 

लवः-(सहासम्) आर्य ! जामदग्नस्य दमनः स राजेति कोऽयमुच्चैर्वादः ?

सिद्धं ह्येतद्वाचि वीर्यं द्विजानां बाह्वोर्वीर्यं यत्तु तत्क्षत्रियाणाम् ।

 

चन्द्रकेतुः-(सोन्माथमिव) आर्य सुमन्त्र ! कृतमुत्तरोत्तरेण ।

कोऽप्येष संप्रति नवः पुरुषावतारो वीरो न यस्य भगवान्भृगुनन्दनोऽपि ।

 

लवः- को हि रघुपतेश्चरितं महिमानं च न जानाति ? यदि नाम किंचिदस्ति वक्तव्यम् । अथवा शान्तम् ।

स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः ।

मयूखैरश्रान्तं तपति यदि देवो दिनकरः

 

चन्द्रकेतुः- अमर्षोप्यस्यैव शोभते महावीरस्य । पश्यन्तु हि तातपादाः ! प्रियवयस्यनियुक्तेन जृम्भकास्त्रेण विक्रम्य स्तम्भितानि सर्वसैन्यानि ।

रामः-(सविस्मयखेदं निर्वर्ण्य स्वगतम्) अहो ! वत्सस्य ईदृशः प्रभावः ? (प्रकाशम्) वत्स ! संह्रियतामस्त्रम् । त्वमपि चन्द्रकेतो ! निर्व्यापारतया विलक्षाणि सान्त्वय बलानि ।

(लवः प्रणिधानं नाटयति)

अथैतामस्त्रमन्त्रोपनिषदं भगवान्कृशाश्वः परःसहस्राधिकसंवत्सरपरिचर्यानिरतायान्तेवासिने कौशिकाय प्रोवाच । स भगवान् मह्यमिति गुरुपूर्वानुक्रमः । कुमारस्य कुतः संप्रदायः ? इति पृच्छामि ।

लवः- स्वतःप्रकाशान्यावयोरस्त्राणि ।

लवः- भ्रातरावावां यमौ !

रामः- स तर्हि द्वितीयः क्व ?

(नेपथ्ये)

आयुष्मतः किल लवस्य नरेन्द्रसैन्यै-

अद्यास्तमेतु भुवनेषु च राजशब्दः

रामः-

अथ कोऽयमिन्द्रमणिमेचकच्छविर्ध्वनिनैव बद्धपुलकं करोति माम् ।

 

लवः- अयमसौ मम ज्यायानार्यः कुशो नाम भरताश्रमात्प्रतिनिवृत्तः ।

कुशः- (सक्रोधं कृतधैर्यं धनुरास्फाल्य)

दत्तेन्द्राभयदक्षिणैर्भगवतो वैवस्वतादा मनो-

आदित्यैर्यदि विग्रहो नृपतिभिर्धन्यं ममैतत्ततो

(विकटं परिक्रामति)

रामः-कोऽप्यस्मिन् क्षत्रियपोतके पौरुषातिरेकः । तथाहि-